Qúrmetti oqyrman! Shyghystaghy kórshimiz QHR Shynjang úighúr avtonomiyaly rayonynyng ólsheu-syzu mekemesi qúrastyrghan, Shynjang ghylym-tehnika baspasy audaryp, Shynjang til-jazu komiyteti tekserip, bekitken «Atlasyn» Shynjang ghylym-tehnika baspasy 2006 jyly mamyr aiynda jariyalaghan eken. Aytulargha qaraghanda, qazaqsha «Atlas» qytaysha núsqadan qazaqshalastyrghan. Ókinishtisi, osy jolghy basylymgha týsken atlasta bolmaugha tiyisti keybir aghattyqtar, tipti qatelikter ketken. Osy barysta audarmashy qazaqsha jer-su attaryna qanyq bolmaghandyqtan qytaysha ataudyng yrqynan shygha almay, qazaqsha jer-su attaryn qate audarghan. Sonday-aq basy ashyq jer-su attaryn jenil-jelpi ghana basqa últtargha enshilete salghan.

Qytaydagha belgili tarihshy Jaqyp Jýnisúly atalmysh «Atlasqa» engen jer-su attarynyng bәrine emes, tek Ile ónirinen engen ishinara jer-su attarynan kóringen keybir aghattyqqa ayaldap, ózi dúrys dep sanaghan týzetu pikirin ortagha salghan eken.

Búl maqalany sizderge úsynyp otyrghan sebebimiz, «jer-sudyng aty – tarihtyng haty; elding aty – jerding aty. El men jer etene. Jer – elding anasy. El – jermen kógerip kókteydi; jer – elmen ózgerip janalanady. Jer-su atyn ózgertu – jerden júrday bolghanmen ten. Búl tarihtan jalghasqan sabaq, endigi jerde abay bolayyq» dep tarihshy J.Jýnisúly aghamyz aitqanday, bizding elding de jer-su men eldimeken attary kezinde ózgeriske týskenin eskersek, búl maqala bizding elding de jer-su mamandaryna azda bolsa oy salar degen maqsattan tuyndaghan bolatyn.

Atlastaghy aghattyqqa ayaldaghanda

Shynjang ghylym-tehnika baspasy 2006 jyly mamyr aiynda Shynjang úighúr avtonomiyaly rayonnyng Shynjang úighúr avtonomyaly rayondyq ólsheu-syzu mekemesi qúrastyryp, Shynjang ghylym-tehnika baspasy audaryp, Shynjang úighúr avtonomiyaly rayondyq til-jazu komiyteti tekserip bekitken «Atlasyn» basyp taratty. ‹‹Atlas» degenimiz – «geografiyalyq kartalardyng (jaghyrapiyalyq kartalardyn) jinaghy»: al karta (qarita) degenimiz – jer betining kishireytilip qaghazgha týsirilgen bederi, syzyghy.

Avtonomiyaly rayonymyzdyng búl «Atlasy» – «Betashar karta» jәne «Ónirlik karta» syndy eki bólimnen qúralghan.

Betashar bóliminde: Qytaydyng әkimshilik rayondary, Shynjannyng әkimshilik rayondary, Qytay Shynjang jәne onyng tóniregindegi memleketter, Shynjannyng jasandy serikten alynghan keskini, jer týzilisi, klimaty, jer jýiesi, jamylghy ósimdikteri, jerden paydalanuy, ken ónimderi, qatynas, sayahaty, Shyndang óndiris-qúrylys biyntuanynyng (diviziyasy) kartasy qatarly mazmúndar qamtylghan. Ónirlik kartada: iri qalalardyn, avtonomiyaly obylystardyng jәne aimaqtardyn, oghan qarasty audandardyng әkimshilik rayondary, jer týzilisi siyaqty mazmúndar qamtylghan.

Karta – tarihtan bergi qúlaq estip, kóz kórmegen tau-tastardy, orman-toghaylardy, say- salalardy, ózen-sulardy, sheksiz dala, keng jaylaulardy, qala-qalashyqtardy, eldi mekenderdi, jol toraptaryn, t. b. lardy qaghaz betinen kórsetetin iygilikti qaru.

«Atlastyn» jariyalanuy, tótenshe zor manyzgha iye, ol úzaq uaqyttan beri osy salada saqtalyp kelgen aq tandaqty toltyryp, qazaq halqynyng sayasi, sharuashylyq, oqu-aghartu, mәdeniyet, t. b. jaqtardan tez qarqynmen damuyna qolaylylyq jaratyp berdi.

Ókinishtisi, osy jolghy basylymgha týsken atlasta ótilmeuge tiyisti keybir aghattyqtar, tipti qatelikter de ótken. Qisynynan qaraghanda, qazaqsha «Atlas» hanzusha núsqadan qazaqshalastyrghan. Osy barysta audarmashy qazaqsha jer-su attaryna qanyq bolmaghandyqtan hanzusha ataudyng yrqynan shygha almay, qazaqsha jer-su attaryn qate audarghan. Sonday-aq basy ashyq jer-su attaryn jenil-jelpi qana basqa últtargha enshilete salghan.

Endi tómende bәr-bәri emes, tek «Atlasqa» Ile ónirinen engen ishinara jer-su attarynan ótilgen keybir aghattyqqa ayaldap, ózimiz dúrys dep qaraghan týzetu pikirimizdi ortagha qoyamyz.

1. «Naz-cholút shymdy jer týrdegi jayylym tabighy qoryghy» («Atlas», 17- bet). Bizding qarauymyzsha múndaghy aghattyq ekeu: biri, jer aty qate yaghny jer aty «naz» emes «nazy», «cholút» emes, «sholuty»: endi biri, ol jerdegi jayylym – «shymdy jer týrdegi jayylym» emes, qayta «qúiqaly», «qyrtysty» jayylym, sonymen búl atau osy «Atlastyn» 248 - betinde: «Nazy-sholuty qúiqaly jayylym jaratylystyq qoryghy» degen dúrys audarylymyn tapqan.

Búl qoryq Kýnes audanynyng shyghys ontýstiginen Toghyztarau audanynyng shyghys ontýstigine deyin sozylyp, Narat tauynyng ishki qoynauyndaghy teniz dengeyinen 1600-4100 metr biyiktikke ornalasqan. Aumaghy shamamen 16 myng 400 gektar.

2. «Tórt baqayly qúrlyq tasbaqasy tabighy qoryghy»(«Atlas». 17- bet). Múndaghy aghattyq «tórt baqayly» degen sózde túr. Búl ataudyng hanzushasy 四爪 múndaghy 爪 baqay (脚趾) emes, 爪子tyrnaq.

Sonda baqay degenimiz ayaqtyng sausaqtary. Al tyrnaq degenimiz ayaq-qoldyng úshyndaghy ósip-jetilip túratyn qatty zat, túyaq.

Sondyqtan 四爪 degendi «tórt tyrnaqty» dep audarghanymyz jón, óitkeni hanzusha sózdikte «龟的趾 有爪» tasbaqa baqayynyng (baqayshyghynyn) úshynda (basynda) tyrnaghy bolady dep anyq týsinikteme berilgen. Sonymen búl ataudyng tolyq audarmasy: «Tórt tyrnaqty qúrlyq tasbaqasy jaratylystyq qoryghy» dep audarylsa dúrys bolarma eken. Múnday tasbaqa elimiz boyynsha tek Shynjang úighúr avtonomiyaly rayony Ile qazaq avtonomyaly obylysy Qorghas audanynyng teniz dengeyinen 700 de 1000 metrdey biyiktiktegi shamamen 150 sharshy kilometrdey qúmdauyt dalalarynda, sary topyraqty adyrlarynda, jusandy ónirlerinde jasaydy. Ýlkenining úzyndyghy 26 santiymetr, eni 15 santiymetr; erkegining dene salmaghy 400 gram, úrghashysynyng dene salmaghy 1000 gramnan asady. Qystyq, jazdyq úiqyda bolady. memlekettik1-dәrejeli qorghalatyn hayuan. Qorghas audandyq tórt tyrnaqty qúrlyq tasbaqasy jaratylystyq qoryghy 1983 jyly qúrylghan.

3. Chorma» («Atlas», 22-, 24- betteri). búl atau qazaqsha, (Shuyrma) degen jer atynyng hanzusha 乔尔马 dep dybystyq audaryluynan qazaqshagha qaytadan audarylghanda «Chorma» bolyp týrlenui dep aitugha bolady. Shuyrma degen jer aty qiya betterdegi, qaterli asulardaghy jalghyz ayaq jolmen birining artynan biri shuyryp jýru degen qazaqsha sózden jasalghan. Onyng maghynasy hanzusha 羊场小道 degenge tura keledi. Atlastaghy «Shuyrma» degenimiz Maytaudan Ilege asatyn Qasylgen asuynan, yaghny qazirgi Qasylgen tesken tauynan Qas ózenining jaghasyndaghy nól kilometrge deyingi iyrek tasjol.

4. Tanbúla»(«Atlas»,26-bet). Tanbúla qazaqsha «Tanbaly» degen jer atynyng hanzushagha 唐布拉 dep qate audaryluynan tuyndaghan atau. Búl jer aty «Shynjang úighúr avtonomiyaly rayony Nylqy audanynyng jer attarynyng qaritaly shejiresinin» (1985 jyly ishki jaqta jariyalanghan) hanzusha basylymynyng 158-betinde «汤巴勒» (tangbale) dep dúrys tanbalanghan. Jazba derekterge negizdelgenimizde, Qas ózeni alabynda 113 búlaq, 113 kórkem kórinis bar eken. Ching patshalyghy Ile genaral mekemesi Ilege biylik jýrgizip túrghan kezde (1762 - 1911 j.), Qas ózeni alaby Ile genaraldarynyng әsker jattyqtyratyn, ang aulaytyn, sayran qúratyn jangha jayly túraghy (alany) bolghan eken. Jazba derekterde osynday túraqtardan onshaqtysy bolypty. Osynday manyzdylghyna qaray búl ónirler jay búqaralar kiruge bolmaytyn shektelgen rayon sanalyp, ol jónindegi belgilemeler dәu qaraghay, terekter men tastardyng betine hanzusha әriptermen jazylypty. Hanzusha әripterdi tanymaytyn qazaqtar ony «tanba» dep úqqandyqtan, búl ónir «Tanbaly» atalypty. Tanbaly óniri qazir Ile alabyndaghy bes angharly jaylaudyng biri әri kórkem kórinisti seruen-sayahat orny esepteledi.

5. Kóldeneng qarly shyng samyrsyn qorghau alany («Atlas», 26- bet).

Búl tarmaqtarda mynaday aghattyqtar bar:

(1) Kóldenen, búl әriyne, emlelik aghattyq. Ásili Kóldenen, jer aty qazirgi Toghyztarau audanyndaghy angharly jaylau, kórinisi kórkem, әigili seruen-sayahat orny.

(2) Qorghau rayony degen atau tym shúbalanqy, ony qarly shyng samyrsyn Qoryghy dep alghanymyz jón siyaqty. Óitkeni, qoryq atauy mazmún jaghynan qorghaudy da, rayondy da qamtidy.

6. Dolat ótkeli» («Atlas» 23-, 25-, 233- betteri), «Dolanty ótkeli » («Atlas», 27- bet). Ekeui de jer aty, biraq ataluy dúrys emes, әsilgi ataluy Dulat. Ol «dulat» degen jeke adamnyng jәne onyng úrpaqtarynan qalyptasqan «dulat» taypasynyng atymen atalghan jer aty. Hanzushada 都拉塔, 都拉图 dep tanbalanuy da dúrys emes. El atymen, jýieden adam atymen atalghan derekti jer atyn ózgertui de dúrys bolmaydy, olay isteu tariyhqa jasalghan qúrymetsizdik bolady, qala berse bir jerding atyn bir basylymda qúbyltyp әr týrli atau orny tolmas ziyangha kiriptar etedi. Sondyqtan ony «Dulat kedeni» nemese «Dulat ótkeli» dep túraqtandyrghan jón.

7. «Giding tauy qúlyptasy» («Atlas», 27 - bet), «Jongharlardy tynyshtandyru keden eskertkishi» («Atlas» 253 - bet). Búl ataudy dúrys bayandau ýshin aldymen mynaday tarihy derekterdi eske almay bolmaydy. 1745 jyly qarashada júnghar hany Halden Seren ólip, Dauash handyq taqqa otyrdy. Onyng baqtalasy Hoyt taypasynyng tәjisi Amursana degen 1754 jyly nauryz aiynda, 6 myng qosynmen Iledegi Dauashqa soghys jariyalap han taghyn tartyp almaqshy bolyp jeniliske úshyraydy. Maqsatyna jetu ýshin ol Ching patshalyghy ýkimetinen әskery kómek súraydy. Ching ýkimeti onyng talabyn maqúl kórip, 1755 jyly aqpanda, әr baghyty 25 myng әskerden qúralghan eki baghyt әsker shygharady. Olar mamyr aiynda qazirgi Ile angharyn basyp alyp, Dauashqa hauyp tóndiredi. Áskeri azayyp, quaty әlsiregen Dauash qolda bar әskerin bastap qazirgi Múnghúlkýre tauyna baryp jan saughalaydy. Mausym aiynda qughynshy әskerding Angshy bastaghan 24 batyry týn jamylyp baryp, Dauashtyng qolbasshylyq ortalyghyn oirandaydy. Dauash jiyrma neshe adammen qashyp, ontýstik Shynjangha ótip ketedi de qughynshy qosyn zor jeniske qol jetkizedi. Keden tauyndaghy osy shayqastyng jenisin qúttyqtap mәngi este Saqtau ýshin Ching patshalyghy ýkimeti Keden tauyna «平定准喝尔勒铭格登山之碑» degen jazuy bar eskertkish ornatady. Eskertkishting tekistin Chiyanlúng patsha ózi jazady. Osy eskertkishting taqyryby «Atlastyn» 27 - betinde: «Giding tauy qúlyptasy», 25 - betinde: «Jonghardy tynyshtandyru Keden eskertkishi» dep, al «Shynjannyng jergilikti tarihynda» (Shynjang uniyversiyteti baspasy, 1992 jyly, 338 - bet): «Giden tauynda jongharlardy tynshtandyru eskertkishi» dep audarylghan.

Joghartyndaghy audarmalarda mynaday kinarattar bar dep qaraymyn:

(1) ‹‹Giding qúlyptasy» degen audarmada, birinshiden, Keden tauy Giding tauy dep qate audarylghan. Ekinshiden, qúlyptas, yaghny eskertkish tek taugha ghana menshiktelgen, olay emes degen kýnning ózinde de eskertkishting basy ashyq emes.

(2) ‹‹Júnghardy tynyshtandyru Keden eskertkishi» degen audarmada biz elep- eskeruge tiyisti mynaday mәseleler bar:

Birinshiden, «Júnghardy tynyshtandyru» degendegi «júnghar» degenimiz jeke túlghanyng (kisinin), jer aty nemese júnghar, hoshút, dýrbit, torghauyt siyaqty tórt taypadan qalyptasqan el aty, bolmasa júngharlar desek onda Ching patshalyghy ýkimeti «ony» nemese «olardy» – býkil eldi nemenege bola nemese ne sebepti tynshtandyrady?

Ekinshiden, basy ashyq bolmaghan osy audarmanyng sayasy jaqtan týsirer kólenkesi ne bolmaq? Nemese nendey sayasy zardap tudyruy múmkyn?

Joghardaghy tarihy derekti negizge alyp halyqtardyng yntymaghyn, elimizding tútastyghy men amandyghyn kózde ústay otyryp búl eskertkishting taqyrybyn baspa-bas emes, jandyraq yaghny «Júnghar býlikshilerin tynshtandyru jenisine arnalghan Keden tau eskertkishi» dep audarsaq dúrys bolatynday.

8. «Shata kóne joly» («Atlas», 27- bet). Búl jóninde aldymen aitarymyz jer aty qate jazylghan. Odan song osy jer aty turaly mynaday derekterdi ortagha qoyamyz:

(1) 2003 jyly Shi-ani qarita baspasy basyp taratqan «Shynjang úighúr avtonomiyaly rayony atlasynyn» hanzusha basylymynyng 123 - betinde «夏特» («Shaty») dep jazylghan.

(2) Tәiipjan Oqapúly men Simәdil Shýkenúly birlesip qúrastyryp, 2006  jyly Shynjang halyq baspasy jaghynan basyp taratylghan «Shynjannyng jer-su attary» degen kitaptyng 521- betinde hanzusha «夏特», qazaqsha «Shaty» dep jazylghan.

(3) 1999 jyly Shynjang halyq baspasy jaghynan jaryq kórgen «Múnghúlkýre audany» atty hanzusha kitaptyng 56 - betinde: «Shәti-týrikshe jәne qazaqsha saty «萨特» degen sóz.

Ol úighyrsha: Shota «雪塔», mongholsha: Shatu nemese satu (沙图), hanzusha: 梯道 (satyly nemese baspaldaqty jol) degen maghynany bildiredi dep jazylghan.

(4) Osy jer aty bir dúrys jazylsa, jolaushylar tasmal ortalyghynda arnagha týsirilip dúrys jazylghan shyghar dep 2007 jyly 17-jeltoqsanda, Ile qazaq avtonomiyaly obylystyq jolaushylar tasymal ortalyghynyng belet satu zalyna baryp avtobuz qatynaytyn jer attarynyng tizimdigine qarasam onda hanzusha 夏塔乡 (Shata auyly), úighúrsha «Shata» dep jazylypty.

Joghardaghy derekterdi salystyryp, zerdelep kórip 3-aytylymdaghy týrikshe, qazaqsha «Saty» degen aitylym dúrys degen baylamgha keldim. Óitkeni, búl bayyrghy jol Ileden ontýstik Shynjangha Múzart asuy arqyly baratyn kóne Jibek joly, múndaghy múz – kóne týrikshe múz; art – kóne týrikshe asu degen sóz. Asudyng qauipti jerlerindegi qalyng múzdar qashalyp satyly, yaghny baspaldaqty jol bolghandyqtan ol jerding ejelgi túrghyndary – týrki tildes halyqtar ony óz tilimen osylay ataghan, atau tórkini «Saty» bolghanymen, úzaq tarihy damu barysynda ol jer aty auyz eki tilde ózgeriske úshyrap «Shatygha» ózgergen. Al úighúr, monghol qatarly tuysqan últtar onyng maghanasyn óz tilderine janastyra «Shata», «Shota», «Satu» dep atap jýre bergen, biraq búlaysha erkine kete beruding nemese erkine qoya beruding jer-su attaryn arnagha týsiru belgileme-erejelerine qayshy ekendigin eskergenimiz jón. Sayyp kelgende, búl jerding atyn «Bayyrghy satyly jol» dep atasaq dúrys bolar.

9. «Shiylik mәli» (« Atlas» 238-239-betteri). Dúrysy – Chilang mәhәllә (úighyrsha), Shelek mәli ( qazaqsha). Orny: Qúlja qalasynda, úighyrlar búl mәlini taghy «Chiylәk hanza» dep te ataydy. Egerde búl mәli atyn atlastaghy ataluy boyynsha alsaq, onda qazaqsha Shily mәli bolyp atalady da, úighúrsha ataluynan basqasha úghym berip, mәli atynda shatasular tuyluy dausyz.

10. «Túpanjúzy» («Atlas» , 238-239- betteri). Dúrysy – Túrpanjúzy, múndaghy joghary Túpanjúzy degen jer aty da dúrys emes, dúrysy jogharghy Túrpanjúzy.

Ile genaral mekemesi Ilege biylik jýrgizip túrghan kezde bos jer ashu ýshin ontýstik Shynjandaghy Túrpan, Aqsu, t.b. jerlerden ilgerindi-keyindi bolyp segiz mynday otbasyn Ile alabyna kóshirip әkelip, jýz otbasyn bir qystaq etip úiymdastyryp eginshilikpen shúghyldandyrghan. Búl qystaqtar sodan bastap adam atymen de (mysaly, Qúdiyar júzy, yaghny joghary Qúdiyar júzy, tómengi Qúdiyar júzy), jer atymen de ( mysaly, Túrpajúzy, yaghny joghary Túrpanjúzy, tómengi Túrpanjúzy) atalyp qazirge deyin jalghasyp keledi.

11. «Shaylanzy sayy» («Atlas» 242-243-betteri). Búl jer atynyng dúrys ataluy hanzusha – Jiyeliyanzy 界梁子 qazaqsha – shegera bel. Auyz eki aityluynda Shaylanzy dep atalghanymen dәl maghanasynda әsilgi aityluy boyynsha Jiyeliyanzy nemese Shegara bel Shegara bel sayy dep ataghan jón.

12. «Kógirshin tauy» («Atlas», 242-243-betteri). Auyz eki ataluy – Kógirshin tauy, kóne týrikshe – Kógarshyn tauy. Qazir qazaqtar búl taudy Kókqamyr tauy dep atap jýr. Bizshe, taudyng ejelgi atyna qúrmet etip, Kógarshyn tauy dep ataghan jón.

13. «Jamaty» («Atlas» 242-243-betteri). Dúrys ataluy – Jamanty. Búl jer atynyng etimologiyasy jóninde qazirshe birlikke kelgen pikir joq. Sondyqtan, qashan anyqtalghangha deyin oghan oijota anyqtama bermey Shynjang jer-su attary sózdigindegi qazaqsha – Jamanty, hanzusha – 加曼特 183 - bet tanbalanuyn qoldanyp túrsaq bolghany.

14. «Shap ózeni, Shapqy, Shaqman » («Atlas» 248-249- betteri). Ile ónirinde múnday attarmen atalatyn ózen mýlde joq. Ejelgi bir jer atynyng bir basylymynda eshbir negizsiz ýsh týrli ataluy, tym óreskel jayt. Búl jerding bayyrghy túrghyndary búl ózendi Shaqpy ózeni dep ataydy.

Halqymyzdyng Ilening qasiyetti topyraghynda, Shaqpy ózenining aghysyna tarta tughan asa daryndy aqyny Tanjaryq joldy úlynyn:

«Ilening basy Kýnes jyljyp aqqan,
Sarqyrap qúighan búlaq әr taraptan.
Qasynda Shaqpy degen bir ózen bar,
Aghyny artyghyraq shapqan attan», – dep jyrlaghandaghy Shaqpy ózeni dәl osy ózen, endigi jerde biz Shi-ani qarita baspasy jaghynan 2003 jyly jaryq kórgen ‹‹Shynjang úighúr avtonomiyaly rayonynyng atlasyndaghy›› qazaqsha – Shaqpy, hanzusha – 恰合普 dep tanbalanghan atyn qoldansaq bolghany.

15. «Qyz jynghyl» («Atlas», 248-bet). Ile ónirinde «Qyz jynghyl» degen jer joq. Bәlkim, búl atau «Qyzyl jynghyl» degen jer atynyng qate audaryluy nemese audarushynyng jer atyna qanyq bolmaghandyghynan oijota osylay audarylghany boluy mýmkin. Qyzyl jynghyl – Kýnes audany Taldy qalashyghyna qarasty búrynghy Sorbúlaq eginshilik alanynyng Kýnes ózenining shyghys ontýstik jaghyndaghy mal sharushylyghy týiini.

16. «Qargúl» («Atlas», 248-bet). Kýnes audanynda «Qargúl» degen jer joq. Dúrysy – Qarghaly kól, ol Kýnes audany Taldy qalashyghyna qarasty Shegirbúlaq qystaghynyng Kýnes ózenining shyghys ontýstik jaghalauyndaghy mal sharushylyghy týiindi ornalasqan jer.

17. Kýnes túqymdyq qoy fermasy («Atlas», 251-bet). Búl taqyryptaghy kinarattar mynalar: Kýneste «Kýnes túqymdyq qoy fermasy» degen qoy fermasy joq. Obektiv bolmysty subektivtik qiyalmen jasap alugha bolmaydy. Al Kýnestegi qoy fermasynyng tól aty: «Kýnes asyl túqymdy qoy fermasy» (巩乃斯种羊场 ). Onyng tórkini 1935 jyly Ýrimji qalasynyng ontýstigindegi Nanshan tauly ónirinde qúrylghan «Nanshan asyl túqymdy qoy fermasy». Onyng basty mindeti asyl túqymdy mal jetistiru bolghan. Keybir sebepterge baylanysty 1939 jyly qazirgi oryngha kóship kelgen. Sol kezdegi ólkelik ýkimet fermanyng atyn «Kýnes asyl túqymdy qoy fermasy» dep atap, fermany basqaru qúqyghyn Ile әkimshilik mekemesine ótkizip bergen. Respubylikamyz qúrylghannan keyin, Shynjang úighúr avtonomiyaly rayondyq mal sharuashylyghy mengermesi ótkizip alyp, fermanyng búrynghy atyn saqtap, Shynjang biyazy jýndi qoyyn jetildirudi, zertteudi, damytudy negizgi mindeti etken.

18. «Túqymdyq jylqy fermasy», («Atlas», 152 - bet). Búl ataudyng ataluy men audarmasy da әsilgi maghanasynan alshaq. Ol «Ile aimaqtyq asyl túqymdy jylqy fermasy» (伊犁地区种马场 ), Ile aimaghy qysqartylghan jaghdayda «Asyl túqymdy jylqy fermasy» degen tól atauyn saqtap, orny Múnghúlkýre audany audanynda dep úqsaq bolghany.

19. «Honjalyq» («Atlas», 250-bet). Búl jer aty tek «Atlasta» ghana osylay atalyp, osylay jazylyp qalmastan «Shynjang jer-su attary sózdiginde» qazaqshasy «Honjalyq» dep atalyp jazylsa, hanzushasy – 浑加勒格 dep jazylghan, jer aty qazaqsha, hanzushada qalay aitylyp, qalay jazylsyn meyli bәribir dúrystalyp, dúrys jazylmaghan. Ásilgi jer aty jerding týzilisine qaray qazaqsha «Qomjal» dep atalghan. Búl atau eki sózden qúralghan, múndaghy «qom» degenimiz birinshiden, týiening arqasyndaghy jota mayy, ekinshiden, týiege jýk artu ýshin onyng órkeshine, jotasyna oray salynatyn qabat-qabat kiyiz, t. b zattar degen sóz. Búlar týiening qomy dep atalady. Al jal degenimiz jota, qyr, bel, dón, qyrqa degen sóz. Sonymen búl jerding formasy týiening mayly arqasy, attyng sozylghan jaly siyaqty jota bolghandyqtan «Qomjal» dep atalghan, jeraty úzaq uaqyttar boyynda auyzeki ainalymgha týsip «Honjan» bolyp ózgergen. Qomjal jotasy qazirgi Narat qalashyghynyng shyghys ontýstigindegi úzyndyghy 30 kilometr, kendigi 8 kilometr, kóptegen say-saladan qúralghan shaghyn tau silemi, onyng biyik jeri teniz dengeyinen 2833.5 metr biyik.

Jiyp aitqanda, meyli auyz eki tilde nemese qarita, atlastarda bolmasyn bәrinde de halyqtyng tildik qasiyetine qúrmet etip, әsilgi «Qomjal» degen jer atyn qalpyna keltirgenimiz jón.

20. «Toghay» («Atlas», 251- bet). Dúrysy – Toqay, asyly adam aty. Nayman úlysyna jatatyn qyzay elining taghanyn qalaghan Toqtar baba men qyzay ananyng ýshinshi úly Begimbetting alty úlynyng biri. Kýnes audany Bestóbe auylynyng bir qystaghy 1978 jyly osy Toqaydan tarap bir ruly el bolyp qalyptasqan. Qauymnyng atymen Toqay (托海) qystaghy bolyp qúrylghan.

21. «Andas» («Atlas», 248-b, 251- betteri). Dúrysy – Andas, әsili adam aty. Ol Nayman úlysyna jatatyn Qyzay elining taghanyn qalaghan Toqtar ata men Qyzay ananyng ýshinshi úly Begimbetting alty úlynyng biri Tanattyng ýlken úly. Qazirgi Kýnes audany Bestóbe auylynyng bir qystaghy 1992 jyldan bastap sol Andastan órbigen Andas ruy bolyp qalyptasqan qauymnyng atymen «Andas qystaghy» (昂达斯村) dep atalyp qazirgedeyin jalghasyp keledi. Avtor sol Andas babanyng segizinshi úrpaghy.

22. «Qoryghan» » («Atlas»,248-, 251- betteri). Dúrysy – Qorghan, jer aty, orny – qazirgi Kýnes audanynan batys ontýstikke jeti kilometr qashyqtyqta. Búl qorghannyng qaysy zamandaghy kimderding jasaghan qorghany ekendigi әli anyqtalghan joq. qazirgi tórt búryshty qirandy ornynyng kólemi 178 metr, biyiktigi 10 metr. Kezinde osy qorghannyng manynda bir әiel tas mýsinining boluyna baylanysty jergilikti qazaq halqy «Qatyn qorghan» dep ataghan. El ishindegi aitulargha qaraghanda, 1938 jyly shamasynda Jan siya (qazaqtardyng aituy boyynsha) degen hanzu qorghanynyng ortasynan kesip týsip toghan qazyp su aghyzyp altyn shayqaghan eken. Nәtiyjede, ol búl qorghannyng qirandysynan túrmysqa qajetti qyruar ejire ydys, qol tiyirmen, altyn – kýmis búiymdar, kýmis- jarmaqtar tauyp alghan. Osyghan baylansty búl qorghan «Altyn qorghan» (金城) dep te atalghan eken.

23. «Ýsh molghay dauany» «atlas»,, 135- bet). Dauan – asu atynyng ataluy dúrs emes. Jergilikti túrghyndar búrynnan tartyp búl asudy Shet Merki, Kishi Merki, Ýlken Merki atty ýsh ózenshening qaynar kózinde týiilisken jerinen Kýnes audanynan Nylqy audanyna asatyn kezendi «Ýsh merki asuy» dep, al Kýnesten Qyzylasha sayynyng túiyqtalghan basynan Nylqygha asatyn asu bolghandyqtan «Qyzylasha asuy» dep te ataghan. «Ýsh merki asuy» degen asu Nylqy audandyq halyq ýkimetining memleket isteri kenesinin, Qytay jer-su attary komiytetinin, Shynjang úighúr avtonomiyaly rayondyq jer-su attary komiytetining jer-su attaryn jalpy bettik tekseru jónindegi núsqauyna say 1983 jyldan bastap jer-su attaryn anyqtap, arnagha týsirip, 1985 jyly qazan aiynda ishki jaqta taratqan «Nylqy audanynyng jer-su attary qaritaly shejiresinin» 107-betinde qazaqsha – «Ýsh merki dauan» (әsili ýsh merki asuy dep jazylugha tiyis), hanzusha – 玉什灭尔克大板 dep anyq jazylghan. Jer-su attaryn әrkimning óz bilgeninshe janghyrta beruining arty jaqsy bolmaydy. Sondyqtan búl asudyng әsilgi atyn qalpyna keltirgen eng abzal.

24. «Terek auyzy» («Atlas», 251- bet). ‹‹Terek auyzy» degen sóz belgili bir jaghyrapiyalyq obektini beynelep bere almaydy, onyng ýstine myna atau tolyq emes. Búl jerding әsilgi ataluy – «Terekti say auyzy». Oryny Kýnes audanynyng Týrgen auylyna qarasty jerde. Múndaghy aghattyq aldymen jer-su atyn súrap-úghysushy kәsiptik qyzmetkerlerden ketti. Olar búl jerding atyn jay bir adamnan súraghanda, ol búl jerdi «Terek auyzy» dep ataymyz degeni boyynsha ol estelikke 铁热克阿吾孜 (terek auyz) dep tanbalaghan. Al audarmashy ony baspa-bas «Terek auyzy» dep audarghan da, terekte auyz bolmaytyndyghyn oilap ta qoymaghan. Aghattyqtan arylu ýshin jagharapiyalyq obektining әsilgi atyn qalpyna keltirgen jón.

25. «Qashylyqqyn tuneli» («Atlas», 26 – bet). Atalmysh tunelding aty osy atlastyng 250-, 256 - betterinde «Qashylyghyn dauany» dep alynghan. Meyli qayssy bolsada, ekeuining de jer aty dúrys atalmaghan. Ásili ol qazaqsha «Qas ilgen» degen asudyng aty. Aytulargha qaraghanda, tarihy dәuirlerde qazaq batyrlary osy asudan ótkende bireuining aty qúlap, eri shaghylghan eken. Endigәri ertteuge kelmegen erding qasyn kórnektileu jerge ilip ketken eken. Sodan bastap el búl asudy «Qas ilgen asu» dep atap qazirge deyin jalghastyrypty. Qazir Maytaudan Ilege, ontýstik Shynjangha qatynaytyn barlyq matorly kólikter osy asudaghy tunelden ótedi. Asudyng týp aty hanzusha – 哈希勒根 dep baspa-bas alynghan da, ayaghyna «隧道 » (tunel , yaghny tesken tau) atauy qosylghan.

26. «Monket» («Atlas», 256 - bet) , «Monliti» («Atlas», 234 - bet) eki ataudyng ekeui de qate. Dúrysy – Mónkiti .

27. Isyniyúghy búgha ózeni («Atlas», 256 – bet). Dúrysy – Iysynbúghy. Búl jerdegi «búgha» orynsyz qosylghan.

28. «Halyqtauy» («Atlas», 255- bet). Tau aty, dúrys ataluy – Qarghytau, hanzusha 哈尔克他乌山 dep jazylady.

Aqyrynda aitarymyz mynau: jogharyda qadap-qadap kórsetilgen aghattyqtar jóninen keshirimshildik pozisiya ústanugha әste bolmaydy. Ýitkeni, jer-sudyng aty – tarihtyng haty; elding aty – jerding aty. El men jer etene. Jer – elding anasy. El – jermen kógerip kókteydi; jer – elmen ózgerip janalanady. Jer-su atyn ózgertu – jerden júrday bolghanmen ten.

Búl tarihtan jalghasqan sabaq, endigi jerde abay bolayyq.

Jaqyp Jýnisúly, tarih ghylymynyng agha zertteushisi.

Qytay qazaqtarynyng «Sarbaz» (02.06.2024 j.) әleumettik tekshesinen audaryp dayyndaghan Álimjan Áshimúly.

Abai.kz