Aghayyndar poliyúlttyq demografiyanyng júlyny ýzilip, monoúlttyq demografiya 1989 jyldan bastap qazaqtyng paydasyna sheshilip, Alash topyraghy monoúlttyq sipatty iyelene bastady. Keri salito tek Soltýstik Qazaqstan oblysynda ghana saqtalyp otyr. Ári onda túratyn halyq sany naqty esep boyynsha, 420 mynnan astam. Al, kópirme esep boyynsha 571 759 adamdy qúraydy.

Respublikamyzdyng 20 mln túrghynnyng qansha payyzy ekenin eskere beriniz. Endi on jyldan keyin búl kórsetkish 250-350 mynnyng dengeyine deyin kemiydi. Atalghan kórsetkish dәl qazirgi kezde slavyandardyng ýlesi basym bolyp túrghan Qaraghandy oblysynyng shaghyn qalalaryn da qamtidy.

Respublikamyzdyng soltýstik-shyghysy men ortalyghyndaghy ýsh-tórt jerde ghana qazaqtardyng sany 17-20 payyzdy ghana qúrsa, qalghan jaghdayda últymyzdyng ýles salmaghy 35-44 payyzdyng aralyghyna jetip jyghylyp otyr. Endi on jyldan keyin 17 payyzdy qúraghan jerler 40-qa, 35 payyzdy qúraghan jerler 55 payyzgha deyin ósedi.

Sonymen qazir qazaq sany biylghy sanaq jelbuazdantpasa, 78-85 payyzgha jetip qaldy deuge negiz bar.

Búl mәsәle resmy tilden birjola irge ajyratyp, qazaq tilin memlekettik til retinde qay jerde hәm qalay jappay qoldanugha bolady degen zandy súraqty tudyrady. Ári statistikanyng qúlaghyn ústaghandar keybir jerlerde halyqtyng dúrys payyzdyq esebin bermey otyrghandyghyn bayqaugha bolady. Onyng sebebi kópúltty degen devizderinen aiyrylyp qalady ghoy.

Biz endi demokratiyalyq bostandyq dep ónesh jyrta bermey, «anau ket, mynau ket!» dep aiqaygha baspay, zandy týrde qazaq sany 50 payyzdan asqan jerlerde tek is-qaghazdary memlekettik tilde jýrgizilsin degen petisiyalar jazyp, óz ónirimizden saylanghan deputattar arqyly deputattyq saual joldaudy qolgha aluymyz kerek! Ári tómendegi audandar men qalalarda kino-beyne-tele jәne baspa ónimderin shygharatyn megajobalardy qolgha alu ýshin jer-jerde Ýkimettik emes úiymdar qúryp, búryn orys tildi Ýkimettik emes úiymdargha bólinip kelgen qarajatty ózimiz iygeruge kýsh saluymyz kerek!

Eng basty talap - qazaq tilindegi kitaptargha salynatyn qosymsha qún salyghyn alghyzyp, Qazposhta monopoliya jasap otyrghan tasymaldau tariyfine ózgeris engizuimiz qajet-aq.

Sonymen birge kinoprokattaghy dilimiz ben dinimizge jat orys tildi kinoónimderge tosqauyl qoyyp, qazaqsha dublyaji bolmasa, kórsetilmesin degen talapty tikeley qoyatyn kez jetti.

Reseyden aghylghan baspa ónimderine qazaqsha audarmasy bolmasa ishki naryghymyzda satylmasyn degen shu asaulyq ta qajet!

Ári tómendegi biz qazaq sanynyng statistikasyn keltirgen әr audan men әr qala ýshin jeke telearna, dublyaj jasau ortalyqtaryn ashu ýshin búryn kózboyaushylyqpen qazaq tilin oqytugha júmsalyp kelgen qarjyny kәdege jaratqan lәzim.

Memlekettik tildi tegin oqytatyn kez kelmeske ketti. Oghan júmsalghan aqsha qazaq mediajobalaryna qarjylandyrugha arnalugha tiyis. Orys tildi BAQ jyrtyndap Ýkimet tarapynan birde ashyq, endi birde jasyryn týrde qarjylandyrudy dogharatyn sәt tudy. Orys tili Qazaqstan men Ortalyq Aziyada eshkimning qoldauynsyz-aq, óz betimen damy alady.

Qazaq tili ýshin beybit kýresting kezeni tudy! Últ bolyp, ashyq hattar men petisiyalar jazudy keninen óristetuimiz kerek. Sonymen tómende qazaqtyng ýles salmaghy turaly әr oblys boyynsha jeke-jeke statistikalyq derekter berlip otyr.

Batys Qazaqstan oblysynyng 12 audany bar:

1.Aqjayyq audany 95,4% qazaq
2. Bókey ordasy audany 99,23 % qazaq
3. Bórli audany 95,4% qazaq
4. Janaqala audany % kórsetilmegen qazaq audany
5. Jәnibek audany 97,8% qazaq
6. Kaztalov audany 98,8% qazaq
7. Qaratóbe audany % kórsetilmegen qazaq audany
8. Syrym audany 98,4% qazaq
9. Tasqala audany 90,42% qazaq
10. Shynghyrlau audany 85,2% qazaq

Shyghys Qazaqstan oblysy Abay oblysymen birge15 audany bar:

1. Abay audany 99,01% qazaq
2. Ayagóz audany 95,88% qazaq
3. Besqaraghay audany 69,49% qazaq
4. Jarma audany 91,83% qazaq
5. Zaysan audany 96,93% qazaq
6. Katonqaraghay audany 79,29 % qazaq
7. Kókpekti audany 76,50% qazaq
8. Kýrshim audany 91,41% qazaq
9. Tarbaghatay audany 99,37% qazaq
10. Úlan audany 70,61% qazaq
11. Ýrjar audany 91,91% qazaq

Soltýstik Qazaqstan oblysy 5 qala, 4 qala tiptes kent jәne 13 audany bar:

1. Aqjar audany 78,09% qazaq
2. Uәlihanov audany 89,66% qazaq

Almaty oblysynda (Jetisumen birge) 17 audany bar:

1. Aqsu audany 39 212 myng túrghyny bar % kórsetilmegen qazaq audany
2. Alakól audany 69 938 myng túrghyny bar % kórsetilmegen qazaq audany
3. Eskeldi audany 50,5 myng túrghyny bar % kórsetilmegen qazaq audany
4. Enbekshiqazaq audany 263 907 myng túrghyny bar % kórsetilmegen qazaq audany
5. Jambyl audany 123 669 myng túrghyny bar % kórsetilmegen qazaq audany
6. Kegen audany túrghyndarynyng sany % kórsetilmegen qazaq audany
7. Kerbúlaq audany 48 531 myng túrghyny bar % kórsetilmegen qazaq audany
8. Kóksu audany myng túrghyny bar % kórsetilmegen qazaq audany
9. Qaratal audany 47 717 myng túrghyny bar % kórsetilmegen qazaq audany
10. Panfilov audany 63,0 % qazaq
11. Rayymbek audany 79 182 myng túrghyny bar % kórsetilmegen qazaq audany
12. Sarqan audany 41 089 myng túrghyny bar % kórsetilmegen qazaq audany
13. Talghar audany 174 716 myng túrghyny bar % kórsetilmegen qazaq audany
14. Ile audany 61,5% qazaq

Aqmola oblysy 17 audany bar:

1.Birjan sal audany 63,24% qazaq
2. Ereymentau audany 60,71% qazaq
3. Zerendi audany 61,14% qazaq
4. Qorghaljyn audany 87,26% qazaq
5. Selinograd audany 77,00% qazaq

Aqtóbe oblysy 81,35% qazaqtar qúraytyn 12 audany bar:

1. Algha audany 79,1% qazaq
2. Áyteke by audany 93,6% qazaq
3. Bayghanin audany 99,8% qazaq
4. Qarghaly audany 61,2% qazaq
5. Qobda audany 19 362 myng túrghyny bar % kórsetilmegen qazaq audany
6. Martók audany 61,9% qazaq
7. Múghaljar audany 67 176 myng túrghyny bar % kórsetilmegen qazaq audany
8. Oiyl audany 18 562 myng túrghyny bar % kórsetilmegen qazaq audany
9. Temir audany 95% qazaq
10. Hromtau audany 73% qazaq
11. Shalqar audany 98,6% qazaq
12. Yrghyz audany 99,6% qazaq

Qaraghandy oblysy (Úlytau oblysymen birge)1 379 061 myng túrghyndarynyng 51,31% qazaqtar qúraytyn 9 qala men 9 audany bar:

1. Jezqazghan 85 923 myng (2010 jylghy derek) 60,0% qazaq qazirgi derek boyynsha 97 300 myn
2. Sәtbaev qalasy 61,55 % 2007 jylghy derek boyynsha 70,6 myng túrghyny bar
3.Balqash qalasy 59,64 % 2012 jylghy derek boyynsha 75 500 myng túrghyny bar
4. Qarajal qalasy 70,8% 2007 jylghy derek boyynsha 19,0 myng túrghyny bar
5. Priozersk qalasy 56,6% 2019 jylghy derek boyynsha 13 253 myng túrghyny bar
6. Búqar jyrau audany 56,79 % qazaq
7. Aqtoghay audany 93,6% qazaq
8. Shet audany 88,26 % qazaq
9. Núra audany 66,69 % qazaq
10. Qarqaraly audany 95,89% qazaq
11. Úlytau audany 93,14% qazaq
12. Janaarqa audany 92,63% qazaq

Qostanay oblysy 886,2 myng túrghyndarynyng 34,9% qazaqtar qúraytyn 5 qala 13 kent, 16 audan bar:

1. Amangeldi audany 98,46% qazaq
2. Áuliyekól audany 51,14% qazaq
3. Jangeldi audany 99,73% qazaq
4. Qamysty audany 50 % astam qazaq
5. Nauryzym audany 71,49% qazaq

Jambyl oblysynyng 1043,6 mln túrghyndarynyng 71,4% qazaqtar qúraytyn 3 qala, 10 audany bar:

1.Taraz qalasynda 70% qazaq túrsa, Qaratau, Janatas, Shu siyaqty ýsh qalanyng últtyq qúramy: turaly mýldem derek joq
2. Bayzaq audany 84,58% qazaq
3. Jualy audany 89,73% qazaq
4. Jambyl audany qazaq sany 60 payyzdan asqan siyaqty
5. Qorday audany 62,4% qazaq
6. Merki audany 67,4% qazaq
7. Moyynqúm audany qazaq sany 60 payyzdan asqan siyaqty
8. Túrar Rysqúlov audany 91,94% qazaq
9. Sarysu audany qazaq sany 60 payyzdan asqan siyaqty
10. Talas audany 81,4% qazaq
11. Shu audany 71,72% qazaq

Pavlodar oblysynda 3 qala, 10 audan bar:

1. Pavlodar qalasy qazaqtar 50% asty
2. Ekibastúz qalasy qazaqtar 50% asty
3. Aqtoghay audany 75 % qazaq
4. Bayanauyl audany 89,36% qazaq
5. Ertis audany 58,2 % qazaq
6. Aqquly audany 80,9 % qazaq
7. May audany 85,50% qazaq
8. Pavlodar audany qazaqtar 50% asty
9. Sharbaqty audany qazaqtar 50% juyqtady

Týrkistan oblysynyng 1043,6 mln 1000, 9 mln túrghyndarynyng 72,90% qazaqtar qúraytyn 11 audany bar:

1. Týrkistan qalasy 62,25% qazaq
2.Shymkent qalasy 65,04 % qazaq
3. Bәidibek audany 96,48% qazaq
4. Qazyghúrt audany 93,42% qazaq
5. Maqtaaral audany 83,22 % qazaq
6. Ordabasy audany 94,5% qazaq
7. Otyrar audany 99,5% qazaq
8. Saryaghash audany 88,5% qazaq
9. Sozaq audany 99,9% qazaq
10. Tóle by audany 70% astam qazaq
11. Týlkibas audany 70% juyq qazaq
12. Shardara audany 96,4% qazaq

Atyrau oblysy 567,9 myng túrghyndarynyng 91,8% qazaqtar qúraytyn 2 qala men 7 audany bar.

Qyzylorda oblysy 753 148 myng túrghyndarynyng (2015 jylghy mәlimet) 91,8% qazaqtar qúraytyn 3 qala men 7 audany bar.

Manghystau oblysy 678,199 myng túrghyndarynyng 90,26% qazaqtar qúraytyn 2 qala men 5 audany bar.

Sonday-aq:

Almaty qalasy 70% qazaq
Núr-Súltan qalasy 78,18% qazaq
Taldyqorghan 69,76 % qazaq
Kókshetau 73,27 % qazaq
Aqtóbe 80,12 % qazaq
Atyrau 90% astam qazaq
Aqtau 75 % juyq qazaq
Oral 60,18 % qazaq
Óskemen 47,00 % qazaq
Qostanay 44,07 % qazaq
Petropavl 30,00 % qazaq
Qaraghandy 36,25 % qazaq.

Qazaq tilin tek qazaqy statistikamyzdy algha tartyp, «kóp qorqytady, tereng batyrady» prinsiypine jýginetin shaq tudy. Endi últtyqtyq qalyng úiqydan oyanyp, mediakenistigimizdi bekemdep, memlekettik salyq, әsker men polisiyanyng t.b. qazaqsha tilin syndyryp, biylik pen ýkimetting hәm parlamentting búrynghyday qyryq syltau aitqyzuyn dogharyp, tek qazaqsha ghana sóileuine kýshke salyp, beybit sherumen, Ata Zandaghy qúqyghymyzdy algha tartyp, el bolyp jeniske jetudi maqsat etuimiz qaldy. Sonda biz ólgen tilin tiriltken evreyler qúrly bola almay otyrghan bayghústyqtan qútylamyz. Úrpaghymyzgha ata-baba tilin amanattay alamyz.

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz