QR Parlament Mәjilisi,
Áleumettik-mәdeny damu komiytetining tóraghasy
Ashat Aymaghambetovke!

«Memlekettik tilding ghylym tili jәne sifrlyq platformalar retindegi rólin kýsheytu» taqyrybyna 2024 jyldyng 16-shi mamarynda ótken dóngelek ýstelde berilgen úsynystar: 

Qúrmetti Mәjilis deputattary!

Qúrmetti qatysushylar!

1-úsynys. Til mәselesining tuyndauynyng ózi qúrylymdyq instituttardyn, memlekettik organdardyng mәseleni sheshuge degen sәikestigi men qúzyrettiligine tikeley baylanysty. Til sayasaty komiyteti qazyr Ghylym jәne Joghary bilim ministrligining qúramynda. Búl Til sayasatyn jýrgizuge degen jaramsyz  әri qayshylyqty jaghday bolyp tabylady.

Óitkeni, Til sayasaty eki basty salany qúraydy: aqparat jәne mәdeniyet. Búl salany damytu osy eki salagha tikeley tәueldi. Bilim men ghylym ekinshi plandaghy til sayasatynyng resursy. Sondyqtan Til sayasaty komiytetin Ghylym jәne Joghary bilim ministrligining qúramynan shygharyp, Aqparat jәne mәdeniyet ministrligine kóshiru kerek. Búl ministrlikte til sayasatyn jýrgizuge qajet barlyq әleuet pen resurstyng bәri bar jәne ministrlikting baghyty da qoghamdyq әri ishki sayasat.

2-úsynys. Tildi damytu uaqyt ótken sayyn tiyisti sala mamandarynyng azayyp, mәselening odan sayyn ushyghuyna alyp keledi. Tildi damytugha mamandar tapshy emes, infraqúrylym tapshy: mysaly qazaqsha zang jazugha Parlament janynda arnayy qazaqtildi zangerlerden qúralghan redaksiyalyq-saraptamalyq alqa boluy tiyis. Dәl sonday qúrylym Ýkimet janynda da qazaqtildi zanjoba әzirleushi redaksiyalyq alqa týrinde qúryluy kerek. Al qazaq tilin ghylym tiline ainaldyru ýshin barlyq ghfylym kafedralary men ghylymy keneske memlekettik tildegi ghylymy enbekterding qazaq tilinde boluynjәne olardyng qazaq tiline audaryluyn qamtityn talap pen jaghday jasaluy tiyis. Sonda ghana ghylymy qazaqtildi materialdar bazasy jasaqtalyp, ol memlekettik tilding ghylym tiline ainaluyna alghnyshart qúraydy.

Sonymen birge Terminologiyalyq-leksikologiyalyq Respublikalyq zerthana qajet. Búl qúrylym termin sózdikterin jasaumen túraqty әri operativ týrde anylasyatyn bolady jәne ol kontentterding elektron núsqasy men jasandy intellekt ónimderine shiykizat dayarlaytyn bolady.

3-úsynys. Tilding audarma salasy qazyrghy memlekettik tildi damytu men engizuge qajet birden bir sala. Búl sala kәzir damymay otyr jәne ol memleket tarapynan qolgha alynyp otyrghan joq. Audarmashylar men tilmashtardyng mәselesi shash etekten, әli kýnge ol jan-jaqty qarastyrylmaghan.

Búdan da manyzdysy – bizding elde әli kýnge audarmanyng qúzyry joq, zanmen bekitilmegen. Sol sebepten audarmashynyng jauapkershiligi men qúzyreti eskerilmeyli, sәikesinshe olardyng enbegi mýldem tómen.

Qazyr tendermen útyp alatyn audarma júmysy boyynsha bir paraqtyng qúny  - 500 tengege deyin dempingpen qúldyraydy. Osy baghagha qanday sauatty, bilimdi audarma júmysyn talap etuge bolady? Sondyqtan, biyl, Audarshylar forumyn ótkizip, atalmysh salany ayaghynan tik túrghyzatyn jol kartasyn jasaugha kirisuimiz kerek.

4-úsynys. Juyrda ghana býkil әlemge kórsetilgen «Biyshimbaev soty» Qazaqstannyng sot jýiesining júmysyn ghana emes, onyng memlekettik tilge qatysty syn kótermeytin ahualyn da әlemge әshkereledi. Qazaqtildi azamattardyng óz tilderin sotta da paydalana almau jaghdayyn әigiledi. Búghan aiyptalghan Bayjanovtyng jaghdayy kuә. Ol әueli memlekettik tilde jauap bere bastap, odan әri qaray orys tiline kóshuge mәjbýr boldy.

Búnday qúqyqtyq qaghajudy kórip jýrgen  qazaqtildi azamattar myndap sanalady. Sol sebepti, juyq arada eldegi qúqyq kýzetu organdary men sot jýiesine qatysty memlekettik tilding ahualyn jaqsartu mәselesin arnayy qaraudy úsynamyn.

5-úsynys. Bizding elde memlekettik qyzmetshilerge de, kvaziymemlekettik úiymdardyng qyzmetkerlerine de tiyanaqty týrde tildik talap qoyylmaydy. Sol sebepti olardyng kontingenti monotildi, qostildi emes.  Mysaly, 5-Dýniyejýzilik kóshpendiler oiyndaryn úiymdastyru diyreksiyasynda basshysynan bastap qosshysyna deyin negizinen orystildi, sauatty qazaqtildi qyzmetshilerding sany 5 payyzgha da jetpeydi. Kóshpendiler oiynyn nasihattaugha  otyryqshylar qúndylyghyna bas úratyndar kirisip otyr. Eski Qazaqstanda Ruhany janghyru baghdarlamasyn jýrgizgen úiymda da dәl osynday ahual bolghan. Al bilimdi de bilikti eki tilge birdey maytalmandar kóshede jýr.

Búnday ahual qoghamda әleumettik ushyghysty qordalandyruda. Sondyqtan Qaztest jýiesimen qyzmetkerlerding eki til bilu dengeylerin baghalaudy bekitu qajet. Memlekettik budjetting qarjysyna júmys isteytin úiymdardyng tildik әleuetin tekserudi resmy sayasatqa ainaldyru qajet. Búl – últshyldyq úsynys emes, eng әueli elding ishki sayasatyna salqyn týsiretin faktorlardy jong ekenin eskerinizder. Qazaqtildi mamandar óz oryndaryn memleket isinen tappasa, memlekettik til memleketke qyzmet ete almaydy.

Serik Erghali,

lingvist, «Qazaq tili»  halyqaralyq qoghamynyng Ortalyq kenesining mýshesi

Abai.kz