Biyl majar diplomaty әri týrkitanushy ghalymy Yojef Tormanyng (1943-2000) 80 jyldyq mereytoyy. Ol Qazaqstanda 7 jyl elshi bolghan, qazaq tilining janashyry, qazaq etnografiyasy men mәdeniyetining bilgiri edi.

Ghalym, elshining mereytoyyn býkil týrki dýniyesi toylap jatyr. Týrki kenesining Budapeshtegi kensesinde 31 qazanda ghalym turaly ýlken is-shara ótti.

Eki elding arasyndaghy mәdeniy-ruhany baylanys ýshin osynday materialdardyng manyzy zor. Yojef Tormanyng úly Tamash Torma qazir Ázerbayjandaghy Majarstan elshisi.

Kózi tirisinde qazaq halqynyng alghysyna bólengen majar ghalymynyng atyn biz - qazaqtar da úmytqan joqpyz degen maqsatpen, tómendegi maqalany Abai.kz oqyrmandaryna úsynghandy jón sanadyq.

YOJEF TORMA: ABAYDYNG BIR ÓLENI JÁNE MÁDIYaRLAR TARIHYNYNG BIR SÁTI

Abay Qúnanbayúlynyng «Qansonarda» ólenining poetikalyq jәne etnografiyalyq sipaty

(Zәky Ahmetov jәne Yojef Torma zertteuleri negizinde)

Biyl majardyng mәshhýr týrkitanushy ghalymy Yojef Tormanyng tughanyna 80 jyl tolady. Ghalymdy qazaq elinde Jýsip agha atap ketken. Yojef Torma Orta Aziya memleketterinde 12 jyl, al Qazaqstanda 7 jyl elshilik qyzmet atqarghan. Kózi tirisinde birneshe ret kezdesip, súhbattasudyng sәti týsken edi. Elshi, ghalymnyng mereytoyyn býkil týrki dýniyesi toylaghaly otyr. 31- qazanda Týrki Kenesining Majarstannyng astanasy Budapeshtegi kensesinde ghalymdy eske alugha ýlken halyqaralyq is-shara ótkizilmek.

Ghalymnyng negizgi enbekteri týrki etnografiyasy, tili men mәdeniyeti, әdebiyeti turaly. Býgingi maqalada Abay Qúnanbayúlynyng bir ólenine arnalghan zertteuin nazarlarynyzgha úsynamyn.

Abay Qúnanbayúlynyng «Qansonarda» óleni ‒ әdebiyettanushylardyng nazaryna kóp ilikken ólen. Abaytanushy ghalymdar ólendi әdebiyet turaly ghylymnyng әr salasynda: әdebiyet teorisy nemese әdebiyet tarihy turaly zertteulerde kórkem әdebiyet tili, beynelilik, óleng kompozisiyasy túrghysynan taldanghan.

Ádebiyet tarihshysy Múhtar Áuezov Abaydyng osy ólenine erekshe toqtalyp, aqynnyng «basqa shauyp, tóske órlegen» jana zaman aqyny eng alghash kólemdi týrde «Qansonarda» óleninde kórine bastaghanyn aitady. Ol Abaydyng atalmysh ólenindegi peyzajdy sipattaudyng birneshe ereksheligin atap kórsetedi. Birinshi peyzajdyng naqtylyghy: «Qazaqtyng Abaydan búrynghy poeziya ýlgilerinde de tau anyq, realistik, dәldik beynesimen surettelmeytin deydi. ... Ekinshi aiqyn bir janalyq belgisi ‒ taudy jәne barlyq peyzajdy tek sol tau ýshin ghana almaydy. Adamnyng is-әreketterin, tartys talabymen, neshe aluan minezderimen aralastyryp, arnauly qarym-qatynasta sharpysu qalpynda alady. Adamnyng da is-әreketin, sezimin tegis tabighat ortasynda beredi. Shygharmanyng ózi sujetti, oqighaly poema, ballada ýlgisinde jazylmasa da, bar óleng bastan-ayaq dinamikalyq suretterden qúralady»  [2:100].  Abay ólenining aty – «Qansonarda» ondaghy oqighanyng bolatyn uaqytyna erekshe mәn berilgendigin anghartady. «Sonardyng da anshy tileytin sonary bar.  ... Anyq jaqsy sonar qardyng el jatqansha jauyp toqtaghan týninde bolady. Búnda týlki kóbirek kezdesedi»,-dep  [2:100] Múhtar Áuezov aqynnyng kelte sonar nemese  úzaq sonar emes, qansonardy tandauyn anyq týsindiredi.

Zәky Ahmetov «Qansonarda» ólenin Abaydyng tabighat lirikasynyng ishinde oqshau túrghan óleng dep sipattaydy. «Aldymen ólendi kórnektiligi, aitylghan jay, oqighany aiqyn kózge elesteterliktey naqtylyghy jaghynan alghanda sózben salynghan әdemi suret derlik ekenin aitsaq bolar. Biraq búl qimyl-qozghalyssyz túrghan emes, әreketke toly, talas-tartysqa, betpe-bet aiqasqa qúrylghan dramaly oqigha»,-dep oy týiedi [2:121 bet].

Yaghny «Qansonarda» ólenin Múhtar Áuezov te, Zәky Ahmetov te dramalyq tartysqa qúrylghan óleng dep baghalaghan. Drama keyipkerleri býrkitshi, qaghushy, býrkit, týlki, anshylar.

Ólendegi adam man tabighattyng jaryspaly sureti kórkem beynelengen. Adam tarapynan býrkitshi, qaghushynyng is-qimyly, anshylyq sharttary alghashqy segiz jolgha syiyp túr: qansonardy tandauy, týlkini anduy, jaqsy at pen tatu joldas, yqshamdy kiyimi. «Býrkitshi ‒ tau basynda, qaghushy ‒ oida».

Keyingi jiyrma jolda «sahnagha býrkit pen týlki» shyghady.   Býrkitting sipatyna kelsek, ol birde «qyran qús» dep әspettelse, birde «qandy kóz» «kók taghysy» bolyp suretteledi. «Qandy kózden» qashqan, «shybyn jangha talas qylghan» týlki – «jer taghysy». Ekeui «adam ýshin qyzyl qangha batysady».  Alayda metaforagha qúrylghan myna joldarda jyrtqysh pen onyng qúrbanynyng arasyndaghy aiqas, tirshilik ýshin kýresting izi de joghalghanday әser qaldyrady:

Qar appaq, býrkit qara, týlki qyzyl,
Úqsaydy qasa súlu shomylghangha.
Qara shashyn kóterip eki shyntaq,
O da býlk etpey me sipaghanda?
Appaq et, qyp-qyzyl bet, jap-jalanash.
Qara shash qyzyl jýzdi jasyrghanda.
Kýieui er, qalyndyghy súlu bolyp,
Beyne úqsar tar tósekte jolyghysqangha.
Art jaghynan jauryny býlkildeydi,
Qyran býktep astyna dәl basqanda.
Qúsy da, iyesi de qorazdanar,
Alpys eki ailaly týlki alghanda.  [3:43]

Zәky Ahmetov osy joldar turaly: «Talay oqyrmandy tandandyryp, tamsandyryp kele jatqan osy eki salystyrma surette bayqaghyshtyq ta, tapqyrlyq ta jәne qyzyl qangha batysqan aiqasty әdemilep, әsirelep kórsetu sheberligi de bar. Sýitip Abay qyran qústyng týlkimen  aiqasyn, anshylyqty kimdi de bolsyn baurap alatynday suretke ainaldyrghan», -deydi [3:122]

Abaydyng dramaly óleni sheteldik zertteushilerding nazarynan tys qalmapty. Majardyng ataqty týrkitanushysy, etnograf Yojef Torma da búl ólendi  bes satyly dramagha tenegen: «Abaydyng 1977-inshi eki tom bolyp basylyp shyqqan shygharmalaryndaghy osy óleni shumaqsyz elu segiz joldan túrady. Biraq osy shygharmanyng qúrylymyn úqypty zerttep qarasaq, onyng on tórt jarym tórt joldyq shumaqtardan túratynyn jenil anyqtaugha bolady. Jalpy búl óleng eki bólimnen túrady. Birinshi bólim kәdimgi klassikalyq dramaday bes satyly kórinisti drama. Dramanyng әdepki ýirenshikti dýniyelerinen dialog joq, al monolog búl dramada bar. ... Dialog múnda metakommunikasiyalyq týrde sózsiz sóilesu kýiinde kezdesedi. Ekinshi bólim ol aqynnyng oigha shomyp-tolghanyp jәne oqyrmangha sóz tastauy. Bylaysha aitqanda olar sonymen evropalyq jәne indiyalyq klassikalyq dramanyng bir bólshegindey». [5:1]

Majar ghalymy Abay óleninde basty keyipkeri býrkitti jigerli, jyldam, aqyldy, ailaly etip surettegen deydi. Qazaq anyz-ertegilerinde kezdesetin alyp qara qús, býrkit, samúryq obrazdary jii kezdesedi. Á. Marghúlan: «Býrkitti kulit sanau – Oral, Altay taularynyng arasyn mekendegen baqtashy júrttyng búrynghydan kele jatqan salty bolatyn»,- deydi [4:366]. Al majarlardyng Europagha Oral tauy jaghynan kelgendigin eskersek, býrkit kulitining syryn angharu qiyngha soqpaydy. Onyng ýstine majar xalqy kýni býginge deyin sayatshylyq dәstýrdi berik saqtap keledi. Majar ghalymy Ishtvan Fodor majar anyzyndaghy sekildi qústan taraghan qyrghyz ruy men alghashqy buryat shamany turaly anyzdardy algha tartyp, majar anyzynyng tarihy terende jatqandyghyna menzeydi [7:35].

Majarlardyng shyghu tekteri turaly anyzdary − turul men búghygha baylanysty anyzdar. Majar mәdeniyetinde totem an-qústargha turul qús pen búghy jatady. Ghalym  Yojef Torma Abay Qúnanbayúlynyng «Qansonarda» óleninde qazaqtardyng qús saluyn etnografiyalyq dәldikpen suretteytinin aita kelip: «Qazaq halqynyng jәne basqa týrik halyqtarynyng auyz әdebiyetinde osy Abaydyng sujeti taqilettes oqigha damu barysy az emes. Olardan mysal keltirsem, әriyne, qyzyqty bolar edi, biraq qazir Abay ólenining terendigi syryn týsindiru ýshin sizding kónilderinizdi mәdiyarlar tarihynyng bir sәtine audarghym keledi. Madiyarlardyng bolashaq basty abyzy, olardyng negizgi kósemi Arpadtyng әkesi Almoshtyng úryq bolyp qalyptasuy tómendegi jaghdayda boldy Onyng anasyna týnde úiqysynda qasiyetti týs endi. Týsinde oghan túrymtay qús úshyp kelip, ony úryqtandyrady. Jәne týsi boyynsha onyn qúrsaghynan ýlken ózen bastalady, onyn ayasynan danqty korolider shyghady. Osynday qúday yqpalymen bolghan júmbaqty jәne qyzghylyqty jaghdaydyng әserinen ol Almosh (Týstegi) atandy» [5:3].

Demek anyzgha jýginsek, majarlardy Evropagha bastap kelgen Almosh kósemdi anasy adamzattan emes, «turul» qústan (majar anyzdarynda kezdesetin býrkit tektes ertegilik qús) tughan. Etnograf ghalym majar anyzyn Abay ólenimen salystyrady: «Abay óleni arqyly bizding býrkitten rudyng arghy anasy úryqtanghanday әser alamyz. Osy jaghdaydyng septigimen Mәdiyarlardyng arghy anasy Emeshening túrymtaydan úryqtanghany jónindegi týsi eriksiz eske týsedi. Abay býrkitti әdeyi óz ruynyng qiyaldaghy arghy tegi dep esepteydi dey almaymyz, búl tújyrymdy kerisinshe onyng ólenderining tereng syryn ashatyn psihoanalitikalyq tәsilmen onay dәleldeuge bolady. Sebebi әngime bolyp otyrghan kórinisting maghyna jaghynan ýsh qabaty bar. Jogharghy qabat: býrkitting týlkimen qaqtyghysy. Búl qabattyng ýstinde kórinip túrghan jay ghana sezimdik syry bar. Ortanghy qabat: Mahabbat mashaqaty. Búl qabatty aqyndyq qabat der edik, sebebi býrkit qaqtyghysynyng astarly maghynasy zor. Tereng qabat: Búl býrkitten rudyng arghy anasynyng úryqtanu sәti. Ol andausyz kýrdeli qabat».  [5:4].

Yaghny Yojef Torma «Qansonar» ólenin oqyp otyryp, Eliada aitqan miftik uaqyttaghy arhaikalyq «argha ata» týsinigin tiriltedi. Eliadanyng aituynsha mifter ritualdar arqyly ómir sýruin jalghastyra beredi. Anshylyqty ritual desek, alghashqy jaralu turaly mif býrkit pen týlki beyneleri arqyly qaytalanyp túr. Ekinshiden búr suret «arghy ata» turaly mifting qayta janghyruy da boluy mýmkin. Qayta jaraludyng ghúryp dengeyinde kórinis berui adamzat ómiri joyylghansha jalghasa bermek. Onyng bir belgisi ‒ alghashqy jaralu uaqytyna qayta oralu simvoly [8:55].

Qansonar sol alghashqy uaqytqa oraludyn, tabighattyn, jaratylystyng pәk kezenin beyneleydi. Mifologiyalyq sananyng tereng qabatyndaghy  miftik uaqyt  ‒ qansonar, býrkit ‒ «arghy ata» arhetiypining kórinisi, aspan әleminin,  jaratushy kýshting simvoly.

Kóptegen halyqtardyng nanym-seniminde býrkit shamandyqqa baylanysty anyz-ertegilerding keyipkeri.  «Majar mifologiyasyndaghy búl motiv (batyrdyng samúryqtyng balapandaryn jylannan qútqaruy – R.M.) jәne Majar korolidigining shyghysyndaghy oblystyng aty Torontal (qazaqtarda - túrymtay, qyrghyzdarda -turumtay, bashqúrttarda - toromtay), sonymen qatar týrki tilderinen engen angha týsetin qústardyng kóne majar ataulary (mәselen, majar tilindegi «shonkar», qyrghyzsha «shumkar», qazaqsha «súnqar», bashqúrtsha «shonkar») erte uaqyttarda sayatshylyqtyng qyrghyz batyry Toltoygha jәne Manas, Semetey, Seytek epostarynyng batyrlaryna qanshalyqty jaqyn bolsa, majar xalqyna da sonshalyqty jaqyn bolghanyn dәleldeydi», - deydi Yojef Torma [6: 100].

Jer betindegi alghashqy shamannyng býrkitten jaralghandyghy turaly anyzdar sibir halyqtarynda da jii kezdesedi. Turuhan yakuttarynda Býrkit alghashqy baqsynyng jaratushysy bolyp sanalady. … Eniysey ostyaktarynda,  teleutter, orochtar jәne basqa sibir halyqtarynda birinshi baqsy Býrkitten tughan nemese kem degende shamandyqty sodan ýirengen [9:44].

Buryattar mynany aitady: «Áuelde qúdaylar (tәnirler) ‒ Batysta, al zúlym kýshter Shyghysta bolghan. Qúdaylar adamdy jaratyp, olar jerde zúlym kýshter auru men ólim taratqangha deyin baqytty ómir sýrgen. Qúdaylar adamdargha auru jәne ólimmen kýresu ýshin baqsy jiberudi úigharyp olargha Býrkitti jiberipti-mys. Biraq adamdar onyng tilin týsinbepti, shyndyghynda olar jay bir qúsqa senbegen edi. Býrkit qúdaylargha qayta oralyp, oghan til bitiruin súraydy, eng dúrysy adamdargha buryat shamanyn jiberu kerek deydi. Qúdaylar ony jer betine qaytaryp, alghashqy kezdesken adamyna shamandyq daryt dep búiyrady. Jerge oralghan Býrkit aghashtyng astynda úiyqtap jatqan әieldi kórip, onymen birge týneydi. Belgili bir uaqyttan keyin әiel úl tuady, ol "alghashqy shaman" bolady. Osy anyzdyng endi bir núsqasynda, әiel býrkitpen baylanysqa týsken son, әielge tylsym kýshter kórinip, baqsygha  ainalady. Sondyqtan basqa anyzdarda býrkitting payda boluy shamangha ainaludyng bir belgisi retinde kórinedi. Taghy bir anyzda bir buryat qyzy qoylargha týsken  býrkitti kórip, belgini týsinip, baqsy bolugha mәjbýr bolghanyn aitady. Onyng shamangha ainaluy jeti jylgha sozylady, al qaytys bolghan song «zayangha» ainalypty («tylsym kýsh»,«pút») jәne ol әli kýnge deyin balalardy zúlym ruhtardan qorghaydy-mys» [9:44].

Majar ghalymy Yojef Tormanyng  payymdauynan song biz Abay salghan suretting astaryna ýnilgendey bolamyz. Akademik Zәky Ahmetovting «Qansonarda» ólenin taldaudaghy oilary men majar týrkitanushysynyng pikirleri astasyp, Abay poeziyasynyng shoqtyghy biyik ólenining san qyrly tabighatyn ashugha baghyttaydy. Eki ghalymnyng zertteuleri ólendegi anshylyqtyng suretteluin әr týrli ghylymnyn- biri әdebiyet teoriyasy taldaulary, ekinshisi etnografiyalyq jәne etnologiyalyq zertteuler ‒ túrghysynan týsindiredi. Eki zertteuge de ortaq sipat - ólenning dramalyq tartysqa qúrylghanyn atap kórsetui. Qazaqsha jaqsy bilgen majar ghalymynyng Zәky Ahmetov zertteulerin oquy әbden mýmkin. Yojef Torma taldauy «Qansonarda» ólenining qazaq әdebiyeti teoretiygi jazyp ketken poetikalyq erekshelikteri turaly payymdaulardy ary qaray tarqatyp, oqighaly ólenning keyipkerlerining últtyng sanadaghy arhetipterine, beynelerding tereng qabattaryna ýniluge mýmkindik beredi.

Paydalanylghan әdebiyetter

1. Ahmetov Z. Abaydyng aqyndyq әlemi. Almaty. Ana tili.1995
2. Áuezov M. Abay Qúnanbaev. Monografiyalyq zertteuler men maqalalar. Almaty. Sanat. 1995. 320 b.
3. Qúnanbayúly Abay. Shygharmalarynyng eki tomdyq tolyq jinaghy. Almaty. Jazushy. 2016. 1 tom. 295 b.
4. Marghúlan Álkey. Ejelgi jyr-anyzdar. Almaty. 367-bet
5. Torma Yojef. Býrkitshilik dәstýrleri Abaydyng ólenderinde. Abay jurnaly. 1996 j. №1.
6. Torma Yojef. Tradisiy oxoty s berkutom v kyrgyzskom narodnom epose. // Prostor. 1996. № 1. 100-bet
7. Fodor Ishtvan. Kóne majarlardyng etnikalyq sanasy jәne «Ghajayyp búghy» anyzy. ‒ Fodor, István 2006, Az ősmagyarság etnikai tudata és a Csodaszarvas-monda. Csodaszarvas. II.kötet (ed. Molnár Adam), Molnár Kiadó, Budapest, P. 9-37. (in Hung).
8. Eliade Mircha. Svyashennoe y mirskoe. Moskva. MGU. 1994. 144 str. http://www.golubinski.ru/socrates/eliade/5.html Songhy qaralghan uaqyty: 26.03.2023
9. Eliade Mircha. Shamanizm: arhaicheskie tehniky ekstaza. Kiyev. Sofiya. 2000. https://biblio.imli.ru/images/abook/folklor/Eliade_M._SHamanizm._Arhaicheskie_tehniki_ekstaza._2000.pdf Songhy qaralghan uaqyty: 26.03.2023

Raushangýl Zaqanqyzy,

f.gh.k., Sәrsen Amanjolov atyndaghy Shyghys Qazaqstan uniyversiyteti, Qazaq, orys filologiyasy jәne jurnalistika kafedrasynyng senior-lektory

Abai.kz