Internetti ashyp qarasam, býkil qazaqty Qabylbek Álipbayúly degen bir molda shulatyp jatyr eken. Sóitsek, songhy kezde qazaqtyng diny órisinde payda bolyp, ózderin «ústaz» dep erekshe әspettep, «saqaly bar, múrty joq», odan qaldy «beti bar, úyaty joq» bir top moldalar legine engen Qabylbek Álipbayúly býgin til mәselesine nazar audarypty. Audarghanda da búryn sondy esh lingvist ghalym aitpaghan, aita almaghan «úly janalyghyn» jariya etipti. Oghan sener bolsaq, onda qazaq halqynyng ana tili joq eken. Qazirgi qazaq tili dep atalatyn tilding 70 payyzy – arab tilinen engen, 30 payyzy – orys tilinen engen eken...

Keyingi kezde «tiyk‑tok molda» degen ataqqa ie bolghan  moldalardyng internette salyp jatqan soyqandary biyl erekshe qarqyn alyp ketti. Keybireuleri, mysaly, «júldyz» auruymen auyrghan Núrsúltan molda,  ótkende arabqa baryp, qazaq jigitining bolmysyna jat «qatynkóilek» kiyip,  qyztekedey sәndenip – ózin «jigitpin» degen barsha qazaqtyng aryn  taptady... Býgin ekrannan halyq aldyna til mәselesin kóterip, «jarqyrap» Qabylbek «ústaz» shyghypty... Shyqqanda da jәy shyqpay, qazaq tilin qaq jaryp, kóbin (70) arabqa beripti, azyn (30) orysqa berip tastapty... Qazaqting ózine dym joq!

Áriyne, eldegi biyl oryn alghan «dinshilder soyqanyn» tolyq atap shyghu biraz uaqyt alary sózsiz, әri, olargha halyq tarapynan der kezinde jauaptar berildi. Oghan dinbasylarynyng (mysaly, dombyragha qatysty) «ol azdap haram, azdap halal» degen jauaptaryna da kuә boldyq. Biraq, osynday ‑ «qazaq bolmysy men mәdeniyetin tamyrynan joiy, qiratu» atty diny jarysta saryaghashtyq Qabylbek Álipbayúly myrza oq boyy ozyq shyghyp, biylghy jyldyng «bas bәigesin» alady dep senimmen aitugha bolady eken. Óitkeni, búdan ótken soraqylyqty tappaysyz:

Qabylbek degen kim?

Osy túrghyda «Qabylbek degen kim?» degen súraq qoyylatyny zandy. Onyng «V kontakte» jelisi paraqshasynda  «Júmabekov Qabylbek Álipbayúly, 20.04.1982 jyly Ontýstik Qazaqstan oblysy, Saryaghash audany, Abay ónirinde dýniyege kelgen» dep jazuly túr. Búl qysqa jazbanyng ózi kóp nәrseden aqpar beredi. Mәselen, qazir «ruhany astana Týrkistan» desek te, elimizding «diny astana Saryaghash» dese bolady. Óitkeni, osy jerde Qazaqstandaghy eng ýlken medere ashylyp, onda atyshuly Smanov basshylyq jasady. Sonyng arqasynda Saryaghash medresesi býkil qazaqstandyqtardyng nazaryn ózine audarghan bolatyn. Ózin‑ózi qamtamasyz etushi medrese menshiginde shәkirtterdi tegin oqytu men tamaqtandyru maqsatynda iygeriletin 2000 ga bau-baqshalyq jer telimi bar. 80 oryndyq qystyq ashana jәne 150 oryndyq jazdyq ashana bar, 160 oryndyq jataqhana bar. Medrese bazasynda 350 oryndyq «Tayaqty Ishan» meshiti ornalasqan. Ol 200 shәkirtke layyqtalghan. Medrese kitaphanasynda 6000-gha juyq kitap qory bar. Onda músylmandyq ilimning tәpsir, aqida, hadiys, ahlaq, fikh salalary boyynsha kitaptar jinaqtalghan. Sonymen qatar arab tili grammatikasy, tarihy әdebiyetter, ensiklopediyalyq anyqtamalar men kómekshi oqu qúraldary da bar. Mine, osy derekterding ózi Qabylbekting әuel bastan qanday bilimmen suysyndaghannan habar berip túr...

«Elimizdegi diny oqu oryndarynda kimder oqidy?»

Jasyratyny joq, qazir memleket ekonomikalyq mýddeni algha shyghara otyryp, jastardy ghylym men bilimdi bolugha shaqyruda. Mekteptegi oqytu jýiesi de osyghan sәikestendirilip jatyr. Yaghni, memlekettik mýdde túrghysynan elimiz jahandyq bilim men ghylym jýiesine enuge mýddeli. Sol sebepti, pedagogikalyq, injenerlik jәne birqatar manyzdy mamandyqtar boyynsha beriletin memlekettik granttardyng sany artuda. Sonyng arqasynda jastar birshama bilimdi bola bastady. Mamandyq tandauda da talap kýsheydi.

Biraq, ókinishke oray, osy «memlekettik mýddeni» din qabylday almady. Diny mekemeler «Ghylym‑bilim Qúranda» degen manipulyasiyagha baryp, zayyrly bilimdi emes,  diny bilimdi «naghyz bilim» dep uaghyzday bastady. Al onyng uaghyzshylaryna «ústaz» dep at qoyyp, aidar taghyp –pedagogikada búrynnan qadyptasqan «Ústaz» sózining maghynasyn diny baghytqa búrugha  kýsh saluda.

Onyng basty maqsaty: elimizdegi diny oqu oryndaryna jastardy kóptep tartyp, dinning yqpalyn odan әri arttyru. Biraq, onday oqugha júrt aghylyp jatqan joq. Oghan baratyndardy jýielesek, onda:

• Mektepte ata‑ana yqpalymen dinge bet búrghan, orta bilim baghdarlamasyn tolyq mengermegen jastar;
• Diny uaghyzdyng yqpalyna týsip, belgili bir mamandyq iyesi boludan bas tartqan jastar;
• Ózining ómirin tek dinmen baylanystyrghysy keletin jastar ekenin kóremiz.

Sonyng bir kórinisi – býginde Astandaghy bir meshitting imamy qyzmetin atqarushy Qabylbek molda dese bolady.

Jogharydaghy medrese turaly derekten kórgendey, elimizdegi diny oqu oryndarynda  Jaratylystanu  (tabighat, fizika zandary), Qoghamnyng damu zandary, Qúqyqtanu, Ekonomika, Filosofiya, Últtyq tariyh, Últtyq dýniyetanym, Últtyq dәstýr, Biologiya, Himiya, Matematika jәne t.t. pәnder mýldem oqytylmaytynyn, ne bolmasa, atýsti oqytylatynyn bayqaugha bolady. Al, múnday bilimdi mýldem iygermegen bala medresege kelgendegi oqityny «arab tilin ýirenu», «tәpsir», «aqida», «hadiys», «ahlaq», «fikh»...

Mine, osyny oqyp shyqqan molda endi qogham ómirine aralasady. Sol kezde oghan qogham tarapynan neshe týrli súraqtar qoyyla bastaydy. Al, búlar bolsa ony saralaugha, saraptaugha qauqarsyz. Óitkeni, olar kez kelgen nәrsege tek «halal‑haram» túrghysynan qaraudy ghana mengergen. Sóitip, «dombyra mәselesi» tughanda da, olar «halal‑harammen» shekteldi. Olar «dombyra» úghymyna tarihy túrghyda boylay almady. Últtyq dil men bolmystyng kýrdeli túsyn payymday almady... Dombyragha tek ózderining islamdyq ilimindegi «dybys shygharushy muzykalyq aspaptyng biri ghana» dep qarady.

Qogham әruaqytta da dinge qatysty súraqtardy kóp qoyady. Sebebi, adamdar óz kýsh‑jigerine ghana sene salmaydy. Adamdargha belgili bir qoldaushy ruhany kýsh kerek. Mysaly, sportshygha – jankýier, әnshige – kórermen degendey... Osy qatarda adam Qúdaygha siynady. Qazaqtar oghan qosa Aruaqqa siynyp kýsh alady... So kezderi, olar «arada jýrgen» moldagha, imamgha, popqa, lamagha jәne t.t. barady. Dúrys jauap izdeydi... Osy jaghdayda sauatsyz molda mәseleni tek «ynghaygha keltirip» taldaydy, qosatynyn óz qiyalynan qosyp jiberedi... Biraq, ol ony aqiqat dep qabyldaudy talap etedi...

Mine, Qabylbek molda da ózining shala sauattylyghyn, bilimsizdigin, sholaq oilylyghyn «til mәselesine» kelgende bildirip aldy... Óitkeni, ol «qazaq tilim» degen әr adamnyng ózining tilining ghana emes, últynyng da tereng tarihyn týgendey bastaytynyn, odan әri islamgha deyingi salt‑dәstýrin týgendey bastatynyn biledi. Bilmese de – týisigi oghan solay dep túr. Al, búl múnyng iydealyndaghy nemese kózin ashqannan «oqyp‑toqyghan» arab tiline, mәdeniyetine, diny tanymyna say kele bermeydi... ‑ ol búryn «qazaq últynyng boluy ‑ tek islammen baylanysty» dep kelse, endi, «qazaq tilining boluy ‑ tek arab tilimen baylanysty» degen týiinge kelip, ózining búl »pәtuasyn» oidan qúrastyra salghan... Ótkende ózi «Otbasy Allanyng bergen amanaty» dep uaghyzdap otyrghan, sol siyaqty...

Oghan qogham dýr etip jauap qatuda. Mәselen, orys tilinde týrkizm bar. Biraq, orys tili ony óz sózi etip alghan. Eshbirining onyng kirme sóz ekeni qaperine kirmeydi. Búl – últ bolyp qalyptasyp, tili, mәdeniyeti ornyqqan halyqqa tәn qasiyet. Endeshe, dәl qazirgi jaghdayda biz «din mýddesi» dep ózimizding bay tilimizding qoryn, әrbir sózin Últtyq qúndylyq dep baghalaugha tiyistimiz. Al, ony búzyp, Últtyq qúndylyghymyzdy ayaqqa taptaushy kez kelgen adam zang aldynda jauap berui tiyis.  Qazaq tili – eng basty últtyq qúndylyq!

Abai.kz