بيىل (2024 جىلى) قىتايعا تانىنىمال تۇلعا، قوعام قايراتكەرى، اقىن قۇرمانالى وسپانۇلىنىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولىپ وتىر.

ق.وسپانۇلى قىتاي قازاق ادەبيەتى مەن ءباسپاسوزىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا وراسان زور ۇلەس قوسقان تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ق.وسپانۇلى 1924 جىلى جەلتوقساندا قازاقستاننىڭ الماتى وبلىسى، كەگەن اۋدانىنىڭ توعىزبۇلاق دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. 1930 جىلى باستالعان اشارشىلىقتىڭ سەبەبىنەن ول وتباسىمەن بىرگە قىتايدىڭ ىلە وڭىرىنە كوشىپ بارىپ، قۇلجا ماڭىنداعى حۇديار ءجۇز اۋىلىنىڭ قۇمىل قىستاعىنا كەلىپ قونىستانادى.

قۇرمانالى (وڭنان 1-ادام) اكەسى وسپان، اعاسى قۇرمانعاليمەن بىرگە.

قۇرمانالى 1934 جىلدان 1936 جىلعا دەيىن اۋىل مولدالارىنان ەسكىشە وقىپ حات تانىعاننان كەيىن، 1936 جىلى قاراشادان 1939 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن جاڭاشا مەكتەپتى وقىپ ۇزدىك بىتىرەدى. 1939 جىلدىڭ سوڭىنان 1941 جىلدىڭ شىلدە ايىنا دەيىن قۇلجا قالاسىنىڭ جاريا مەكتەبىندە 5-6-سىنىپتى وقىپ بىتىرەدى. 1941 جىلى تامىزدان 1943 جىلعا دەيىن ۇلتتار گيمەنازياسىن جوعارى ناتيجەمەن بىتىرەدى دە، جولدامامەن نىلقى اۋدانىنا مۇعالىم بولىپ بارادى. بىلىكتى جاس مۇعالىم كوپ ۇزاماي نىلقىداعى جارتوعان مەتەبىنىڭ ديرەكتورى بولادى.

ول 14-15 جاسىنان قازاقتىڭ ليرو-ەپوستىق جىرلارى «قوزى كورپەش-بايان»، «قىز جىبەك»، «ايمان-شولپان»، «ماقپال قىز» ت.ب. جىرلارىن وقىپ جاتتاپ الادى. بالا كەزىندە ايتىس ولەڭدەرگە دە قىزىعىپ، ايگىلى ايتىس اقىندارىنىڭ شەشەن ءارى تارتىمدى ءسوز شەبەرلىگىن ۇيرەنىپ، ايتىسقا دا تۇسەدى. جەرگىلىكتى شونجارلاردىڭ حالىق بۇقاراسىنا جاساعان زۇلىمدىعىن بالا جاستان كورىپ وسكەن اقىن، حالىقتىڭ ەركىدىكتى اڭساعان ارمان-تىلەگىن اقىندىق سەزىممەن شەبەر ورەدى. ول حالىقتىڭ بوستاندىعى مەن ازاتتىعى جولىنا باتىل ىزدەنىس جاساپ، گومينداڭنىڭ زۇلىمدىعىنا باتىل قارسى شىعادى. نىلقىدا تۇتانىپ، قۇلجادا لاۋلاعان ءۇش ايماق ۇلت-ازتتىق كوتەرىلىسىن قولداپ، وعان بەلسەندى ارالاسادى. «بۇل مەزگىلدە اقىن قالامىن قارۋ ەتە سەرمەپ 1945 جىلى اقپاندا «كۇتەمىن» اتتى تۇڭعىش سەمسەرىمەن وقىرمانمەن بەت كورىستى.  سودان باستاپ «گۇلىم ەدىڭ»، «ەس ەركىندەپ»، «كۇلە تۇر»، «ارايلاپ ازاتتىقتىڭ التىن تاڭى» قاتارىلى ساياسي-الەۋمەتتىك جانە كوڭىل كۇي ليريكالارىن جازىپ، سول كەزدەگى «توڭكەرىس تاڭى» گازەتى مەن «وداق» اتتى ادەبي جۋرنالدا جاريالاپ ءجۇردى.

«ءۇش ايماق توڭكەرىسى» كەزىندە ۇلتتىق ۇكىمەت جاعىنان شىعارىلعان «توڭكەرىس تاڭى» گازەتىنىڭ جاۋاپتى رەداكتورى، ءبولىم باستىعى بولعان. 1948 جىلى شىنجاڭدا «بەيبىتشىلىك پەن دەموكراتيانى قورعاۋ وداعى» قۇرىلىپ، ونىڭ ورگان گەزەتى «العا»، ادەبي جۋرنال «وداق» شىققاندا «العا» گەزەتىنىنىڭ جاۋاپتىسى بولادى. جاڭا قىتاي بيلىگى ورناعاننان كەيىن، 1949 جىلدان 1950 جىلعا دەيىن «ىلە گازەتى» مەكەمەسىنىڭ قازاق رەداكتسياسىندا، 1951 جىلدان 1954 جىلعا دەيىن شىنجاڭ ولكەلىك حالىق ۇكىمەتىنىڭ ورىنباسار باسشىسى، 1954 جىلدان 1956 جىلعا دەيىن ىلە ايماعىنىڭ ورىنباسار ءۋاليى (اكىمى), پارتيا كوميتەتىنىڭ تۇراقتى جوراسى بولادى. 1958 جىلدان 1963 جىلعا دەيىن ىلە قازاق وۆتونوميالى وبلىسىنىڭ اكىمى بولادى. سولاقاي ساياساتتىڭ ىقپالىمەن 1963 جىلدان 1977 جىلعا دەيىن قىزمەتىنەن شەتەتىلىپ، ارناۋلى باقىلاۋدا الىنادى. ەلگە جىلىمىق كەلىپ، زامان وڭالعاندا اتاق-ابرويى قالپىنا كەلەدى. 1979 جىلدان 1990 جىلعا دەيىن شۇار ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگىنىڭ ورىنباسار توراعاسى، شۇار حالىق قۇرىلتايىننىڭ (ماسليحاتىنىڭ) جوراسى، ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى قاتارلى مىندەتتەردى اتقارادى. سوڭعى ءومىرىن زەينەتكەرلىك ساپارمەن وتكىزىپ، 1999 جىلى باقيلىق بولادى.

قۇرماانالى وسپانۇلى جۇبايى اجارمەن بىرگە.

ق.وسپانۇلى 1950 جىلى «كۇركەشەدەن كۇللى الەمگە» اتتى پوەماسىن جازىپ، قازاق بۇقاراسىنىڭ قوعامدىق ورنىن كۇركەشەدەن كۇللى الەمگە جاريا ەتەدى. اقىننىڭ سوعان دەيىنگى ءومىر جولى دا وسى تولعاۋىنداعىداي ەدى. ول قويشىنىڭ كۇيكى كۇركەشەسىنەن پوەزيا الەمىنە قاراي قانات قاعادى. اقىن دۇنيەجۇزى بەيبىتشىلىگىن قورعاۋدىڭ پولشادا وتكىزىلگەن ءىى جينالىسىنا قاتناسادى. وسىدان باستاپ اقىننىڭ ويلى دا، وبرازدى الۋان تاقىرىپتاعى كوركەم ليركالارى اكىمشىلىك قىزمەتتىڭ ارەدىگىندە جاريالانىپ تۇرادى.

1958 جىلى اقىن ق.وسپانۇلى تاشكەنتتە اشىلعان ازيا، افريكا جازۋشىلارىنىڭ قۇرىلتايىنا، 1960 جىلى قىتاي ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەرىنىڭ ءىىى كەزەكتى قۇرىلتايىنا قاتناسادى، وسى جينالىستا ول مەملەكەتتىك جازۋشىلار وداعىنىڭ قىتاي اۋىز ادەبيەت قوعامىنىڭ جورالىعىنا سايلانادى. ق.وسپانۇلى اقىندىق بيىگىنە قانات قاققان كەزىندە سولاقاي ساياساتتىڭ قاقپايىنا ۇشىراپ، اراعا ون نەشە جىل سالىپ بارىپ ادەبيەت شەبىنە قايتا ورالادى. وسى تۇستا «اينا بۇلاق»، «نە بەردىم» سەكىلدى  ويناقى دا، وتتى تولعاۋلارى مەن سۇلۋ ليركالارىن ارت-ارتىنان اعىتادى.

بەلگىلى سىنشى، باسپاگەر اسان ابەۋۇلى قۇراستىرعان كىتاپتا ق.وسپانۇلىنىڭ ءومىرى مەن جاسامپازدىعى تۋرالى جازىلعان ماقالادا: «قۇرمانالى وسپانۇلىنىڭ جارىم عاسىردان استام ۋاقىتقى جاسامپازدىق ساپارىندا مىڭعا جۋىق ولەڭ-جىر، ونعا جۋىق باللادا، داستان جازىپ جاريالايدى. بۇگىنگى كۇندە اقىننىڭ: «شاتتىق جىرلارى» (ۇلتتار باسپاسى. 1957 ج.), «الۋان اۋەندەر» (ىلە حالىق باسپاسى. 1988 ج.), «تيان-شان جىرلارى» (ۇلتتار باسپاسى. 1980 ج.), «مەرۋەتتەر» (حالىق باسپاسى. 1981 ج.), «جىلدار ءىزى» (ۇلتتار باسپاسى. 1983 ج.) قاتارلى جىر جيناقتارى ىلگەرىندى-كەيىندى باسپادان شىقتى. ادەبيەتتىڭ جانكۇيەر جاقىنى بولعان قالامگەر وزگە قالامگەرلەرمەن بىرلەسىپ، «ساليقا-سامەن» وپەراسىن جازۋمەن بىرگە، رۋحاني، تاريحي قۇنى بار كوپتەگەن ەستەلىك، ەسسەلەر جازعان. بۇل جاقتان «ءۇش مايدان» (شىنجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسى، 1991 ج.), «شىركىن بۇراڭ دۇنيە-اي» (شىنجاڭ حالىق باسپاسى. 1999 ج.) ەستەلىك، ەسسە كىتاپتارى جارىققا شىقتى. «قىز بەيىتى»، «تاۋداعى ءدادۇي» اتتى ساحانالىق شىعارمالارى بار. ونىڭ ولەڭدەرى حانزۋ، ۇيعىر، قىرعىز تىلدەرىندە، ورىس، تۇرىك قاتارلى شەتەلدەرگە اۋدارىلعان. ەلىمىز ءىشى سىرتىنا تانىلعان ليريك اقىن.

ول قىتاي جازۋشىلار وداعىنىڭ، شىنجاڭ جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى، «ۇلتتار ادەبيەتى» جۋرنالى رەداكتسيا القاسىنىڭ مۇشەسى بولعان. ونىڭ ولەڭدەرىندە وي مەن سەزىم، كورىنىس پەن كوڭىل كۇي، رەالدىق پەن ارمان توعىسىپ جاتادى. ايتالىق، «ونىڭ ءوڭى مەن ءتۇسى» ءداۋىر شىندىعى مەن قوعامدىق بولىمىستى بەينەلەۋدەگى اۆتور جاسامپازدىعىنداعى ۇلگىلەردىڭ ءبىرى. وسى باللادا مەملەكەتتىك از ساندى ۇلتتاردىڭ ۇزدىك شىعارمالارىن باعالاۋدا ءبىرىنشى دارەجەلى سىيلىق العان. ال، اقىن شىعارمالارىنا ۇلتىمىزدىڭ ىشىنەن جانە وزگە ۇلتتاردان بەرگەن باعا از ەمەس» («جيىرماسىنشى عاسىر قىتاي قازاق جازۋشىلارى»، 134-ب. ءۇرىمجى) دەگەن دەپ جازىلعان.

دەمەك، ق.وسپانۇلى ەرتە ەسەيىپ، ەرتە اتقا ءمىنىپ، ادەبيەتتىڭ دە بيلىكتىڭ دە تىزگىنىن قاتار ۇستاعان قوعام قايراتكەرى.

بيىل ق.وسپانۇلىنىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋىنا وراي، ادەبيەتتانۋشى عالىم، قىتاي قازاعىنان شىققان تۇڭعىش پروپەسسور احمەتبەك كىرشىبايدىڭ اقىن ق.وسپانۇلىنىڭ شىعارمالارى تۋرالى ەرتەرەكتە جازعان زەرتتەۋ ەڭبەگىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

ءالىمجان ءاشىمۇلى

قۇرمانالى وسپانۇلى (1924 – 1999 ج.)

قۇرمانالى وسپانۇلى – اقيىق اقىن

اقىن ق.وسپانۇلى 1945 جىلدان باستاپ جۇرت جۇرەگىن باۋراعان جىرلارىمەن تانىلدى. ونىڭ سول جىلدارى جازعان ولەڭدەرىنىڭ كوبى ساياسي، الەۋمەتتىك تاقىرىپتاعى تۋىندىلارى مەن كوڭىلكۇي ليريكالارى ەدى. بۇل ولەڭدەرى ونىڭ «تيان-شان جىرلارى» اتتى جيناعىنا سۇرىپتالىپ، ەنگىزىلدى. اقىننىڭ سول جىلدارى جازعان «كۇتەمىن»، «ەس ەركىندەپ»، «كۇلە تۇر» سىندى ساتيرالىق ولەڭدەرىندە سول ۋاقىتتىڭ كەيبىر ءبىلىمسىز، اقىماق مىرزالارىن تۇرپايى سيقى شەنەلىپ، سايقىمازاق ەتىلەدى. شىعارمالاردا «مەننىڭ» قوعامداعى ورنى، دۇنيەتانىمى، كەلەشەككە دەگەن كوزقاراسى ساۋلەلەنەدى.

«كەلگەنىم جوق قايىر تىلەپ مىرزا سەنەن،
ەمەسپىن الىپ-ساتار پايداكۇنەم.
اداممىن ارى تازا، دۇنيەگە،
ءبىر كىرپىش ورنىن تاپقان بولسام دەگەن...».

اقىننىڭ «كۇلە تۇر» دەگەن ولەڭىندە «مەننىڭ» ىشكى كەكتى سىرىن ايقىنداپ:

«سۋالىپ جاعى، ساقالى وسكەن،
جۇدەۋلەپ ءجۇزى جاقىندىق وشكەن.
جاعاسى كىرلەپ، جىرتىلىپ يىعى،
قاباقتان سۇركەي، سۋىق لەپ ەسكەن» – دەيدى. مۇندا ۇلتتىق توڭكەرىستىڭ كۋاگەرە بولا ءجۇرىپ ەرجەتىپ، زۇلىمدىققا قايناپ وسكەن جاڭا زامان جاستارى كورىنىس تابادى.

اقىن ءوزىنىڭ «ەس ەركىندەپ» كوڭىلكۇي ليريكاسىندا ەركىندىك كوكتەمىنىڭ بوستاندىققا جول اشۋىن اڭساپ:

«و، شىركىن، جىبەك قانات كوكتەم جەلى،
ۇنايسىڭ ارمانىمداي كوكتەن بەرگى.
ويانىپ سەن سۇيگەندە نازىك سەزىم،
ءدۇر بەرىپ كوكتەم گۇلى كوكتەي بەردى.
كەل بەرى ءسۇي تاعى دا، ەس ەركىندەپ،
جايقالسىن كوڭىلىم گۇلى لەبىڭ تەربەپ» – دەيدى. قۇرمانالى گومينداڭ بيلىگىنىڭ ەزگىسىنە قارسىلىق تانىتىپ، «ءۇش ايماق توڭكەرىسىنە» بەل ورتاسىندا ءجۇردى. ونىڭ حالىقتى دوستىق ىنتىماققا شاقىرعان، ەركىندىك، تەڭدىككە ۇندەگەن ولەڭدەرى مەن ماحاببات تاقىرىبىنا جازىلعان ليريكالارى دا از ەمەس.

اقىن «كۇركەشەدەن كۇللى الەمگە» دەگەن ولەڭىندە «مەننىڭ» كوڭىل كۇيى ارقىلى قازاق ساحاراسىنداعى قازاق جالشىلارىنىڭ ءومىرىن شىنايى سۋرەتتەپ:

«ايىقپاي ءزىلدى مەڭىرەۋ ءتۇن،
باسىلماي كەكتى كەستى ءۇن.
ءومىردىڭ قۇلدى تورىندا،
قاناتى سىنعان قۇستارشا.
جالشى ۇلى مەن بەيشارا
قورلىق كورىپ جاتىر ەم –

***

جۇرداي بولىپ قۇقىقتان،
ەسەپتەلىپ جانسىز ءتان.
وت باسىنان وزا الماي،
سويلەسەم اۋىز قاعىلىپ.
جۇرسەم سىنىم تابىلىپ،
قۇرساۋدا قور بوپ جاتىر ەم» – دەي كەلىپ، شارق ۇرعان شابىتى قيالى ونىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك تولعاۋلاردان كوڭىلكۇي ليريكاسىنا ۇلاسادى. اقىن:

«جەرى، كوگى نۇرعا تولى،
گۇلگە تولى ارمانسىز.
زور باقىتقا جەتكەن قولى،
جاز ديدارلى جاندارمىز» – دەگەن ولەڭ جولدارىن ويناتسا، «جاز ديدارلى جاندارمىز» اتتى ولەڭىندە كوركەم تىلمەن وقىرمانىن تولعاندىرار ويعا بولەسە، «مەنىڭدى قوي اعاجان» اتتى ولەڭىندە:

«و، اعا ەكەش بەتىڭە ءاجىم،
سامايىڭا اق كىرگەنشە.
ءبىر قىزارماي ەتىپ ءتاجىم،
قۇمارتتىڭ-اۋ، «مەن-مەن» دەۋگە!
ءسوزىڭ ىلعي مەن بىلەمىن،
ءبىلدىم، ەتتىم، ەتەمىن تەك.
مەن بولماسام ءبىر رەتىن
تاۋىپ ءىستىڭ ءجون سىلتەمەك»  – دەپ، ءسوزى مەن ءىسى ەش ىمىرالاسپايتىن ولاق، ءبىلىمسىز كەيبىر وركەۋدەلەردىڭ كەسپىرىن سىن تەزىنە الادى. ءسويتىپ وقىرمانىن «مەن-مەن» دەپ كەۋدەسىن سوققانداردىڭ پاسىق ءىس-قيمىلدارىنان جيىركەندىرەدى.

اقىن ولەڭىنىڭ سوڭىندا:

«تاۋعا شىقساڭ تاۋدان بيىك،
ۇمىتپا قۇز-زاۋلەر بارىن!
زاۋعا شىقساڭ زاۋدىڭ بيىك،
ۇمىتپا اسقار زاڭعارلارىن.

زاڭعار باسىن باسىپ تۇرساڭ،
ەسكەر بيىك كوكتىڭ بارىن.
كوكتە ۇشىپ سەيىل قۇرساڭ،
ءبىل ۇشىرعان كوپتىڭ بارىن» – دەيدى. مۇندا اقىن قانشا اسۋلاردى يگەرسەڭ دە، بيىكتىك ساعان جەتكىزبەيدى دەگەندى مەڭزەيدى. «كوكتە ۇشىپ سەيىل قۇرساڭ، ءبىل ۇشىرعان كوپتىڭ بارىن» سىندى اقىلياسىمەن ەل-جۇرتىنان تىس ەش بيىكتىكتى يگەرە المايتىنىڭدى ەسكەرتەدى.

تالانت يەسىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك تاقىرىپتاعى جىرلارىنا ۇڭىلەر بولساق:

«بار سابىرىن بايان تاپپاي تاۋىسقان،
تۇرعى، تۇراق ساعاتتا سان اۋسقان.
قۇبىلمالى قۇيىن مىنەز قۋ تۇمسىق،
سۇرقيا سۇم الا قانات ساۋىسقان» – دەپ مىسقىلدايتىن «ساۋىسقان» اتتى ساتيرالىق ولەڭىندە اقىن كەيبىر بەزبۇيرەكتەردىڭ جەلدىڭ باعىتىن باعىپ، بۇقپانتايلاپ ءجۇرىپ، بۇقارا اراسىنا بۇلىك تۋدىراتىن، جۇگەنسىز قىلىقتارىنا ءسوز سەمسەرىن سىلتەيدى. ءارى ولاردىڭ الاقانات ساۋىسقانعا بالايدى.

«كوپتەن تانىس بولسا دا بۇل پورىم،
بۇرىن ءمانىن ۇعا الماپپىن مەن ونىڭ،
الىستاعان نازارىنان ەل-جۇرتتىڭ،
الاستالسىن ساۋىسقانداي جەكسۇرىن».

ەل-جۇرتىن ساتقان جەكسۇرىنداردى كوپ ورتادان الاستاۋ كەرەك. «ادام الاسى ىشىنە – مۇندايلار ۇيىعان تاتۋلىقتى بۇلدىرەدى» دەپ شىرىلدايدى اقىن ق.وسپانۇلى.

قۇرمانالىنىڭ ولەڭدەر جيناعىنىڭ قاي-قايسىسى دا ولەڭ، جىرلارى قالىڭ بۇقارانىڭ نازىك جۇرەك پەرنەلەرىن ءدوپ باسادى. اقىننىڭ مۇنداي ءتىرى تىنىستى ولەڭدەرى ونىڭ «تيان-شان جىرلارى» جيناعىنىڭ قۇندىلىعىن ارتتىرعان.

دارا دارىن يەسىنىڭ «تيان-شان جىرلارى» اتتى توپتاماسىنا سەزىمىڭە سەرگەكتىك ۇيالاتار ماحاببات، تابيعات ليريكالارى «سىم پەرنە» باسىپ قاراعانداي، وقىرمان جانىن  راحاتقا بولەيدى. ول:

«شەنەمەي شەبەر كەڭ پىشكەن،
جامىلىپ جاسىل شەكپەنىن.
قارايدى شوقى بيىكتەن،
ۇناتىپ ءومىر كوكتەمىن» – دەپ، وسىناۋ بيىكتىكتەن قورعاپ تۇرعان شوقىنىڭ كوكتەمنىڭ سۇلۋ كوركىنەن ءلاززات الۋى قانداي كەلىستى. «شەبەر كەڭ پىشكەن، جاسىل شەكپەن جامىلعان» كوكتەم-ارۋعا كىم سۇقتانباس:

«سىبىزعى تارتىپ سىڭقىلداپ،
ەسسە جەل جايلاۋ ەركەسى.
تەربەلەر جانى سىر تىڭداپ،
ورمان كۇيىن شەرتەدى» – دەپ، كورىكتەندىرە كەلىپ ق.وسپانۇلى:

«قاراي بەر شوقى بيىكتەن،
وسىڭدى ەلىتە سۇيەمىن.
وزىڭشە مەن دە تىك بىتكەم،
وزىڭە تارتقان مىنەزىم» – دەگەن ءتۇيىن جاسايدى.

اقىن اسقاق تيان-شاننىڭ شوقىسىنا سۇلۋ سىمبات، جاندى تىنىس بەرەدى. «وزىڭشە مەن دە تىك بىتكەم، وزىڭە تارتقان مىنەزىم» دەپ، شىنايى تالانت يەلەرىنىڭ دە ەشقاشان ەشكىمگە باس يمەيتىنىن اشىق مەڭزەيدى.

قۇرمانالىنىڭ وي شاناعىنداعى تابيعات سۋرەتتەرى بارعان سايىن جاندانىپ، تۋعان جەر، وسكەن ولكەگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىڭدى ارتتىرا تۇسەدى.

«قاتتى دا اۋىر قات-قابات،
جارتاستى جارىپ قاراعاي،
ءوندى دە ءوستى ايمالاپ،
كۇن ءسۇيدى كۇلىپ بالاداي».

وسىنداعى «قاتتى دا اۋىر قات-قابات» تاستى دا جارىپ شىققان قاراعايدىڭ قايسارلىعىنا قالاي ءتانتتى بولماسسىڭ:

«سىبدىرى سىرناي سىڭعىرلاپ،
شەرتەدى كۇيىن كوڭىلدىڭ.
سىبدىردان تۇراق سىرتىڭداپ،
بيلەيدى شالقىپ كۇندىز-ءتۇن».

اعىسى كوڭىل قىتىقتاپ، سەزىمىڭدى وياتاتىن بۇلاقتىڭ دا تەرەڭنەن اقتارار سىرى مول سىبدىرى سىرنايداي سىبدىرلاعان بويىڭا قۋات دارىتاتىن تىلسىم سىرىن ادامزاتتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل تىرشىلىك يەلەرىنە مويىن بۇرعىزادى ءارى تەرەڭ ويعا جەتەلەيدى.

اقىننىڭ «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» ون جىلدىق بۇرقاسىنىن باسىنان وتكىزىپ، ادەبيەتكە قايتا ورالعاننان كەيىن جازعان بىرقاۋىم ولەڭدەرى «تيان-شان جىرلارى» اتتى جيناعىنا ەنگىزىلدى. بۇل ولەڭدەرىنىڭ ىشىندە ونىڭ  «اينابۇلاق»، «نە بەردىم» سىندى جىرلارى تارلان تارتقان اقىننىڭ ەلىنە، جەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى مەن ساعىنىشىنان تۋعان. «اينا بۇلاقتا» وتكەن ءوزىنىڭ جاستىق شاعىن ەرەكشە سەزىممەن كوزگە ەلەستەتەدى.

«اينابۇلاق شالعاي كەتىپ،
تارلان تارتقان شاعىمدا.
كەلدىم ىزدەپ جانىم ەلتىپ،
ات ارىتا ساعىنا».

وسكەن ورتاعا دەگەن ىنتىزارلىق ونى «ات ارىتا» ىزدەۋگە يتەرمەلەيدى.

«نەتكەن ىستىق، نەتكەن قىمبات،
شىركىن سەنىڭ قۇشاعىڭ.
قۇشاعىڭدا جانىم جىرعاپ،
شات سابيگە ۇقسادىم» – دەپ، ىستىق وتتاي مەيىرىم اڭساعان اقىن ءوزىن تاريحى تەرەڭنەن تارتاتىن ەلىنىڭ ءسابيى سانايدى. ىستىق قۇشاقتا جانا جادىراعان قالامگەر، تۋعان ولكە ساعان «نە بەردىم؟» دەگەن ساۋالعا كەلىپ تىرەلەدى.

بۇنداعى ايتپاق اقىننىڭ ارمانى ەلگە، جەرگە، حالىققا دەگەن وتەۋگە ءتيىستى ازاماتتىق بورىشتارى ەدى. بورىشتارىن تەرەڭ تۇسىنگەن اقىن «كۇركەشەدەن كۇللى الەمگە» قول سوزعاندا حالقىما قارىزدارىم مول ەدى دەي وتىرىپ: «مەنىڭ بەرەرىم ولەڭ ەدى، ونى دا جۇرەگىمە حالقىم ءوزى ەككەن ەدى، بىراق كۇيبەڭمەن كۇن وتكىزىپ ءجۇرىپ، ونى دا بەرە المادىم» دەپ، قاتتى وكىنەدى. ول ومىرگە، ەلىنە، تۋعان حالقىنا وتەۋگە ءتيىستى بورىشىن بەكىم سەزىنەدى:

«كورسەتتى جارتى عاسىر جالپاق جونىن،
تۋدىردى سەزىم تولقىپ وي تولقىنىن.
باسىلىپ پەرنە باياۋ كوسىلىپ كۇي،
سۇراۋلى ءوتتى شەرتىپ جۇرەك قىلىن.
و، الىپ ۇلى وتان، ۇلى حالىق،
قولداي ءتۇس قولداۋشىمسىڭ ءوزىڭ انىق!
بەرەيىن بورىشىمنىڭ بوداۋىنا،
جىر تولى جۇرەگىمدى ءبىر-اق جارىپ».

ولەڭدى ءومىرىنىڭ تۋى ەتىپ، ول بورىشىنىڭ وتەمىنە جۇرەگىمدى ءبىر-اق جارىپ بەرەيىن دەپ، اعىنان جارىلادى.

قۇرمانالى وسپانۇلىنىڭ بەرتىندەگى ولەڭ-جىرلارى مەن باللادا، داستاندارىنىڭ ءبىر ءبولىمى «مەرۋەرتتەر» اتتى ولەڭدەر جيناعىنا ەنگەن. بۇل ولەڭدەرىندە ول «ويراندى ون جىلدا» (1966-1976 جج) ەل ومىرىندە بولعان وزگەرىستەر مەن زيالىلار قاۋىمىنىڭ باستان كەشكەنىن ءسوز ەتەدى.

«جاداڭداپ جانى جابىعىپ،
ديدارى كۇنگىرت تارتىپتى.
كىرپىگى مەرۋەرت تاعىنىپ،
جۇرەكتىڭ جۇگىن ارتىپتى» – دەپ، سول كۇندەردى جابىعا ەسكە الادى. جازىقسىز جازالانىپ، ءتىنتىلىپ، باقىلانىپ، ايدالىپ، بايلانىپ، قامالىپ قاجىعانداردىڭ  سويلەسە دە  جازالاناتىنى جانىنا قاتتى باتادى.

«...بەتىمنەن ءسۇيدى ول ءبىر شاق،
توسىمە مەرۋەرت توگىلدى.
توگىلدى مەرۋەرت، ءتۇستى داق،
قابىرعام قاۋىرت سوگىلدى» ، – دەپ ءبىر ءسات جۇباتقانىمەن، ابدەن وتكەن، سۇيەككە جەتكەن ءزابىردىڭ  «قابىرعاسىن قاۋىرت سوگەتىنى» ءومىر شىندىعى ەدى. اقىن جيناعىنداعى «تۇرلەنە بەر»، «قارايمىن ماقتانىشپەن»، «كەلدى كوكتەم»، «وزەن بويىنداعى ويلار» ولەڭدەرى دە ساياسي-الەۋمەتتىك ماندەگى ءداۋىر تالابىمەن  ۇشتاسقان دۇنيەلەر. اقىن ول شىعارمالارىندا يدەولوگيانىڭ يلەۋىنە كوندىگىپ، وعان ۇيلەسكەندىگىن ايقىن اڭعارتادى. ق.وسپانۇلىنىڭ كەيىنگى جازعان ءبىراز باللادا، داستاندارى بار. سونىڭ ىشىندە «بولاتبەك» اتتى داستانىنا ايالداۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇر.

وڭنان توقتارحان اقمەتجان، قۇرمانالى وسپان، ومارعازى ايتان

«بولاتبەك» – تارتىسقا تولى ءتولتۋما  

اقىننىڭ  «بولاتبەك» داستانى 1976 جىلى جازىلىپ، 1980 جىلى قايتا وڭدەلىپ،  «مەرۋەرتتەر» اتتى ولەڭدەر جيناعىنا ەنگىزىلگەن تۋىندىسى. ول داستانعا نەگىزگى ارقاۋ ەتىپ قازاق اۋىلىندا بولعان توپتىق تارتىستىڭ شيەلەنىسكەن تۇسىن العان.

ءبورىباي دەگەن باي ەسىگىندەگى جالشى بولاتبەكتى اكەسى اسقاردان باستاپ شەشەسى عايشا، ءىنىسى بوكەيحانعا دەيىن قۇلدىعىندا ۇستاعان. ولار بۇكىل وتباسىمەن قىسى-جازى ءبورىبايدىڭ بيشىك ۇيىرۋىمەن ارىپ-شارشاسا دا، اۋىزدارى تولىپ، اسقا، يىندەرى بۇتىندەلىپ كيىمگە جارىمايدى. قىستىڭ قاتتى بورانىندا ءبىر قۇنانى ىقتاپ كەتىپ جوعالعانىنا اشىنعان ءبورىباي سۋىققا ءۇسىپ، اۋىرىپ، ۇيىندە جاتقان جەرىندە اسقاردى وكپەگە تەۋىپ، توسەك تارتىپ جاتار اۋرۋعا تاپ قىلادى. اكەسىنىڭ اۋرۋىن قاراتۋعا، مولدا اكەلۋگە، ات سۇراعان بولاتبەكتى جەر-جەبىرىنە جەتە بوقتايدى. ونى يت ءراسۋا عىپ قۋىپ جىبەرىپ، ءوزىنىڭ اۋىرعان اق تازىسىنا مولدا ىزدەتىپ، ات سابىلتادى. بولاتبەكتىڭ ءىنىسى بوكەيحانعا اۋىرعان تازىسىن شىبىننان قورعاتادى. ابدەن اشىنعان بولاتبەك بورىبايعا كەلىستىرىپ سوققى بەرەدى. شايقاس كەكتەنۋگە ۇلاسادى. كۇرەس شيەلەنىسىپ، ءبورىباي بولاتبەكتى گومينداڭ ساقشى ورىندارى ارقىلى جازالاۋ ارەكەتىنە كىرىسەدى. بولاتبەك حالىقتىڭ زەردەلى اقىنى سەركەباي مەن اۋىل اقىلشىسى امانتاي قارتتارمەن بىرلەسىپ، بارلىق زورلىقشىلاردىڭ تامىرىنا بالتا شابۋعا ارەكەتتەنەدى. ەل ىشىندگى بۇل تولقۋ ءبورىباي مەن گومينداڭ ساقشىلارىن ابىرجىتادى. تۇرمەنى بۇزىپ كىرىپ، «قىلمىستىلاردى» بوساتادى. داستاننىڭ وقيعاسى كەكتى ەرەۋىلدىڭ ەركىندىككە ۇلاسۋ الدىنداعى سانالى كۇرەسىنە اينالىپ تىنادى.

داستاننىڭ باس كەيىپكەرى بولاتبەك – مەيىرىمسىز باي ءبورىبايدىڭ جالشىسى، اسقاردىڭ بالاسى. ول جاستايىنان ءبورىبايدىڭ جالشىسى بولىپ جۇرسە دە وعان قارىزدانادى. ءسويتىپ بايعا دەگەن نارازىلىق كەككە ۇلاسادى. وتباسىنداعى باسكوتەرەرى بولعان ول كەكشىل بولىپ ەر جەتەدى. اقىننىڭ:

«شىققان ول جاڭا عانا جيىرماعا،
تانىلعان «بالا بالۋان» ەل-جۇرتىنا.
دەمبەلشە، بيداي ءوڭدى، ەر مىنەزدى،
كەلگەندە كەشەرى جوق ايتارىنا», – دەپ، ەل-جۇرتىنا «بالا پالۋان» اتانعان ونىڭ باتىلدىعىن دارىپتەيدى.   بولاتبەكتىڭ اشىنعان تۇسىن:

«...ادامدى كورمەدىڭ-اۋ يت قۇرلى دا،
اسقاقتاۋ بۇدان اسىپ بارماق قايدا!
اسقاننىڭ توسقانى بار، ءتۇبى تۇيىق،
ەسكەرەر كەزىڭ كەلەر بۇنىڭدى دا.
اكەمنىڭ ءوتتى كۇنى ەسىگىڭدە،
ول قالاي وسى كۇيگە ءتۇستى ەسىڭدە.
ول عانا ەمەس، اعا-ءىنى شەتىمىزدەن،
كەلەمىز ەس بىلگەلى ىستەپ سەندە» – دەپ ورنەكتەيدى اقىن. ءبورىبايدىڭ تىم اسقاقتاپ، ادامدى يت قۇرلى كورمەۋى ونىڭ قانىن قايناتادى. سوندىقتان بولاتبەك ءبورىبايدىڭ جاعاسىنا جارماسا ۇرەيىن الادى. قولىنان بەرمەگەن اتىن جىلقىدان ۇستاپ، ءمىنىپ، اكەسىن ەمدەتەدى. اسقىنعان بايدىڭ باسىنا جارا دا سالادى. ول قارت امانتاي قارتپەن ەلدىڭ قادىرمەندى اقىنى سەركەبايلارمەن بىرلەسىپ، ءبورىبايدىڭ ۇكىمەت ارقىلى قۇرعان بۇعاۋىن بىت-شىت ەتەدى. ءسويتىپ، ۇكىمەتتى ۇريلەندىرەدى. وسىلايشا بولاتبەك قازاق اۋىلىنداعى ۇلتتىق توڭكەرىس داۋىلىنىڭ كوشباسشىلىعىنا كوتەرىلەدى.

ال داستانداعى ءبورىباي وبرازى:

«قوجاسى بۇل ءساندى ءۇيدىڭ بيىك قارا،
ءبورىباي جاس شامامسى الپىستاردا.
شوت قاباق، شۇڭىرەك كوز، قوڭقاق مۇرىن،
تۇرعان جوق ونشا جارىپ ساقالعا دا.

ادۋىن الا قۇيىن مىنەزى بار،
شارتپا-شۇرت كەلمەي سوزگە شاشار ىزعار.
شىق بەرمەس شىعايبايدىڭ ءدال ءوزى ەدى،
سۇمىراي جاۋىزدىققا جانى قۇمار».

بۇل جەردە ءبىز بايلارعا ورتاق، تيپتەندىرىلگەن وبرازدى كورەمىز. ولاردىڭ كۇللى جارلى-جاقىبايلارعا جاساپ وتىرعان زۇلىمدىعى، بولاتبەك وتباسىنا سالعان زوبالاڭ سول كەزدەگى قازاق قوعامىنا ءتان كورىنىس.

داستاندا بۇدان باسقا ۇنامدى-ۇنامسىز ون بەسكە جۋىق كەيىپكەر قالامگەر شەبەرلىگىمەن ارقايسىسى وزدەرىنشە دارالانادى. داستانداعى وقيعالار وي سالارلىق  ءتىلى كوركەم.

وڭنان اقىن سلامحات سەيتقامىزاۇلى، قۇرمانالى وسپانۇلى، اقىن قۇماربەك ساقارين. التاي ايماعىنىڭ نارىن جايلاۋى، 1982 جىلى.

قۇرمانالى وسپانۇلىنىڭ شاعارماشىلىق ەرەكشەلىگى

اقىننىڭ ولەڭدەرىندەگى كوركەمدىك ونىڭ شاعارماسىنىڭ تاريحي بەل-بەلەسىنە وراي قالىپتاسقان. ول «ءۇش ايماق توڭكەرىسى كەزىندە» جالاڭ جىرمەن كورىنسە، 1950-1960 جىلدار ارالىعىندا حالىق كوكەيىندەگى جايلاردى جازۋىمەن كوزگە ءتۇستى. كەيىنگى ولەڭدەرىندە ەل، جەر ماسەلەلەرىن تىڭعىلىقتى كورۋمەن جۇرتشىلىق نازارىنا ىلىكتى.

قۇرمانالى ءار كەزەڭدى شەجىرەشە تولعاپ، ونى ءارالۋان وقيعالارمەن تۇزدىقتاي كوركەمدەسە، قايسىبىر ءتولتۋمالارىن ەزۋىڭدى جيعىزباس يۋمور، ساتيرالارمەن ادىپتەيدى. ماحاببات پەن سۇيىسپەنشىلىككە تولى جىرلارى دا وقىرمان جۇرەگىنە جىلى قابىلدانادى

قۇرمانالى وسپانۇلىنىڭ مەيلى سەزىمگە تولى قىسقا ليريكالارى بولسىن، مەيلى وقيعاعا قۇرالعان سيۋجەتتى ولەڭدەرى مەن باللادا، داستاندارى بولسىن، بارلىعىنان حالىقتىڭ باي ادەبيەت مۇرالارىنىڭ جاعىمدى لەبى ەسەدى. حالىقتىق ۇلگىلەر مەن حالىقتىق ءتىل ونىڭ ولەڭدەرىنىڭ بارشا بايلىعى.  مۇنداي شىعارمالار ارينە، وقىرمانىن جالىقتىرمايدى. ءوزىنىڭ پوەتيكالىق ۇستانىمىمەن باۋراپ وتىرادى.

قاشان دا وبرازسىز پوەزيا جەتىم. ويتكەنى «ادەبيەت» – ول ءسوز ارقىلى، سۇلۋ سۋرەتتەلەتىن كوركەمونەر» – دەيدى، ماكسيم گوركي. «پوەزيا كوركەمونەردىڭ ەڭ جوعارعى سالاسى» –  دەگەن، بەلينسكي.«ليريكا بۇكىل كوركەم ادەبيەتتىڭ بارلىق تۇرلەرىن جانداندىرادى» –  دەپتى نەمىس اقىنى جان پول.

ەندەشە ويناقى كوركەمسوزسىز، سۇلۋ سۋرەتتەۋلەرسىز پوەزيا – پوەزيا ەمەس. وسى ەرەكشەلىكتەردى ۇستانا وتىرىپ اقىن يدەياسىن بايىتا جۇزەگە اسىرادى.  وقىرماندارىنا ءومىردى تانۋعا تۇرتكى بولىپ، بەتىن اشادى.

پوەزياداعى وبرازدىلىق اقىن شىعارماشىلىعىنىڭ جانى. وبراز دەگەننىڭ ءوزى سىرتقى جانە ىشكى الەمدى بىرلەستىرىپ، ءبىر-بىرىنە ۇلەستىرىپ،  ءبىر ءمۇسىن تۇرعىسىندا قيۋلاستىرىلىپ جاسالعان سۋرەت. شىعارمالارداعى وبرازدىلىق دەگەنىمىز – بايانداۋ، سۋرەتتەۋ بارىسىندا اسەم قۇبىلىستىڭ بەينەسىن جاساۋ دەگەن ءسوز.

قۇرمانالى وسپانۇلى – ءوز ءتولتۋمالارىندا، داستاندارىندا وبراز جاساۋعا توسەلگەن قالامگەر.

احمەتبەك كىرىشباي،

ادەبيەتتانۋشى، قىتاي قازاعىنىڭ تۇڭعىش پروفەسسورى.

اۆتوردىڭ «حح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى قىتايداعى قازاق ادەبيەتى» (تولاعاي ت. الماتى، 2022 ج.) كىتابىنان دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى.

Abai.kz