قر پارلامەنت ءماجىلىسى،
الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى
اسحات ايماعامبەتوۆكە!

«مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ عىلىم ءتىلى جانە تسيفرلىق پلاتفورمالار رەتىندەگى ءرولىن كۇشەيتۋ» تاقىرىبىنا 2024 جىلدىڭ 16-ءشى مامارىندا وتكەن دوڭگەلەك ۇستەلدە بەرىلگەن ۇسىنىستار: 

قۇرمەتتى ءماجىلىس دەپۋتاتتارى!

قۇرمەتتى قاتىسۋشىلار!

1-ۇسىنىس. ءتىل ماسەلەسىنىڭ تۋىنداۋىنىڭ ءوزى قۇرىلىمدىق ينستيتۋتتاردىڭ، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ماسەلەنى شەشۋگە دەگەن سايكەستىگى مەن قۇزىرەتتىلىگىنە تىكەلەي بايلانىستى. ءتىل ساياساتى كوميتەتى قازىر عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ قۇرامىندا. بۇل ءتىل ساياساتىن جۇرگىزۋگە دەگەن جارامسىز  ءارى قايشىلىقتى جاعداي بولىپ تابىلادى.

ويتكەنى، ءتىل ساياساتى ەكى باستى سالانى قۇرايدى: اقپارات جانە مادەنيەت. بۇل سالانى دامىتۋ وسى ەكى سالاعا تىكەلەي تاۋەلدى. ءبىلىم مەن عىلىم ەكىنشى پلانداعى ءتىل ساياساتىنىڭ رەسۋرسى. سوندىقتان ءتىل ساياساتى كوميتەتىن عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ قۇرامىنان شىعارىپ، اقپارات جانە مادەنيەت مينيسترلىگىنە كوشىرۋ كەرەك. بۇل مينيسترلىكتە ءتىل ساياساتىن جۇرگىزۋگە قاجەت بارلىق الەۋەت پەن رەسۋرستىڭ ءبارى بار جانە مينيسترلىكتىڭ باعىتى دا قوعامدىق ءارى ىشكى ساياسات.

2-ۇسىنىس. ءتىلدى دامىتۋ ۋاقىت وتكەن سايىن ءتيىستى سالا ماماندارىنىڭ ازايىپ، ماسەلەنىڭ ودان سايىن ۋشىعۋىنا الىپ كەلەدى. ءتىلدى دامىتۋعا ماماندار تاپشى ەمەس، ينفراقۇرىلىم تاپشى: مىسالى قازاقشا زاڭ جازۋعا پارلامەنت جانىندا ارنايى قازاقتىلدى زاڭگەرلەردەن قۇرالعان رەداكتسيالىق-ساراپتامالىق القا بولۋى ءتيىس. ءدال سونداي قۇرىلىم ۇكىمەت جانىندا دا قازاقتىلدى زاڭجوبا ازىرلەۋشى رەداكتسيالىق القا تۇرىندە قۇرىلۋى كەرەك. ال قازاق ءتىلىن عىلىم تىلىنە اينالدىرۋ ءۇشىن بارلىق عفىلىم كافەدرالارى مەن عىلىمي كەڭەسكە مەملەكەتتىك تىلدەگى عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ قازاق تىلىندە بولۋىنجانە ولاردىڭ قازاق تىلىنە اۋدارىلۋىن قامتيتىن تالاپ پەن جاعداي جاسالۋى ءتيىس. سوندا عانا عىلىمي قازاقتىلدى ماتەريالدار بازاسى جاساقتالىپ، ول مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ عىلىم تىلىنە اينالۋىنا العڭىشارت قۇرايدى.

سونىمەن بىرگە تەرمينولوگيالىق-لەكسيكولوگيالىق رەسپۋبليكالىق زەرتحانا قاجەت. بۇل قۇرىلىم تەرمين سوزدىكتەرىن جاساۋمەن تۇراقتى ءارى وپەراتيۆ تۇردە انيلاسىاتىن بولادى جانە ول كونتەنتتەردىڭ ەلەكترون نۇسقاسى مەن جاساندى ينتەللەكت ونىمدەرىنە شيكىزات دايارلايتىن بولادى.

3-ۇسىنىس. ءتىلدىڭ اۋدارما سالاسى قازىرعى مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ مەن ەنگىزۋگە قاجەت بىردەن ءبىر سالا. بۇل سالا كازىر دامىماي وتىر جانە ول مەملەكەت تاراپىنان قولعا الىنىپ وتىرعان جوق. اۋدارماشىلار مەن ءتىلماشتاردىڭ ماسەلەسى شاش ەتەكتەن، ءالى كۇنگە ول جان-جاقتى قاراستىرىلماعان.

بۇدان دا ماڭىزدىسى – ءبىزدىڭ ەلدە ءالى كۇنگە اۋدارمانىڭ قۇزىرى جوق، زاڭمەن بەكىتىلمەگەن. سول سەبەپتەن اۋدارماشىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى مەن قۇزىرەتى ەسكەرىلمەيلى، سايكەسىنشە ولاردىڭ ەڭبەگى مۇلدەم تومەن.

قازىر تەندەرمەن ۇتىپ الاتىن اۋدارما جۇمىسى بويىنشا ءبىر پاراقتىڭ قۇنى  - 500 تەڭگەگە دەيىن دەمپينگپەن قۇلدىرايدى. وسى باعاعا قانداي ساۋاتتى، ءبىلىمدى اۋدارما جۇمىسىن تالاپ ەتۋگە بولادى؟ سوندىقتان، بيىل، اۋدارشىلار فورۋمىن وتكىزىپ، اتالمىش سالانى اياعىنان تىك تۇرعىزاتىن جول كارتاسىن جاساۋعا كىرىسۋىمىز كەرەك.

4-ۇسىنىس. جۋىردا عانا بۇكىل الەمگە كورسەتىلگەن «بيشىمباەۆ سوتى» قازاقستاننىڭ سوت جۇيەسىنىڭ جۇمىسىن عانا ەمەس، ونىڭ مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى سىن كوتەرمەيتىن احۋالىن دا الەمگە اشكەرەلەدى. قازاقتىلدى ازاماتتاردىڭ ءوز تىلدەرىن سوتتا دا پايدالانا الماۋ جاعدايىن ايگىلەدى. بۇعان ايىپتالعان بايجانوۆتىڭ جاعدايى كۋا. ول اۋەلى مەملەكەتتىك تىلدە جاۋاپ بەرە باستاپ، ودان ءارى قاراي ورىس تىلىنە كوشۋگە ءماجبۇر بولدى.

بۇنداي قۇقىقتىق قاعاجۋدى كورىپ جۇرگەن  قازاقتىلدى ازاماتتار مىڭداپ سانالادى. سول سەبەپتى، جۋىق ارادا ەلدەگى قۇقىق كۇزەتۋ ورگاندارى مەن سوت جۇيەسىنە قاتىستى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ احۋالىن جاقسارتۋ ماسەلەسىن ارنايى قاراۋدى ۇسىنامىن.

5-ۇسىنىس. ءبىزدىڭ ەلدە مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە دە، كۆازيمەملەكەتتىك ۇيىمداردىڭ قىزمەتكەرلەرىنە دە تياناقتى تۇردە تىلدىك تالاپ قويىلمايدى. سول سەبەپتى ولاردىڭ كونتينگەنتى ءمونوتىلدى، قوستىلدى ەمەس.  مىسالى، 5-دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىندارىن ۇيىمداستىرۋ ديرەكتسياسىندا باسشىسىنان باستاپ قوسشىسىنا دەيىن نەگىزىنەن ءورىستىلدى، ساۋاتتى قازاقتىلدى قىزمەتشىلەردىڭ سانى 5 پايىزعا دا جەتپەيدى. كوشپەندىلەر ويىنىن ناسيحاتتاۋعا  وتىرىقشىلار قۇندىلىعىنا باس ۇراتىندار كىرىسىپ وتىر. ەسكى قازاقستاندا رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلاماسىن جۇرگىزگەن ۇيىمدا دا ءدال وسىنداي احۋال بولعان. ال ءبىلىمدى دە بىلىكتى ەكى تىلگە بىردەي مايتالماندار كوشەدە ءجۇر.

بۇنداي احۋال قوعامدا الەۋمەتتىك ۋشىعىستى قوردالاندىرۋدا. سوندىقتان قازتەست جۇيەسىمەن قىزمەتكەرلەردىڭ ەكى ءتىل ءبىلۋ دەڭگەيلەرىن باعالاۋدى بەكىتۋ قاجەت. مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ قارجىسىنا جۇمىس ىستەيتىن ۇيىمداردىڭ تىلدىك الەۋەتىن تەكسەرۋدى رەسمي ساياساتقا اينالدىرۋ قاجەت. بۇل – ۇلتشىلدىق ۇسىنىس ەمەس، ەڭ اۋەلى ەلدىڭ ىشكى ساياساتىنا سالقىن تۇسىرەتىن فاكتورلاردى جويۋ ەكەنىن ەسكەرىڭىزدەر. قازاقتىلدى ماماندار ءوز ورىندارىن مەملەكەت ىسىنەن تاپپاسا، مەملەكەتتىك ءتىل مەملەكەتكە قىزمەت ەتە المايدى.

سەرىك ەرعالي،

لينگۆيست، «قازاق ءتىلى»  حالىقارالىق قوعامىنىڭ ورتالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz