قۇرمەتتى وقىرمان! شىعىستاعى كورشىمىز قحر شىنجاڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ ولشەۋ-سىزۋ مەكەمەسى قۇراستىرعان، شىنجاڭ عىلىم-تەحنيكا باسپاسى اۋدارىپ، شىنجاڭ ءتىل-جازۋ كوميتەتى تەكسەرىپ، بەكىتكەن «اتلاسىن» شىنجاڭ عىلىم-تەحنيكا باسپاسى 2006 جىلى مامىر ايىندا جاريالاعان ەكەن. ايتۋلارعا قاراعاندا، قازاقشا «اتلاس» قىتايشا نۇسقادان قازاقشالاستىرعان. وكىنىشتىسى، وسى جولعى باسىلىمعا تۇسكەن اتلاستا بولماۋعا ءتيىستى كەيبىر اعاتتىقتار، ءتىپتى قاتەلىكتەر كەتكەن. وسى بارىستا اۋدارماشى قازاقشا جەر-سۋ اتتارىنا قانىق بولماعاندىقتان قىتايشا اتاۋدىڭ ىرقىنان شىعا الماي، قازاقشا جەر-سۋ اتتارىن قاتە اۋدارعان. سونداي-اق باسى اشىق جەر-سۋ اتتارىن جەڭىل-جەلپى عانا باسقا ۇلتتارعا ەنشىلەتە سالعان.

قىتايداعا بەلگىلى تاريحشى جاقىپ ءجۇنىسۇلى اتالمىش «اتلاسقا» ەنگەن جەر-سۋ اتتارىنىڭ بارىنە ەمەس، تەك ىلە وڭىرىنەن ەنگەن ءىشىنارا جەر-سۋ اتتارىنان كورىنگەن كەيبىر اعاتتىققا ايالداپ، ءوزى دۇرىس دەپ ساناعان تۇزەتۋ پىكىرىن ورتاعا سالعان ەكەن.

بۇل ماقالانى سىزدەرگە ۇسىنىپ وتىرعان سەبەبىمىز، «جەر-سۋدىڭ اتى – تاريحتىڭ حاتى; ەلدىڭ اتى – جەردىڭ اتى. ەل مەن جەر ەتەنە. جەر – ەلدىڭ اناسى. ەل – جەرمەن كوگەرىپ كوكتەيدى; جەر – ەلمەن وزگەرىپ جاڭالانادى. جەر-سۋ اتىن وزگەرتۋ – جەردەن جۇرداي بولعانمەن تەڭ. بۇل تاريحتان جالعاسقان ساباق، ەندىگى جەردە اباي بولايىق» دەپ تاريحشى ج.ءجۇنىسۇلى اعامىز ايتقانداي، ءبىزدىڭ ەلدىڭ دە جەر-سۋ مەن ەلدىمەكەن اتتارى كەزىندە وزگەرىسكە تۇسكەنىن ەسكەرسەك، بۇل ماقالا ءبىزدىڭ ەلدىڭ دە جەر-سۋ ماماندارىنا ازدا بولسا وي سالار دەگەن ماقساتتان تۋىنداعان بولاتىن.

اتلاستاعى اعاتتىققا ايالداعاندا

شىنجاڭ عىلىم-تەحنيكا باسپاسى 2006 جىلى مامىر ايىندا شىنجاڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوننىڭ شىنجاڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق ولشەۋ-سىزۋ مەكەمەسى قۇراستىرىپ، شىنجاڭ عىلىم-تەحنيكا باسپاسى اۋدارىپ، شىنجاڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق ءتىل-جازۋ كوميتەتى تەكسەرىپ بەكىتكەن «اتلاسىن» باسىپ تاراتتى. ‹‹اتلاس» دەگەنىمىز – «گەوگرافيالىق كارتالاردىڭ (جاعىراپيالىق كارتالاردىڭ) جيناعى»: ال كارتا (قاريتا) دەگەنىمىز – جەر بەتىنىڭ كىشىرەيتىلىپ قاعازعا تۇسىرىلگەن بەدەرى، سىزىعى.

اۆتونوميالى رايونىمىزدىڭ بۇل «اتلاسى» – «بەتاشار كارتا» جانە «وڭىرلىك كارتا» سىندى ەكى بولىمنەن قۇرالعان.

بەتاشار بولىمىندە: قىتايدىڭ اكىمشىلىك رايوندارى، شىنجاڭنىڭ اكىمشىلىك رايوندارى، قىتاي شىنجاڭ جانە ونىڭ توڭىرەگىندەگى مەملەكەتتەر، شىنجاڭنىڭ جاساندى سەرىكتەن الىنعان كەسكىنى، جەر ءتۇزىلىسى، كليماتى، جەر جۇيەسى، جامىلعى وسىمدىكتەرى، جەردەن پايدالانۋى، كەن ونىمدەرى، قاتىناس، ساياحاتى، شىنداڭ ءوندىرىس-قۇرىلىس بيىڭتۋانىنىڭ (ديۆيزياسى) كارتاسى قاتارلى مازمۇندار قامتىلعان. وڭىرلىك كارتادا: ءىرى قالالاردىڭ، اۆتونوميالى وبىلىستاردىڭ جانە ايماقتاردىڭ، وعان قاراستى اۋدانداردىڭ اكىمشىلىك رايوندارى، جەر ءتۇزىلىسى سياقتى مازمۇندار قامتىلعان.

كارتا – تاريحتان بەرگى قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن تاۋ-تاستاردى، ورمان-توعايلاردى، ساي- سالالاردى، وزەن-سۋلاردى، شەكسىز دالا، كەڭ جايلاۋلاردى، قالا-قالاشىقتاردى، ەلدى مەكەندەردى، جول توراپتارىن، ت. ب. لاردى قاعاز بەتىنەن كورسەتەتىن يگىلىكتى قارۋ.

«اتلاستىڭ» جاريالانۋى، توتەنشە زور ماڭىزعا يە، ول ۇزاق ۋاقىتتان بەرى وسى سالادا ساقتالىپ كەلگەن اق تاڭداقتى تولتىرىپ، قازاق حالقىنىڭ ساياسي، شارۋاشىلىق، وقۋ-اعارتۋ، مادەنيەت، ت. ب. جاقتاردان تەز قارقىنمەن دامۋىنا قولايلىلىق جاراتىپ بەردى.

وكىنىشتىسى، وسى جولعى باسىلىمعا تۇسكەن اتلاستا وتىلمەۋگە ءتيىستى كەيبىر اعاتتىقتار، ءتىپتى قاتەلىكتەر دە وتكەن. قيسىنىنان قاراعاندا، قازاقشا «اتلاس» حانزۋشا نۇسقادان قازاقشالاستىرعان. وسى بارىستا اۋدارماشى قازاقشا جەر-سۋ اتتارىنا قانىق بولماعاندىقتان حانزۋشا اتاۋدىڭ ىرقىنان شىعا الماي، قازاقشا جەر-سۋ اتتارىن قاتە اۋدارعان. سونداي-اق باسى اشىق جەر-سۋ اتتارىن جەڭىل-جەلپى قانا باسقا ۇلتتارعا ەنشىلەتە سالعان.

ەندى تومەندە ءبار-ءبارى ەمەس، تەك «اتلاسقا» ىلە وڭىرىنەن ەنگەن ءىشىنارا جەر-سۋ اتتارىنان وتىلگەن كەيبىر اعاتتىققا ايالداپ، ءوزىمىز دۇرىس دەپ قاراعان تۇزەتۋ پىكىرىمىزدى ورتاعا قويامىز.

1. «ناز-چولۇت شىمدى جەر تۇردەگى جايىلىم تابيعي قورىعى» («اتلاس»، 17- بەت). ءبىزدىڭ قاراۋىمىزشا مۇنداعى اعاتتىق ەكەۋ: ءبىرى، جەر اتى قاتە ياعني جەر اتى «ناز» ەمەس «نازى»، «چولۇت» ەمەس، «شولۋتى»: ەندى ءبىرى، ول جەردەگى جايىلىم – «شىمدى جەر تۇردەگى جايىلىم» ەمەس، قايتا «قۇيقالى»، «قىرتىستى» جايىلىم، سونىمەن بۇل اتاۋ وسى «اتلاستىڭ» 248 - بەتىندە: «نازى-شولۋتى قۇيقالى جايىلىم جاراتىلىستىق قورىعى» دەگەن دۇرىس اۋدارىلىمىن تاپقان.

بۇل قورىق كۇنەس اۋدانىنىڭ شىعىس وڭتۇستىگىنەن توعىزتاراۋ اۋدانىنىڭ شىعىس وڭتۇستىگىنە دەيىن سوزىلىپ، نارات تاۋىنىڭ ىشكى قويناۋىنداعى تەڭىز دەڭگەيىنەن 1600-4100 مەتر بيىكتىككە ورنالاسقان. اۋماعى شامامەن 16 مىڭ 400 گەكتار.

2. «ءتورت باقايلى قۇرلىق تاسباقاسى تابيعي قورىعى»(«اتلاس». 17- بەت). مۇنداعى اعاتتىق «ءتورت باقايلى» دەگەن سوزدە تۇر. بۇل اتاۋدىڭ حانزۋشاسى 四爪 مۇنداعى 爪 باقاي (脚趾) ەمەس، 爪子تىرناق.

سوندا باقاي دەگەنىمىز اياقتىڭ ساۋساقتارى. ال تىرناق دەگەنىمىز اياق-قولدىڭ ۇشىنداعى ءوسىپ-جەتىلىپ تۇراتىن قاتتى زات، تۇياق.

سوندىقتان 四爪 دەگەندى «ءتورت تىرناقتى» دەپ اۋدارعانىمىز ءجون، ويتكەنى حانزۋشا سوزدىكتە «龟的趾 有爪» تاسباقا باقايىنىڭ (باقايشىعىنىڭ) ۇشىندا (باسىندا) تىرناعى بولادى دەپ انىق تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن. سونىمەن بۇل اتاۋدىڭ تولىق اۋدارماسى: «ءتورت تىرناقتى قۇرلىق تاسباقاسى جاراتىلىستىق قورىعى» دەپ اۋدارىلسا دۇرىس بولارما ەكەن. مۇنداي تاسباقا ەلىمىز بويىنشا تەك شىنجاڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبىلىسى قورعاس اۋدانىنىڭ تەڭىز دەڭگەيىنەن 700 دە 1000 مەتردەي بيىكتىكتەگى شامامەن 150 شارشى كيلومەتردەي قۇمداۋىت دالالارىندا، سارى توپىراقتى ادىرلارىندا، جۋساندى وڭىرلەرىندە جاسايدى. ۇلكەنىنىڭ ۇزىندىعى 26 سانتيمەتر، ەنى 15 سانتيمەتر; ەركەگىنىڭ دەنە سالماعى 400 گرام، ۇرعاشىسىنىڭ دەنە سالماعى 1000 گرامنان اسادى. قىستىق، جازدىق ۇيقىدا بولادى. مەملەكەتتىك1-دارەجەلى قورعالاتىن حايۋان. قورعاس اۋداندىق ءتورت تىرناقتى قۇرلىق تاسباقاسى جاراتىلىستىق قورىعى 1983 جىلى قۇرىلعان.

3. چورما» («اتلاس»، 22-, 24- بەتتەرى). بۇل اتاۋ قازاقشا، (شۋىرما) دەگەن جەر اتىنىڭ حانزۋشا 乔尔马 دەپ دىبىستىق اۋدارىلۋىنان قازاقشاعا قايتادان اۋدارىلعاندا «چورما» بولىپ تۇرلەنۋى دەپ ايتۋعا بولادى. شۋىرما دەگەن جەر اتى قيا بەتتەردەگى، قاتەرلى اسۋلارداعى جالعىز اياق جولمەن ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى شۋىرىپ ءجۇرۋ دەگەن قازاقشا سوزدەن جاسالعان. ونىڭ ماعىناسى حانزۋشا 羊场小道 دەگەنگە تۋرا كەلەدى. اتلاستاعى «شۋىرما» دەگەنىمىز مايتاۋدان ىلەگە اساتىن قاسىلگەن اسۋىنان، ياعني قازىرگى قاسىلگەن تەسكەن تاۋىنان قاس وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى ءنول كيلومەترگە دەيىنگى يرەك تاسجول.

4. تاڭبۇلا»(«اتلاس»،26-بەت). تاڭبۇلا قازاقشا «تاڭبالى» دەگەن جەر اتىنىڭ حانزۋشاعا 唐布拉 دەپ قاتە اۋدارىلۋىنان تۋىنداعان اتاۋ. بۇل جەر اتى «شىنجاڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى نىلقى اۋدانىنىڭ جەر اتتارىنىڭ قاريتالى شەجىرەسىنىڭ» (1985 جىلى ىشكى جاقتا جاريالانعان) حانزۋشا باسىلىمىنىڭ 158-بەتىندە «汤巴勒» (tangbale) دەپ دۇرىس تاڭبالانعان. جازبا دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەنىمىزدە، قاس وزەنى الابىندا 113 بۇلاق، 113 كوركەم كورىنىس بار ەكەن. چيڭ پاتشالىعى ىلە گەنارال مەكەمەسى ىلەگە بيلىك جۇرگىزىپ تۇرعان كەزدە (1762 - 1911 ج.), قاس وزەنى الابى ىلە گەنارالدارىنىڭ اسكەر جاتتىقتىراتىن، اڭ اۋلايتىن، سايران قۇراتىن جانعا جايلى تۇراعى (الاڭى) بولعان ەكەن. جازبا دەرەكتەردە وسىنداي تۇراقتاردان ونشاقتىسى بولىپتى. وسىنداي ماڭىزدىلعىنا قاراي بۇل وڭىرلەر جاي بۇقارالار كىرۋگە بولمايتىن شەكتەلگەن رايون سانالىپ، ول جونىندەگى بەلگىلەمەلەر ءداۋ قاراعاي، تەرەكتەر مەن تاستاردىڭ بەتىنە حانزۋشا ارىپتەرمەن جازىلىپتى. حانزۋشا ارىپتەردى تانىمايتىن قازاقتار ونى «تاڭبا» دەپ ۇققاندىقتان، بۇل ءوڭىر «تاڭبالى» اتالىپتى. تاڭبالى ءوڭىرى قازىر ىلە الابىنداعى بەس اڭعارلى جايلاۋدىڭ ءبىرى ءارى كوركەم كورىنىستى سەرۋەن-ساياحات ورنى ەسەپتەلەدى.

5. كولدەنەڭ قارلى شىڭ سامىرسىن قورعاۋ الاڭى («اتلاس»، 26- بەت).

بۇل تارماقتاردا مىناداي اعاتتىقتار بار:

(1) كولدەنەڭ، بۇل ارينە، ەملەلىك اعاتتىق. ءاسىلى كولدەنەڭ، جەر اتى قازىرگى توعىزتاراۋ اۋدانىنداعى اڭعارلى جايلاۋ، كورىنىسى كوركەم، ايگىلى سەرۋەن-ساياحات ورنى.

(2) قورعاۋ رايونى دەگەن اتاۋ تىم شۇبالاڭقى، ونى قارلى شىڭ سامىرسىن قورىعى دەپ العانىمىز ءجون سياقتى. ويتكەنى، قورىق اتاۋى مازمۇن جاعىنان قورعاۋدى دا، رايوندى دا قامتيدى.

6. دولات وتكەلى» («اتلاس» 23-, 25-, 233- بەتتەرى), «دولانتى وتكەلى » («اتلاس»، 27- بەت). ەكەۋى دە جەر اتى، بىراق اتالۋى دۇرىس ەمەس، اسىلگى اتالۋى دۋلات. ول «دۋلات» دەگەن جەكە ادامنىڭ جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنان قالىپتاسقان «دۋلات» تايپاسىنىڭ اتىمەن اتالعان جەر اتى. حانزۋشادا 都拉塔، 都拉图 دەپ تاڭبالانۋى دا دۇرىس ەمەس. ەل اتىمەن، جۇيەدەن ادام اتىمەن اتالعان دەرەكتى جەر اتىن وزگەرتۋى دە دۇرىس بولمايدى، ولاي ىستەۋ تاريحقا جاسالعان قۇرىمەتسىزدىك بولادى، قالا بەرسە ءبىر جەردىڭ اتىن ءبىر باسىلىمدا قۇبىلتىپ ءار ءتۇرلى اتاۋ ورنى تولماس زيانعا كىرىپتار ەتەدى. سوندىقتان ونى «دۋلات كەدەنى» نەمەسە «دۋلات وتكەلى» دەپ تۇراقتاندىرعان ءجون.

7. «گىدىڭ تاۋى قۇلىپتاسى» («اتلاس»، 27 - بەت), «جوڭعارلاردى تىنىشتاندىرۋ كەدەن ەسكەرتكىشى» («اتلاس» 253 - بەت). بۇل اتاۋدى دۇرىس بايانداۋ ءۇشىن الدىمەن مىناداي تاريحي دەرەكتەردى ەسكە الماي بولمايدى. 1745 جىلى قاراشادا جۇڭعار حانى حالدەن سەرەن ءولىپ، داۋاش حاندىق تاققا وتىردى. ونىڭ باقتالاسى حويت تايپاسىنىڭ ءتاجىسى امۋرسانا دەگەن 1754 جىلى ناۋرىز ايىندا، 6 مىڭ قوسىنمەن ىلەدەگى داۋاشقا سوعىس جاريالاپ حان تاعىن تارتىپ الماقشى بولىپ جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ول چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتىنەن اسكەري كومەك سۇرايدى. چيڭ ۇكىمەتى ونىڭ تالابىن ماقۇل كورىپ، 1755 جىلى اقپاندا، ءار باعىتى 25 مىڭ اسكەردەن قۇرالعان ەكى باعىت اسكەر شىعارادى. ولار مامىر ايىندا قازىرگى ىلە اڭعارىن باسىپ الىپ، داۋاشقا حاۋىپ توندىرەدى. اسكەرى ازايىپ، قۋاتى السىرەگەن داۋاش قولدا بار اسكەرىن باستاپ قازىرگى مۇڭعۇلكۇرە تاۋىنا بارىپ جان ساۋعالايدى. ماۋسىم ايىندا قۋعىنشى اسكەردىڭ ايۋشي باستاعان 24 باتىرى ءتۇن جامىلىپ بارىپ، داۋاشتىڭ قولباسشىلىق ورتالىعىن ويراندايدى. داۋاش جيىرما نەشە اداممەن قاشىپ، وڭتۇستىك شىنجاڭعا ءوتىپ كەتەدى دە قۋعىنشى قوسىن زور جەڭىسكە قول جەتكىزەدى. كەدەن تاۋىنداعى وسى شايقاستىڭ جەڭىسىن قۇتتىقتاپ ماڭگى ەستە ساقتاۋ ءۇشىن چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتى كەدەن تاۋىنا «平定准喝尔勒铭格登山之碑» دەگەن جازۋى بار ەسكەرتكىش ورناتادى. ەسكەرتكىشتىڭ تەكىستىن چيانلۇڭ پاتشا ءوزى جازادى. وسى ەسكەرتكىشتىڭ تاقىرىبى «اتلاستىڭ» 27 - بەتىندە: «گىدىڭ تاۋى قۇلىپتاسى»، 25 - بەتىندە: «جوڭعاردى تىنىشتاندىرۋ كەدەن ەسكەرتكىشى» دەپ، ال «شىنجاڭنىڭ جەرگىلىكتى تاريحىندا» (شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى باسپاسى، 1992 جىلى، 338 - بەت): «گىدەن تاۋىندا جوڭعارلاردى تىنشتاندىرۋ ەسكەرتكىشى» دەپ اۋدارىلعان.

جوعارتىنداعى اۋدارمالاردا مىناداي كىناراتتار بار دەپ قارايمىن:

(1) ‹‹گىدىڭ قۇلىپتاسى» دەگەن اۋدارمادا، بىرىنشىدەن، كەدەن تاۋى گىدىڭ تاۋى دەپ قاتە اۋدارىلعان. ەكىنشىدەن، قۇلىپتاس، ياعني ەسكەرتكىش تەك تاۋعا عانا مەنشىكتەلگەن، ولاي ەمەس دەگەن كۇننىڭ وزىندە دە ەسكەرتكىشتىڭ باسى اشىق ەمەس.

(2) ‹‹جۇڭعاردى تىنىشتاندىرۋ كەدەن ەسكەرتكىشى» دەگەن اۋدارمادا ءبىز ەلەپ- ەسكەرۋگە ءتيىستى مىناداي ماسەلەلەر بار:

بىرىنشىدەن، «جۇڭعاردى تىنىشتاندىرۋ» دەگەندەگى «جۇڭعار» دەگەنىمىز جەكە تۇلعانىڭ (كىسىنىڭ), جەر اتى نەمەسە جۇڭعار، حوشۇت، ءدۇربىت، تورعاۋىت سياقتى ءتورت تايپادان قالىپتاسقان ەل اتى، بولماسا جۇڭعارلار دەسەك وندا چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتى «ونى» نەمەسە «ولاردى» – بۇكىل ەلدى نەمەنەگە بولا نەمەسە نە سەبەپتى تىنشتاندىرادى؟

ەكىنشىدەن، باسى اشىق بولماعان وسى اۋدارمانىڭ ساياسي جاقتان تۇسىرەر كولەڭكەسى نە بولماق؟ نەمەسە نەندەي ساياسي زارداپ تۋدىرۋى مۇمكىن؟

جوعارداعى تاريحي دەرەكتى نەگىزگە الىپ حالىقتاردىڭ ىنتىماعىن، ەلىمىزدىڭ تۇتاستىعى مەن اماندىعىن كوزدە ۇستاي وتىرىپ بۇل ەسكەرتكىشتىڭ تاقىرىبىن باسپا-باس ەمەس، جاندىراق ياعني «جۇڭعار بۇلىكشىلەرىن تىنشتاندىرۋ جەڭىسىنە ارنالعان كەدەن تاۋ ەسكەرتكىشى» دەپ اۋدارساق دۇرىس بولاتىنداي.

8. «شاتا كونە جولى» («اتلاس»، 27- بەت). بۇل جونىندە الدىمەن ايتارىمىز جەر اتى قاتە جازىلعان. ودان سوڭ وسى جەر اتى تۋرالى مىناداي دەرەكتەردى ورتاعا قويامىز:

(1) 2003 جىلى شي-ان قاريتا باسپاسى باسىپ تاراتقان «شىنجاڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى اتلاسىنىڭ» حانزۋشا باسىلىمىنىڭ 123 - بەتىندە «夏特» («شاتى») دەپ جازىلعان.

(2) ءتايىپجان وقاپۇلى مەن ءسىمادىل شۇكەنۇلى بىرلەسىپ قۇراستىرىپ، 2006  جىلى شىنجاڭ حالىق باسپاسى جاعىنان باسىپ تاراتىلعان «شىنجاڭنىڭ جەر-سۋ اتتارى» دەگەن كىتاپتىڭ 521- بەتىندە حانزۋشا «夏特»، قازاقشا «شاتى» دەپ جازىلعان.

(3) 1999 جىلى شىنجاڭ حالىق باسپاسى جاعىنان جارىق كورگەن «مۇڭعۇلكۇرە اۋدانى» اتتى حانزۋشا كىتاپتىڭ 56 - بەتىندە: «ءشاتى-تۇرىكشە جانە قازاقشا ساتى «萨特» دەگەن ءسوز.

ول ۇيعىرشا: شوتا «雪塔»، موڭعولشا: شاتۋ نەمەسە ساتۋ (沙图), حانزۋشا: 梯道 (ساتىلى نەمەسە باسپالداقتى جول) دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى دەپ جازىلعان.

(4) وسى جەر اتى ءبىر دۇرىس جازىلسا، جولاۋشىلار تاسمال ورتالىعىندا ارناعا ءتۇسىرىلىپ دۇرىس جازىلعان شىعار دەپ 2007 جىلى 17-جەلتوقساندا، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبىلىستىق جولاۋشىلار تاسىمال ورتالىعىنىڭ بەلەت ساتۋ زالىنا بارىپ اۆتوبۋز قاتىنايتىن جەر اتتارىنىڭ تىزىمدىگىنە قاراسام وندا حانزۋشا 夏塔乡 (شاتا اۋىلى), ۇيعۇرشا «شاتا» دەپ جازىلىپتى.

جوعارداعى دەرەكتەردى سالىستىرىپ، زەردەلەپ كورىپ 3-ايتىلىمداعى تۇرىكشە، قازاقشا «ساتى» دەگەن ايتىلىم دۇرىس دەگەن بايلامعا كەلدىم. ويتكەنى، بۇل بايىرعى جول ىلەدەن وڭتۇستىك شىنجاڭعا مۇزارت اسۋى ارقىلى باراتىن كونە جىبەك جولى، مۇنداعى مۇز – كونە تۇرىكشە مۇز; ارت – كونە تۇرىكشە اسۋ دەگەن ءسوز. اسۋدىڭ قاۋىپتى جەرلەرىندەگى قالىڭ مۇزدار قاشالىپ ساتىلى، ياعني باسپالداقتى جول بولعاندىقتان ول جەردىڭ ەجەلگى تۇرعىندارى – تۇركى تىلدەس حالىقتار ونى ءوز تىلىمەن وسىلاي اتاعان، اتاۋ توركىنى «ساتى» بولعانىمەن، ۇزاق تاريحي دامۋ بارىسىندا ول جەر اتى اۋىز ەكى تىلدە وزگەرىسكە ۇشىراپ «شاتىعا» وزگەرگەن. ال ۇيعۇر، موڭعول قاتارلى تۋىسقان ۇلتتار ونىڭ ماعاناسىن ءوز تىلدەرىنە جاناستىرا «شاتا»، «شوتا»، «ساتۋ» دەپ اتاپ جۇرە بەرگەن، بىراق بۇلايشا ەركىنە كەتە بەرۋدىڭ نەمەسە ەركىنە قويا بەرۋدىڭ جەر-سۋ اتتارىن ارناعا ءتۇسىرۋ بەلگىلەمە-ەرەجەلەرىنە قايشى ەكەندىگىن ەسكەرگەنىمىز ءجون. سايىپ كەلگەندە، بۇل جەردىڭ اتىن «بايىرعى ساتىلى جول» دەپ اتاساق دۇرىس بولار.

9. «شيلىك ءمالى» (« اتلاس» 238-239-بەتتەرى). دۇرىسى – چيلاڭ ءماھاللا (ۇيعىرشا), شەلەك ءمالى ( قازاقشا). ورنى: قۇلجا قالاسىندا، ۇيعىرلار بۇل ءمالىنى تاعى «چيلاك حاڭزا» دەپ تە اتايدى. ەگەردە بۇل ءمالى اتىن اتلاستاعى اتالۋى بويىنشا الساق، وندا قازاقشا شيلى ءمالى بولىپ اتالادى دا، ۇيعۇرشا اتالۋىنان باسقاشا ۇعىم بەرىپ، ءمالى اتىندا شاتاسۋلار تۋىلۋى داۋسىز.

10. «تۇپانجۇزى» («اتلاس» ، 238-239- بەتتەرى). دۇرىسى – تۇرپانجۇزى، مۇنداعى جوعارى تۇپانجۇزى دەگەن جەر اتى دا دۇرىس ەمەس، دۇرىسى جوعارعى تۇرپانجۇزى.

ىلە گەنارال مەكەمەسى ىلەگە بيلىك جۇرگىزىپ تۇرعان كەزدە بوس جەر اشۋ ءۇشىن وڭتۇستىك شىنجاڭداعى تۇرپان، اقسۋ، ت.ب. جەرلەردەن ىلگەرىندى-كەيىندى بولىپ سەگىز مىڭداي وتباسىن ىلە الابىنا كوشىرىپ اكەلىپ، ءجۇز وتباسىن ءبىر قىستاق ەتىپ ۇيىمداستىرىپ ەگىنشىلىكپەن شۇعىلداندىرعان. بۇل قىستاقتار سودان باستاپ ادام اتىمەن دە (مىسالى، قۇديار جۇزى، ياعني جوعارى قۇديار جۇزى، تومەنگى قۇديار جۇزى), جەر اتىمەن دە ( مىسالى، تۇرپاجۇزى، ياعني جوعارى تۇرپانجۇزى، تومەنگى تۇرپانجۇزى) اتالىپ قازىرگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى.

11. «شايلاڭزى سايى» («اتلاس» 242-243-بەتتەرى). بۇل جەر اتىنىڭ دۇرىس اتالۋى حانزۋشا – جيەلياڭزى 界梁子 قازاقشا – شەگەرا بەل. اۋىز ەكى ايتىلۋىندا شايلاڭزى دەپ اتالعانىمەن ءدال ماعاناسىندا اسىلگى ايتىلۋى بويىنشا جيەلياڭزى نەمەسە شەگارا بەل شەگارا بەل سايى دەپ اتاعان ءجون.

12. «كوگىرشىن تاۋى» («اتلاس»، 242-243-بەتتەرى). اۋىز ەكى اتالۋى – كوگىرشىن تاۋى، كونە تۇرىكشە – كوگارشىن تاۋى. قازىر قازاقتار بۇل تاۋدى كوكقامىر تاۋى دەپ اتاپ ءجۇر. بىزشە، تاۋدىڭ ەجەلگى اتىنا قۇرمەت ەتىپ، كوگارشىن تاۋى دەپ اتاعان ءجون.

13. «جاماتى» («اتلاس» 242-243-بەتتەرى). دۇرىس اتالۋى – جامانتى. بۇل جەر اتىنىڭ ەتيمولوگياسى جونىندە قازىرشە بىرلىككە كەلگەن پىكىر جوق. سوندىقتان، قاشان انىقتالعانعا دەيىن وعان ويجوتا انىقتاما بەرمەي شىنجاڭ جەر-سۋ اتتارى سوزدىگىندەگى قازاقشا – جامانتى، حانزۋشا – 加曼特 183 - بەت تاڭبالانۋىن قولدانىپ تۇرساق بولعانى.

14. «شاپ وزەنى، شاپقى، شاقمان » («اتلاس» 248-249- بەتتەرى). ىلە وڭىرىندە مۇنداي اتتارمەن اتالاتىن وزەن مۇلدە جوق. ەجەلگى ءبىر جەر اتىنىڭ ءبىر باسىلىمىندا ەشبىر نەگىزسىز ءۇش ءتۇرلى اتالۋى، تىم ورەسكەل جايت. بۇل جەردىڭ بايىرعى تۇرعىندارى بۇل وزەندى شاقپى وزەنى دەپ اتايدى.

حالقىمىزدىڭ ىلەنىڭ قاسيەتتى توپىراعىندا، شاقپى وزەنىنىڭ اعىسىنا تارتا تۋعان اسا دارىندى اقىنى تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ:

«ىلەنىڭ باسى كۇنەس جىلجىپ اققان،
سارقىراپ قۇيعان بۇلاق ءار تاراپتان.
قاسىندا شاقپى دەگەن ءبىر وزەن بار،
اعىنى ارتىعىراق شاپقان اتتان»، – دەپ جىرلاعانداعى شاقپى وزەنى ءدال وسى وزەن، ەندىگى جەردە ءبىز شي-ان قاريتا باسپاسى جاعىنان 2003 جىلى جارىق كورگەن ‹‹شىنجاڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ اتلاسىنداعى›› قازاقشا – شاقپى، حانزۋشا – 恰合普 دەپ تاڭبالانعان اتىن قولدانساق بولعانى.

15. «قىز جىڭعىل» («اتلاس»، 248-بەت). ىلە وڭىرىندە «قىز جىڭعىل» دەگەن جەر جوق. بالكىم، بۇل اتاۋ «قىزىل جىڭعىل» دەگەن جەر اتىنىڭ قاتە اۋدارىلۋى نەمەسە اۋدارۋشىنىڭ جەر اتىنا قانىق بولماعاندىعىنان ويجوتا وسىلاي اۋدارىلعانى بولۋى مۇمكىن. قىزىل جىڭعىل – كۇنەس اۋدانى تالدى قالاشىعىنا قاراستى بۇرىنعى سوربۇلاق ەگىنشىلىك الاڭىنىڭ كۇنەس وزەنىنىڭ شىعىس وڭتۇستىك جاعىنداعى مال شارۋشىلىعى ءتۇيىنى.

16. «قارگۇل» («اتلاس»، 248-بەت). كۇنەس اۋدانىندا «قارگۇل» دەگەن جەر جوق. دۇرىسى – قارعالى كول، ول كۇنەس اۋدانى تالدى قالاشىعىنا قاراستى شەگىربۇلاق قىستاعىنىڭ كۇنەس وزەنىنىڭ شىعىس وڭتۇستىك جاعالاۋىنداعى مال شارۋشىلىعى ءتۇيىندى ورنالاسقان جەر.

17. كۇنەس تۇقىمدىق قوي فەرماسى («اتلاس»، 251-بەت). بۇل تاقىرىپتاعى كىناراتتار مىنالار: كۇنەستە «كۇنەس تۇقىمدىق قوي فەرماسى» دەگەن قوي فەرماسى جوق. وبەكتيۆ بولمىستى سۋبەكتيۆتىك قيالمەن جاساپ الۋعا بولمايدى. ال كۇنەستەگى قوي فەرماسىنىڭ ءتول اتى: «كۇنەس اسىل تۇقىمدى قوي فەرماسى» (巩乃斯种羊场 ). ونىڭ توركىنى 1935 جىلى ءۇرىمجى قالاسىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى نانشان تاۋلى وڭىرىندە قۇرىلعان «نانشان اسىل تۇقىمدى قوي فەرماسى». ونىڭ باستى مىندەتى اسىل تۇقىمدى مال جەتىستىرۋ بولعان. كەيبىر سەبەپتەرگە بايلانىستى 1939 جىلى قازىرگى ورىنعا كوشىپ كەلگەن. سول كەزدەگى ولكەلىك ۇكىمەت فەرمانىڭ اتىن «كۇنەس اسىل تۇقىمدى قوي فەرماسى» دەپ اتاپ، فەرمانى باسقارۋ قۇقىعىن ىلە اكىمشىلىك مەكەمەسىنە وتكىزىپ بەرگەن. رەسپۋبىليكامىز قۇرىلعاننان كەيىن، شىنجاڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق مال شارۋاشىلىعى مەڭگەرمەسى وتكىزىپ الىپ، فەرمانىڭ بۇرىنعى اتىن ساقتاپ، شىنجاڭ بيازى ءجۇندى قويىن جەتىلدىرۋدى، زەرتتەۋدى، دامىتۋدى نەگىزگى مىندەتى ەتكەن.

18. «تۇقىمدىق جىلقى فەرماسى»، («اتلاس»، 152 - بەت). بۇل اتاۋدىڭ اتالۋى مەن اۋدارماسى دا اسىلگى ماعاناسىنان الشاق. ول «ىلە ايماقتىق اسىل تۇقىمدى جىلقى فەرماسى» (伊犁地区种马场 ), ىلە ايماعى قىسقارتىلعان جاعدايدا «اسىل تۇقىمدى جىلقى فەرماسى» دەگەن ءتول اتاۋىن ساقتاپ، ورنى مۇڭعۇلكۇرە اۋدانى اۋدانىندا دەپ ۇقساق بولعانى.

19. «حونجالىق» («اتلاس»، 250-بەت). بۇل جەر اتى تەك «اتلاستا» عانا وسىلاي اتالىپ، وسىلاي جازىلىپ قالماستان «شىنجاڭ جەر-سۋ اتتارى سوزدىگىندە» قازاقشاسى «حونجالىق» دەپ اتالىپ جازىلسا، حانزۋشاسى – 浑加勒格 دەپ جازىلعان، جەر اتى قازاقشا، حانزۋشادا قالاي ايتىلىپ، قالاي جازىلسىن مەيلى ءبارىبىر دۇرىستالىپ، دۇرىس جازىلماعان. اسىلگى جەر اتى جەردىڭ تۇزىلىسىنە قاراي قازاقشا «قومجال» دەپ اتالعان. بۇل اتاۋ ەكى سوزدەن قۇرالعان، مۇنداعى «قوم» دەگەنىمىز بىرىنشىدەن، تۇيەنىڭ ارقاسىنداعى جوتا مايى، ەكىنشىدەن، تۇيەگە جۇك ارتۋ ءۇشىن ونىڭ وركەشىنە، جوتاسىنا وراي سالىناتىن قابات-قابات كيىز، ت. ب زاتتار دەگەن ءسوز. بۇلار تۇيەنىڭ قومى دەپ اتالادى. ال جال دەگەنىمىز جوتا، قىر، بەل، ءدوڭ، قىرقا دەگەن ءسوز. سونىمەن بۇل جەردىڭ فورماسى تۇيەنىڭ مايلى ارقاسى، اتتىڭ سوزىلعان جالى سياقتى جوتا بولعاندىقتان «قومجال» دەپ اتالعان، جەراتى ۇزاق ۋاقىتتار بويىندا اۋىزەكى اينالىمعا ءتۇسىپ «حونجان» بولىپ وزگەرگەن. قومجال جوتاسى قازىرگى نارات قالاشىعىنىڭ شىعىس وڭتۇستىگىندەگى ۇزىندىعى 30 كيلومەتر، كەڭدىگى 8 كيلومەتر، كوپتەگەن ساي-سالادان قۇرالعان شاعىن تاۋ سىلەمى، ونىڭ بيىك جەرى تەڭىز دەڭگەيىنەن 2833.5 مەتر بيىك.

جيىپ ايتقاندا، مەيلى اۋىز ەكى تىلدە نەمەسە قاريتا، اتلاستاردا بولماسىن بارىندە دە حالىقتىڭ تىلدىك قاسيەتىنە قۇرمەت ەتىپ، اسىلگى «قومجال» دەگەن جەر اتىن قالپىنا كەلتىرگەنىمىز ءجون.

20. «توعاي» («اتلاس»، 251- بەت). دۇرىسى – توقاي، اسىلى ادام اتى. نايمان ۇلىسىنا جاتاتىن قىزاي ەلىنىڭ تاعانىن قالاعان توقتار بابا مەن قىزاي انانىڭ ءۇشىنشى ۇلى بەگىمبەتتىڭ التى ۇلىنىڭ ءبىرى. كۇنەس اۋدانى بەستوبە اۋىلىنىڭ ءبىر قىستاعى 1978 جىلى وسى توقايدان تاراپ ءبىر رۋلى ەل بولىپ قالىپتاسقان. قاۋىمنىڭ اتىمەن توقاي (托海) قىستاعى بولىپ قۇرىلعان.

21. «اڭداس» («اتلاس»، 248-ب، 251- بەتتەرى). دۇرىسى – انداس، ءاسىلى ادام اتى. ول نايمان ۇلىسىنا جاتاتىن قىزاي ەلىنىڭ تاعانىن قالاعان توقتار اتا مەن قىزاي انانىڭ ءۇشىنشى ۇلى بەگىمبەتتىڭ التى ۇلىنىڭ ءبىرى تاڭاتتىڭ ۇلكەن ۇلى. قازىرگى كۇنەس اۋدانى بەستوبە اۋىلىنىڭ ءبىر قىستاعى 1992 جىلدان باستاپ سول انداستان وربىگەن انداس رۋى بولىپ قالىپتاسقان قاۋىمنىڭ اتىمەن «انداس قىستاعى» (昂达斯村) دەپ اتالىپ قازىرگەدەيىن جالعاسىپ كەلەدى. اۆتور سول انداس بابانىڭ سەگىزىنشى ۇرپاعى.

22. «قورىعان» » («اتلاس»،248-, 251- بەتتەرى). دۇرىسى – قورعان، جەر اتى، ورنى – قازىرگى كۇنەس اۋدانىنان باتىس وڭتۇستىككە جەتى كيلومەتر قاشىقتىقتا. بۇل قورعاننىڭ قايسى زامانداعى كىمدەردىڭ جاساعان قورعانى ەكەندىگى ءالى انىقتالعان جوق. قازىرگى ءتورت بۇرىشتى قيراندى ورنىنىڭ كولەمى 178 مەتر، بيىكتىگى 10 مەتر. كەزىندە وسى قورعاننىڭ ماڭىندا ءبىر ايەل تاس ءمۇسىنىنىڭ بولۋىنا بايلانىستى جەرگىلىكتى قازاق حالقى «قاتىن قورعان» دەپ اتاعان. ەل ىشىندەگى ايتۋلارعا قاراعاندا، 1938 جىلى شاماسىندا جان سيا (قازاقتاردىڭ ايتۋى بويىنشا) دەگەن حانزۋ قورعانىنىڭ ورتاسىنان كەسىپ ءتۇسىپ توعان قازىپ سۋ اعىزىپ التىن شايقاعان ەكەن. ناتيجەدە، ول بۇل قورعاننىڭ قيراندىسىنان تۇرمىسقا قاجەتتى قىرۋار ەجىرە ىدىس، قول تيىرمەن، التىن – كۇمىس بۇيىمدار، كۇمىس- جارماقتار تاۋىپ العان. وسىعان بايلانستى بۇل قورعان «التىن قورعان» (金城) دەپ تە اتالعان ەكەن.

23. «ءۇش مولعاي داۋانى» «اتلاس»،، 135- بەت). داۋان – اسۋ اتىنىڭ اتالۋى دۇرس ەمەس. جەرگىلىكتى تۇرعىندار بۇرىننان تارتىپ بۇل اسۋدى شەت مەركى، كىشى مەركى، ۇلكەن مەركى اتتى ءۇش وزەنشەنىڭ قاينار كوزىندە تۇيىلىسكەن جەرىنەن كۇنەس اۋدانىنان نىلقى اۋدانىنا اساتىن كەزەڭدى «ءۇش مەركى اسۋى» دەپ، ال كۇنەستەن قىزىلاشا سايىنىڭ تۇيىقتالعان باسىنان نىلقىعا اساتىن اسۋ بولعاندىقتان «قىزىلاشا اسۋى» دەپ تە اتاعان. «ءۇش مەركى اسۋى» دەگەن اسۋ نىلقى اۋداندىق حالىق ۇكىمەتىنىڭ مەملەكەت ىستەرى كەڭەسىنىڭ، قىتاي جەر-سۋ اتتارى كوميتەتىنىڭ، شىنجاڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق جەر-سۋ اتتارى كوميتەتىنىڭ جەر-سۋ اتتارىن جالپى بەتتىك تەكسەرۋ جونىندەگى نۇسقاۋىنا ساي 1983 جىلدان باستاپ جەر-سۋ اتتارىن انىقتاپ، ارناعا ءتۇسىرىپ، 1985 جىلى قازان ايىندا ىشكى جاقتا تاراتقان «نىلقى اۋدانىنىڭ جەر-سۋ اتتارى قاريتالى شەجىرەسىنىڭ» 107-بەتىندە قازاقشا – «ءۇش مەركى داۋان» ء(اسىلى ءۇش مەركى اسۋى دەپ جازىلۋعا ءتيىس), حانزۋشا – 玉什灭尔克大板 دەپ انىق جازىلعان. جەر-سۋ اتتارىن اركىمنىڭ ءوز بىلگەنىنشە جاڭعىرتا بەرۋىنىڭ ارتى جاقسى بولمايدى. سوندىقتان بۇل اسۋدىڭ اسىلگى اتىن قالپىنا كەلتىرگەن ەڭ ابزال.

24. «تەرەك اۋىزى» («اتلاس»، 251- بەت). ‹‹تەرەك اۋىزى» دەگەن ءسوز بەلگىلى ءبىر جاعىراپيالىق وبەكتىنى بەينەلەپ بەرە المايدى، ونىڭ ۇستىنە مىنا اتاۋ تولىق ەمەس. بۇل جەردىڭ اسىلگى اتالۋى – «تەرەكتى ساي اۋىزى». ورىنى كۇنەس اۋدانىنىڭ تۇرگەن اۋىلىنا قاراستى جەردە. مۇنداعى اعاتتىق الدىمەن جەر-سۋ اتىن سۇراپ-ۇعىسۋشى كاسىپتىك قىزمەتكەرلەردەن كەتتى. ولار بۇل جەردىڭ اتىن جاي ءبىر ادامنان سۇراعاندا، ول بۇل جەردى «تەرەك اۋىزى» دەپ اتايمىز دەگەنى بويىنشا ول ەستەلىككە 铁热克阿吾孜 (تەرەك اۋىز) دەپ تاڭبالاعان. ال اۋدارماشى ونى باسپا-باس «تەرەك اۋىزى» دەپ اۋدارعان دا، تەرەكتە اۋىز بولمايتىندىعىن ويلاپ تا قويماعان. اعاتتىقتان ارىلۋ ءۇشىن جاعاراپيالىق وبەكتىنىڭ اسىلگى اتىن قالپىنا كەلتىرگەن ءجون.

25. «قاشىلىققىن تۋنەلى» («اتلاس»، 26 – بەت). اتالمىش تۋنەلدىڭ اتى وسى اتلاستىڭ 250-, 256 - بەتتەرىندە «قاشىلىعىن داۋانى» دەپ الىنعان. مەيلى قايسسى بولسادا، ەكەۋىنىڭ دە جەر اتى دۇرىس اتالماعان. ءاسىلى ول قازاقشا «قاس ىلگەن» دەگەن اسۋدىڭ اتى. ايتۋلارعا قاراعاندا، تاريحي داۋىرلەردە قازاق باتىرلارى وسى اسۋدان وتكەندە بىرەۋىنىڭ اتى قۇلاپ، ەرى شاعىلعان ەكەن. ەندىگارى ەرتتەۋگە كەلمەگەن ەردىڭ قاسىن كورنەكتىلەۋ جەرگە ءىلىپ كەتكەن ەكەن. سودان باستاپ ەل بۇل اسۋدى «قاس ىلگەن اسۋ» دەپ اتاپ قازىرگە دەيىن جالعاستىرىپتى. قازىر مايتاۋدان ىلەگە، وڭتۇستىك شىنجاڭعا قاتىنايتىن بارلىق ماتورلى كولىكتەر وسى اسۋداعى تۋنەلدەن وتەدى. اسۋدىڭ ءتۇپ اتى حانزۋشا – 哈希勒根 دەپ باسپا-باس الىنعان دا، اياعىنا «隧道 » (تۋنەل ، ياعني تەسكەن تاۋ) اتاۋى قوسىلعان.

26. «موڭكەت» («اتلاس»، 256 - بەت) ، «ءموڭلىتى» («اتلاس»، 234 - بەت) ەكى اتاۋدىڭ ەكەۋى دە قاتە. دۇرىسى – موڭكىتى .

27. يسىنيۇعى بۇعا وزەنى («اتلاس»، 256 – بەت). دۇرىسى – يىسىنبۇعى. بۇل جەردەگى «بۇعا» ورىنسىز قوسىلعان.

28. «حالىقتاۋى» («اتلاس»، 255- بەت). تاۋ اتى، دۇرىس اتالۋى – قارعىتاۋ، حانزۋشا 哈尔克他乌山 دەپ جازىلادى.

اقىرىندا ايتارىمىز مىناۋ: جوعارىدا قاداپ-قاداپ كورسەتىلگەن اعاتتىقتار جونىنەن كەشىرىمشىلدىك پوزيتسيا ۇستانۋعا استە بولمايدى. ۇيتكەنى، جەر-سۋدىڭ اتى – تاريحتىڭ حاتى; ەلدىڭ اتى – جەردىڭ اتى. ەل مەن جەر ەتەنە. جەر – ەلدىڭ اناسى. ەل – جەرمەن كوگەرىپ كوكتەيدى; جەر – ەلمەن وزگەرىپ جاڭالانادى. جەر-سۋ اتىن وزگەرتۋ – جەردەن جۇرداي بولعانمەن تەڭ.

بۇل تاريحتان جالعاسقان ساباق، ەندىگى جەردە اباي بولايىق.

جاقىپ ءجۇنىسۇلى، تاريح عىلىمىنىڭ اعا زەرتتەۋشىسى.

قىتاي قازاقتارىنىڭ «Sarbaz» (02.06.2024 ج.) الەۋمەتتىك تەكشەسىنەن اۋدارىپ دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى.

Abai.kz