Biyl (2024 jyly) Qytaygha tanynymal túlgha, qogham qayratkeri, aqyn Qúrmanәli Ospanúlynyng tughanyna 100 jyl tolyp otyr.

Q.Ospanúly Qytay qazaq әdebiyeti men baspasózining qalyptasuy men damuyna orasan zor ýles qosqan túlghalardyng biri. Q.Ospanúly 1924 jyly jeltoqsanda Qazaqstannyng Almaty oblysy, Kegen audanynyng Toghyzbúlaq degen jerinde dýniyege kelgen. 1930 jyly bastalghan asharshylyqtyng sebebinen ol otbasymen birge Qytaydyng Ile ónirine kóship baryp, Qúlja manyndaghy Húdiyar jýz auylynyng Qúmyl qystaghyna kelip qonystanady.

Qúrmanәli (onnan 1-adam) әkesi Ospan, aghasy Qúrmanghaliymen birge.

Qúrmanәli 1934 jyldan 1936 jylgha deyin auyl moldalarynan eskishe oqyp hat tanyghannan keyin, 1936 jyly qarashadan 1939 jyldyng sonyna deyin janasha mektepti oqyp ýzdik bitiredi. 1939 jyldyng sonynan 1941 jyldyng shilde aiyna deyin Qúlja qalasynyng Jariya mektebinde 5-6-synypty oqyp bitiredi. 1941 jyly tamyzdan 1943 jylgha deyin Últtar giymenaziyasyn joghary nәtiyjemen bitiredi de, joldamamen Nylqy audanyna múghalim bolyp barady. Bilikti jas múghalim kóp úzamay Nylqydaghy Jartoghan metebining diyrektory bolady.

Ol 14-15 jasynan qazaqtyng liro-epostyq jyrlary «Qozy Kórpesh-Bayan», «Qyz Jibek», «Ayman-Sholpan», «Maqpal qyz» t.b. jyrlaryn oqyp jattap alady. Bala kezinde aitys ólenderge de qyzyghyp, әigili aitys aqyndarynyng sheshen әri tartymdy sóz sheberligin ýirenip, aitysqa da týsedi. Jergilikti shonjarlardyng halyq búqarasyna jasaghan zúlymdyghyn bala jastan kórip ósken aqyn, halyqtyng erkidikti ansaghan arman-tilegin aqyndyq sezimmen sheber óredi. Ol halyqtyng bostandyghy men azattyghy jolyna batyl izdenis jasap, Gomindannyng zúlymdyghyna batyl qarsy shyghady. Nylqyda tútanyp, Qúljada laulaghan Ýsh aimaq últ-azttyq kóterilisin qoldap, oghan belsendi aralasady. «Búl mezgilde aqyn qalamyn qaru ete sermep 1945 jyly aqpanda «Kýtemin» atty túnghysh semserimen oqyrmanmen bet kóristi.  Sodan bastap «Gýlim edin», «Es erkindep», «Kýle túr», «Araylap azattyqtyng altyn tany» qataryly sayasiy-әleumettik jәne kónil kýy lirikalaryn jazyp, sol kezdegi «Tónkeris tany» gazeti men «Odaq» atty әdeby jurnalda jariyalap jýrdi.

«Ýsh aimaq tónkerisi» kezinde últtyq ýkimet jaghynan shygharylghan «Tónkeris tany» gazetining jauapty redaktory, bólim bastyghy bolghan. 1948 jyly Shynjanda «Beybitshilik pen demokratiyany qorghau odaghy» qúrylyp, onyng organ gezeti «Algha», әdeby jurnal «Odaq» shyqqanda «Algha» gezetinining jauaptysy bolady. Jana Qytay biyligi ornaghannan keyin, 1949 jyldan 1950 jylgha deyin «Ile gazeti» mekemesining qazaq redaksiyasynda, 1951 jyldan 1954 jylgha deyin Shynjang ólkelik halyq ýkimetining orynbasar basshysy, 1954 jyldan 1956 jylgha deyin Ile aimaghynyng orynbasar uәlii (әkimi), partiya komiytetining túraqty jorasy bolady. 1958 jyldan 1963 jylgha deyin Ile qazaq ovtonomiyaly oblysynyng әkimi bolady. Solaqay sayasattyng yqpalymen 1963 jyldan 1977 jylgha deyin qyzmetinen shetetilip, arnauly baqylauda alynady. Elge jylymyq kelip, zaman onalghanda ataq-abroyy qalpyna keledi. 1979 jyldan 1990 jylgha deyin ShÚAR әdebiyet-kórkemónershiler birlestigining orynbasar tóraghasy, ShÚAR halyq qúryltayynnyng (maslihatynyn) jorasy, orynbasar mengerushisi qatarly mindetterdi atqarady. Songhy ómirin zeynetkerlik saparmen ótkizip, 1999 jyly baqilyq bolady.

Qúrmaәnәli Ospanúly júbayy Ajarmen birge.

Q.Ospanúly 1950 jyly «Kýrkesheden kýlli әlemge» atty poemasyn jazyp, qazaq búqarasynyng qoghamdyq ornyn kýrkesheden kýlli әlemge jariya etedi. Aqynnyng soghan deyingi ómir joly da osy tolghauyndaghyday edi. Ol qoyshynyng kýiki kýrkeshesinen poeziya әlemine qaray qanat qaghady. Aqyn dýniyejýzi beybitshiligin qorghaudyng Polshada ótkizilgen II jinalysyna qatnasady. Osydan bastap aqynnyng oily da, obrazdy aluan taqyryptaghy kórkem lirkalary әkimshilik qyzmetting әrediginde jariyalanyp túrady.

1958 jyly aqyn Q.Ospanúly Tәshkentte ashylghan Aziya, Afrika jazushylarynyng qúryltayyna, 1960 jyly Qytay Ádebiyet-kórkemónershilerining III kezekti qúryltayyna qatnasady, Osy jinalysta ol memlekettik jazushylar odaghynyng Qytay auyz әdebiyet qoghamynyng joralyghyna saylanady. Q.Ospanúly aqyndyq biyigine qanat qaqqan kezinde solaqay sayasattyng qaqpayyna úshyrap, aragha on neshe jyl salyp baryp әdebiyet shebine qayta oralady. Osy tústa «Ayna búlaq», «Ne berdim» sekildi  oinaqy da, otty tolghaulary men súlu lirkalaryn art-artynan aghytady.

Belgili synshy, baspager Asan Ábeuúly qúrastyrghan kitapta Q.Ospanúlynyng ómiri men jasampazdyghy turaly jazylghan maqalada: «Qúrmanәli Ospanúlynyng jarym ghasyrdan astam uaqytqy jasampazdyq saparynda myngha juyq ólen-jyr, ongha juyq ballada, dastan jazyp jariyalaydy. Býgingi kýnde aqynnyn: «Shattyq jyrlary» (Últtar baspasy. 1957 j.), «Aluan әuender» (Ile halyq baspasy. 1988 j.), «Tyani-shani jyrlary» (Últtar baspasy. 1980 j.), «Meruetter» (Halyq baspasy. 1981 j.), «Jyldar izi» (Últtar baspasy. 1983 j.) qatarly jyr jinaqtary ilgerindi-keyindi baspadan shyqty. Ádebiyetting jankýier jaqyny bolghan qalamger ózge qalamgerlermen birlesip, «Saliqa-Sәmen» operasyn jazumen birge, ruhani, tarihy qúny bar kóptegen estelik, esseler jazghan. Búl jaqtan «Ýsh maydan» (Shynjang jastar-órender baspasy, 1991 j.), «Shirkin búrang dýniye-ay» (Shynjang halyq baspasy. 1999 j.) estelik, esse kitaptary jaryqqa shyqty. «Qyz beyiti», «Taudaghy dadýi» atty sahanalyq shygharmalary bar. Onyng ólenderi hanzu, úighyr, qyrghyz tilderinde, orys, týrik qatarly shetelderge audarylghan. Elimiz ishi syrtyna tanylghan lirik aqyn.

Ol Qytay Jazushylar odaghynyn, Shynjang Jazushylar qoghamynyng mýshesi, «Últtar әdebiyeti» jurnaly redaksiya alqasynyng mýshesi bolghan. Onyng ólenderinde oy men sezim, kórinis pen kónil kýi, realdyq pen arman toghysyp jatady. Aytalyq, «Onyng óni men týsi» dәuir shyndyghy men qoghamdyq bolymysty beyneleudegi avtor jasampazdyghyndaghy ýlgilerding biri. Osy ballada memlekettik az sandy últtardyng ýzdik shygharmalaryn baghalauda birinshi dәrejeli syilyq alghan. Al, aqyn shygharmalaryna últymyzdyng ishinen jәne ózge últtardan bergen bagha az emes» («Jiyrmasynshy ghasyr Qytay qazaq jazushylary», 134-b. Ýrimji) degen dep jazylghan.

Demek, Q.Ospanúly erte eseyip, erte atqa minip, әdebiyetting de biylikting de tizginin qatar ústaghan qogham qayratkeri.

Biyl Q.Ospanúlynyng tughanyna 100 jyl toluyna oray, әdebiyettanushy ghalym, Qytay qazaghynan shyqqan túnghysh propessor Ahmetbek Kirshibaydyng aqyn Q.Ospanúlynyng shygharmalary turaly erterekte jazghan zertteu enbegin nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

Álimjan Áshimúly

Qúrmanәli Ospanúly (1924 – 1999 j.)

Qúrmanәli Ospanúly – aqiyq aqyn

Aqyn Q.Ospanúly 1945 jyldan bastap júrt jýregin bauraghan jyrlarymen tanyldy. Onyng sol jyldary jazghan ólenderining kóbi sayasi, әleumettik taqyryptaghy tuyndylary men kónilkýy lirikalary edi. Búl ólenderi onyng «Tyani-shani jyrlary» atty jinaghyna súryptalyp, engizildi. Aqynnyng sol jyldary jazghan «Kýtemin», «Es erkindep», «Kýle túr» syndy satiralyq ólenderinde sol uaqyttyng keybir bilimsiz, aqymaq myrzalaryn túrpayy siqy shenelip, sayqymazaq etiledi. Shygharmalarda «Mennin» qoghamdaghy orny, dýniyetanymy, keleshekke degen kózqarasy sәulelenedi.

«Kelgenim joq qayyr tilep myrza senen,
Emespin alyp-satar paydakýnem.
Adammyn ary taza, dýniyege,
Bir kirpish ornyn tapqan bolsam degen...».

Aqynnyng «Kýle túr» degen óleninde «Mennin» ishki kekti syryn aiqyndap:

«Sualyp jaghy, saqaly ósken,
Jýdeulep jýzi jaqyndyq óshken.
Jaghasy kirlep, jyrtylyp iyghy,
Qabaqtan sýrkey, suyq lep esken» – deydi. Múnda últtyq tónkeristing kuәgere bola jýrip erjetip, zúlymdyqqa qaynap ósken jana zaman jastary kórinis tabady.

Aqyn ózining «Es erkindep» kónilkýy lirikasynda erkindik kóktemining bostandyqqa jol ashuyn ansap:

«O, shirkin, jibek qanat kóktem jeli,
Únaysyng armanymday kókten bergi.
Oyanyp sen sýigende nәzik sezim,
Dýr berip kóktem gýli kóktey berdi.
Kel beri sýy taghy da, es erkindep,
Jayqalsyn kónilim gýli lebing terbep» – deydi. Qúrmanәli Gomindang biyligining ezgisine qarsylyq tanytyp, «Ýsh aimaq tónkerisine» bel ortasynda jýrdi. Onyng halyqty dostyq yntymaqqa shaqyrghan, erkindik, tendikke ýndegen ólenderi men mahabbat taqyrybyna jazylghan lirikalary da az emes.

Aqyn «Kýrkesheden kýlli әlemge» degen óleninde «Mennin» kónil kýii arqyly qazaq saharasyndaghy qazaq jalshylarynyng ómirin shynayy surettep:

«Ayyqpay zildi menireu týn,
Basylmay kekti kesti ýn.
Ómirding qúldy torynda,
Qanaty synghan qústarsha.
Jalshy úly men beyshara
Qorlyq kórip jatyr em –

***

Júrday bolyp qúqyqtan,
Eseptelip jansyz tәn.
Ot basynan oza almay,
Sóilesem auyz qaghylyp.
Jýrsem synym tabylyp,
Qúrsauda qor bop jatyr em» – dey kelip, sharq úrghan shabyty qiyaly onyng sayasiy-әleumettik tolghaulardan kónilkýy lirikasyna úlasady. Aqyn:

«Jeri, kógi núrgha toly,
Gýlge toly armansyz.
Zor baqytqa jetken qoly,
Jaz didarly jandarmyz» – degen óleng joldaryn oinatsa, «Jaz didarly jandarmyz» atty óleninde kórkem tilmen oqyrmanyn tolghandyrar oigha bólese, «Menindi qoy aghajan» atty óleninde:

«O, agha ekesh betine әjim,
Samayyna aq kirgenshe.
Bir qyzarmay etip tәjim,
Qúmarttyn-au, «men-men» deuge!
Sózing ylghy men bilemin,
Bildim, ettim, etemin tek.
Men bolmasam bir retin
Tauyp isting jón siltemek»  – dep, sózi men isi esh ymyralaspaytyn olaq, bilimsiz keybir órkeudelerding kespirin syn tezine alady. Sóitip oqyrmanyn «Men-men» dep keudesin soqqandardyng pasyq is-qimyldarynan jiyirkendiredi.

Aqyn ólenining sonynda:

«Taugha shyqsang taudan biyik,
Úmytpa qúz-zauler baryn!
Zaugha shyqsang zaudyng biyik,
Úmytpa asqar zangharlaryn.

Zanghar basyn basyp túrsan,
Esker biyik kókting baryn.
Kókte úshyp seyil qúrsan,
Bil úshyrghan kópting baryn» – deydi. Múnda aqyn qansha asulardy iygerseng de, biyiktik saghan jetkizbeydi degendi menzeydi. «Kókte úshyp seyil qúrsan, Bil úshyrghan kópting baryn» syndy aqyliyasymen el-júrtynan tys esh biyiktikti iygere almaytynyndy eskertedi.

Talant iyesining sayasiy-әleumettik taqyryptaghy jyrlaryna ýniler bolsaq:

«Bar sabyryn bayan tappay tauysqan,
Túrghy, túraq saghatta san ausqan.
Qúbylmaly qúiyn minez qu túmsyq,
Súrqiya súm ala qanat sauysqan» – dep mysqyldaytyn «Sauysqan» atty satiralyq óleninde aqyn keybir bezbýirekterding jelding baghytyn baghyp, búqpantaylap jýrip, búqara arasyna býlik tudyratyn, jýgensiz qylyqtaryna sóz semserin silteydi. Ári olardyng alaqanat sauysqangha balaydy.

«Kópten tanys bolsa da búl porym,
Búryn mәnin úgha almappyn men onyn,
Alystaghan nazarynan el-júrttyn,
Alastalsyn sauysqanday jeksúryn».

El-júrtyn satqan jeksúryndardy kóp ortadan alastau kerek. «Adam alasy ishine – múndaylar úiyghan tatulyqty býldiredi» dep shyryldaydy aqyn Q.Ospanúly.

Qúrmanәlining ólender jinaghynyng qay-qaysysy da ólen, jyrlary qalyng búqaranyng nәzik jýrek pernelerin dóp basady. Aqynnyng múnday tiri tynysty ólenderi onyng «Tyani-Shani jyrlary» jinaghynyng qúndylyghyn arttyrghan.

Dara daryn iyesining «Tyani-Shani jyrlary» atty toptamasyna sezimine sergektik úyalatar mahabbat, tabighat lirikalary «sym perne» basyp qaraghanday, oqyrman janyn  rahatqa bóleydi. Ol:

«Shenemey sheber keng pishken,
Jamylyp jasyl shekpenin.
Qaraydy shoqy biyikten,
Únatyp ómir kóktemin» – dep, osynau biyiktikten qorghap túrghan shoqynyng kóktemning súlu kórkinen lәzzat aluy qanday kelisti. «Sheber keng pishken, jasyl shekpen jamylghan» kóktem-arugha kim súqtanbas:

«Sybyzghy tartyp synqyldap,
Esse jel jaylau erkesi.
Terbeler jany syr tyndap,
Orman kýiin shertedi» – dep, kóriktendire kelip Q.Ospanúly:

«Qaray ber shoqy biyikten,
Osyndy elite sýiemin.
Ózinshe men de tik bitkem,
Ózine tartqan minezim» – degen týiin jasaydy.

Aqyn asqaq Tyani-shaninyng shoqysyna súlu symbat, jandy tynys beredi. «Ózinshe men de tik bitkem, ózine tartqan minezim» dep, shynayy talant iyelerining de eshqashan eshkimge bas iymeytinin ashyq menzeydi.

Qúrmanәlining oy shanaghyndaghy tabighat suretteri barghan sayyn jandanyp, tughan jer, ósken ólkege degen sýiispenshiligindi arttyra týsedi.

«Qatty da auyr qat-qabat,
Jartasty jaryp qaraghay,
Óndi de ósti aimalap,
Kýn sýidi kýlip baladay».

Osyndaghy «Qatty da auyr qat-qabat» tasty da jaryp shyqqan qaraghaydyng qaysarlyghyna qalay tәntti bolmassyn:

«Sybdyry syrnay synghyrlap,
Shertedi kýiin kónildin.
Sybdyrdan túraq syrtyndap,
Biyleydi shalqyp kýndiz-týn».

Aghysy kónil qytyqtap, sezimindi oyatatyn búlaqtyng da terennen aqtarar syry mol sybdyry syrnayday sybdyrlaghan boyyna quat darytatyn tylsym syryn adamzattyng ghana emes, býkil tirshilik iyelerine moyyn búrghyzady әri tereng oigha jeteleydi.

Aqynnyng «Mәdeniyet tónkerisinin» on jyldyq búrqasynyn basynan ótkizip, әdebiyetke qayta oralghannan keyin jazghan birqauym ólenderi «Tyani-shani jyrlary» atty jinaghyna engizildi. Búl ólenderining ishinde onyn  «Aynabúlaq», «Ne berdim» syndy jyrlary tarlan tartqan aqynnyng eline, jerine degen sýiispenshiligi men saghynyshynan tughan. «Ayna búlaqta» ótken ózining jastyq shaghyn erekshe sezimmen kózge elestetedi.

«Aynabúlaq shalghay ketip,
Tarlan tartqan shaghymda.
Keldim izdep janym eltip,
At aryta saghyna».

Ósken ortagha degen yntyzarlyq ony «at aryta» izdeuge iytermeleydi.

«Netken ystyq, netken qymbat,
Shirkin sening qúshaghyn.
Qúshaghynda janym jyrghap,
Shat sәbiyge úqsadym» – dep, ystyq ottay meyirim ansaghan aqyn ózin tarihy terennen tartatyn elining sәbii sanaydy. Ystyq qúshaqta jana jadyraghan qalamger, tughan ólke saghan «Ne berdim?» degen saualgha kelip tireledi.

Búndaghy aitpaq aqynnyng armany elge, jerge, halyqqa degen óteuge tiyisti azamattyq boryshtary edi. Boryshtaryn tereng týsingen aqyn «Kýrkesheden kýlli әlemge» qol sozghanda halqyma qaryzdarym mol edi dey otyryp: «Mening bererim óleng edi, ony da jýregime halqym ózi ekken edi, biraq kýibenmen kýn ótkizip jýrip, ony da bere almadym» dep, qatty ókinedi. Ol ómirge, eline, tughan halqyna óteuge tiyisti boryshyn bekim sezinedi:

«Kórsetti jarty ghasyr jalpaq jonyn,
Tudyrdy sezim tolqyp oy tolqynyn.
Basylyp perne bayau kósilip kýi,
Súrauly ótti shertip jýrek qylyn.
O, alyp úly otan, úly halyq,
Qolday týs qoldaushymsyng ózing anyq!
Bereyin boryshymnyng bodauyna,
Jyr toly jýregimdi bir-aq jaryp».

Ólendi ómirining tuy etip, ol boryshynyng ótemine jýregimdi bir-aq jaryp bereyin dep, aghynan jarylady.

Qúrmanәli Ospanúlynyng bertindegi ólen-jyrlary men ballada, dastandarynyng bir bólimi «Meruertter» atty ólender jinaghyna engen. Búl ólenderinde ol «Oyrandy on jylda» (1966-1976 jj) el ómirinde bolghan ózgerister men ziyalylar qauymynyng bastan keshkenin sóz etedi.

«Jadandap jany jabyghyp,
Didary kýngirt tartypty.
Kirpigi meruert taghynyp,
Jýrekting jýgin artypty» – dep, sol kýnderdi jabygha eske alady. Jazyqsyz jazalanyp, tintilip, baqylanyp, aidalyp, baylanyp, qamalyp qajyghandardyn  sóilese de  jazalanatyny janyna qatty batady.

«...Betimnen sýidi ol bir shaq,
Tósime meruert tógildi.
Tógildi meruert, týsti daq,
Qabyrgham qauyrt sógildi» , – dep bir sәt júbatqanymen, әbden ótken, sýiekke jetken zәbirdin  «Qabyrghasyn qauyrt sógetini» ómir shyndyghy edi. Aqyn jinaghyndaghy «Týrlene ber», «Qaraymyn maqtanyshpen», «Keldi kóktem», «Ózen boyyndaghy oilar» ólenderi de sayasiy-әleumettik mәndegi dәuir talabymen  úshtasqan dýniyeler. Aqyn ol shygharmalarynda iydeologiyanyng iyleuine kóndigip, oghan ýileskendigin aiqyn anghartady. Q.Ospanúlynyng keyingi jazghan biraz ballada, dastandary bar. Sonyng ishinde «Bolatbek» atty dastanyna ayaldaudyng reti kelip túr.

Onnan Toqtarhan Aqmetjan, Qúrmanәli Ospan, Omarghazy Aytan

«Bolatbek» – tartysqa toly tóltuma  

Aqynnyn  «Bolatbek» dastany 1976 jyly jazylyp, 1980 jyly qayta óndelip,  «Meruertter» atty ólender jinaghyna engizilgen tuyndysy. Ol dastangha negizgi arqau etip qazaq auylynda bolghan toptyq tartystyng shiyelenisken túsyn alghan.

Bóribay degen bay esigindegi jalshy Bolatbekti әkesi Asqardan bastap sheshesi Ghaysha, inisi Bókeyhangha deyin qúldyghynda ústaghan. Olar býkil otbasymen qysy-jazy Bóribaydyng biyshik ýiiruimen aryp-sharshasa da, auyzdary tolyp, asqa, iyinderi býtindelip kiyimge jarymaydy. Qystyng qatty boranynda bir qúnany yqtap ketip joghalghanyna ashynghan Bóribay suyqqa ýsip, auyryp, ýiinde jatqan jerinde Asqardy ókpege teuip, tósek tartyp jatar aurugha tap qylady. Ákesining auruyn qaratugha, molda әkeluge, at súraghan Bolatbekti jer-jebirine jete boqtaydy. Ony it rәsuә ghyp quyp jiberip, ózining auyrghan aq tazysyna molda izdetip, at sabyltady. Bolatbekting inisi Bókeyhangha auyrghan tazysyn shybynnan qorghatady. Ábden ashynghan Bolatbek Bóribaygha kelistirip soqqy beredi. Shayqas kektenuge úlasady. Kýres shiyelenisip, Bóribay Bolatbekti Gomindang saqshy oryndary arqyly jazalau әreketine kirisedi. Bolatbek halyqtyng zerdeli aqyny Serkebay men auyl aqylshysy Amantay qarttarmen birlesip, barlyq zorlyqshylardyng tamyryna balta shabugha әrekettenedi. El ishindgi búl tolqu Bóribay men Gomindang saqshylaryn abyrjytady. Týrmeni búzyp kirip, «qylmystylardy» bosatady. Dastannyng oqighasy kekti ereuilding erkindikke úlasu aldyndaghy sanaly kýresine ainalyp tynady.

Dastannyng bas keyipkeri Bolatbek – meyirimsiz bay Bóribaydyng jalshysy, Asqardyng balasy. Ol jastayynan Bóribaydyng jalshysy bolyp jýrse de oghan qaryzdanady. Sóitip baygha degen narazylyq kekke úlasady. Otbasyndaghy baskótereri bolghan ol kekshil bolyp er jetedi. Aqynnyn:

«Shyqqan ol jana ghana jiyrmagha,
Tanylghan «bala baluan» el-júrtyna.
Dembelshe, biday óndi, er minezdi,
Kelgende kesheri joq aitaryna», – dep, el-júrtyna «bala paluan» atanghan onyng batyldyghyn dәripteydi.   Bolatbekting ashynghan túsyn:

«...Adamdy kórmedin-au it qúrly da,
Asqaqtau búdan asyp barmaq qayda!
Asqannyng tosqany bar, týbi túiyq,
Eskerer kezing keler búnyndy da.
Ákemning ótti kýni esiginde,
Ol qalay osy kýige týsti esinde.
Ol ghana emes, agha-ini shetimizden,
Kelemiz es bilgeli istep sende» – dep órnekteydi aqyn. Bóribaydyng tym asqaqtap, adamdy it qúrly kórmeui onyng qanyn qaynatady. Sondyqtan Bolatbek Bóribaydyng jaghasyna jarmasa ýreyin alady. Qolynan bermegen atyn jylqydan ústap, minip, әkesin emdetedi. Asqynghan baydyng basyna jara da salady. Ol qart Amantay qartpen elding qadirmendi aqyny Serkebaylarmen birlesip, Bóribaydyng ýkimet arqyly qúrghan búghauyn byt-shyt etedi. Sóitip, ýkimetti ýrylendiredi. Osylaysha Bolatbek qazaq auylyndaghy últtyq tónkeris dauylynyng kóshbasshylyghyna kóteriledi.

Al dastandaghy Bóribay obrazy:

«Qojasy búl sәndi ýiding biyik qara,
Bóribay jas shamamsy alpystarda.
Shot qabaq, shýnirek kóz, qonqaq múryn,
Túrghan joq onsha jaryp saqalgha da.

Aduyn ala qúiyn minezi bar,
Shartpa-shúrt kelmey sózge shashar yzghar.
Shyq bermes Shyghaybaydyng dәl ózi edi,
Súmyray jauyzdyqqa jany qúmar».

Búl jerde biz baylargha ortaq, tiptendirilgen obrazdy kóremiz. Olardyng kýlli jarly-jaqybaylargha jasap otyrghan zúlymdyghy, Bolatbek otbasyna salghan zobalang sol kezdegi qazaq qoghamyna tәn kórinis.

Dastanda búdan basqa únamdy-únamsyz on beske juyq keyipker qalamger sheberligimen әrqaysysy ózderinshe daralanady. Dastandaghy oqighalar oy salarlyq  tili kórkem.

Onnan aqyn Slamhat Seytqamyzaúly, Qúrmanәli Ospanúly, aqyn Qúmarbek Saqariyn. Altay aimaghynyng Naryn jaylauy, 1982 jyly.

Qúrmanәli Ospanúlynyng shagharmashylyq ereksheligi

Aqynnyng ólenderindegi kórkemdik onyng shagharmasynyng tarihy bel-belesine oray qalyptasqan. Ol «Ýsh aimaq tónkerisi kezinde» jalang jyrmen kórinse, 1950-1960 jyldar aralyghynda halyq kókeyindegi jaylardy jazuymen kózge týsti. Keyingi ólenderinde el, jer mәselelerin tynghylyqty kórumen júrtshylyq nazaryna ilikti.

Qúrmanәli әr kezendi shejireshe tolghap, ony әraluan oqighalarmen túzdyqtay kórkemdese, qaysybir tóltumalaryn ezuindi jighyzbas yumor, satiralarmen әdipteydi. Mahabbat pen sýiispenshilikke toly jyrlary da oqyrman jýregine jyly qabyldanady

Qúrmanәli Ospanúlynyng meyli sezimge toly qysqa lirikalary bolsyn, meyli oqighagha qúralghan sujetti ólenderi men ballada, dastandary bolsyn, barlyghynan halyqtyng bay әdebiyet múralarynyng jaghymdy lebi esedi. Halyqtyq ýlgiler men halyqtyq til onyng ólenderining barsha baylyghy.  Múnday shygharmalar әriyne, oqyrmanyn jalyqtyrmaydy. Ózining poetikalyq ústanymymen baurap otyrady.

Qashan da obrazsyz poeziya jetim. Óitkeni «әdebiyet» – ol sóz arqyly, súlu suretteletin kórkemóner» – deydi, Maksim Gorikiy. «Poeziya kórkemónerding eng jogharghy salasy» –  degen, Belinskiy.«Lirika býkil kórkem әdebiyetting barlyq týrlerin jandandyrady» –  depti nemis aqyny Jan Poli.

Endeshe oinaqy kórkemsózsiz, súlu suretteulersiz poeziya – poeziya emes. Osy erekshelikterdi ústana otyryp aqyn iydeyasyn bayyta jýzege asyrady.  Oqyrmandaryna ómirdi tanugha týrtki bolyp, betin ashady.

Poeziyadaghy obrazdylyq aqyn shygharmashylyghynyng jany. Obraz degenning ózi syrtqy jәne ishki әlemdi birlestirip, bir-birine ýlestirip,  bir mýsin túrghysynda qiulastyrylyp jasalghan suret. Shygharmalardaghy obrazdylyq degenimiz – bayandau, suretteu barysynda әsem qúbylystyng beynesin jasau degen sóz.

Qúrmanәli Ospanúly – óz tóltumalarynda, dastandarynda obraz jasaugha tóselgen qalamger.

Ahmetbek Kirishbay,

әdebiyettanushy, Qytay qazaghynyng túnghysh professory.

Avtordyng «HH ghasyrdyng alghashqy jartysyndaghy Qytaydaghy qazaq әdebiyeti» (Tolaghay T. Almaty, 2022 j.) kitabynan dayyndaghan Álimjan Áshimúly.

Abai.kz