اعايىندار پوليۇلتتىق دەموگرافيانىڭ جۇلىنى ءۇزىلىپ، مونوۇلتتىق دەموگرافيا 1989 جىلدان باستاپ قازاقتىڭ پايداسىنا شەشىلىپ، الاش توپىراعى مونوۇلتتىق سيپاتتى يەلەنە باستادى. كەرى سالتو تەك سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا عانا ساقتالىپ وتىر. ءارى وندا تۇراتىن حالىق سانى ناقتى ەسەپ بويىنشا، 420 مىڭنان استام. ال، كوپىرمە ەسەپ بويىنشا 571 759 ادامدى قۇرايدى.

رەسپۋبليكامىزدىڭ 20 ملن تۇرعىننىڭ قانشا پايىزى ەكەنىن ەسكەرە بەرىڭىز. ەندى ون جىلدان كەيىن بۇل كورسەتكىش 250-350 مىڭنىڭ دەڭگەيىنە دەيىن كەميدى. اتالعان كورسەتكىش ءدال قازىرگى كەزدە سلاۆيانداردىڭ ۇلەسى باسىم بولىپ تۇرعان قاراعاندى وبلىسىنىڭ شاعىن قالالارىن دا قامتيدى.

رەسپۋبليكامىزدىڭ سولتۇستىك-شىعىسى مەن ورتالىعىنداعى ءۇش-ءتورت جەردە عانا قازاقتاردىڭ سانى 17-20 پايىزدى عانا قۇرسا، قالعان جاعدايدا ۇلتىمىزدىڭ ۇلەس سالماعى 35-44 پايىزدىڭ ارالىعىنا جەتىپ جىعىلىپ وتىر. ەندى ون جىلدان كەيىن 17 پايىزدى قۇراعان جەرلەر 40-قا، 35 پايىزدى قۇراعان جەرلەر 55 پايىزعا دەيىن وسەدى.

سونىمەن قازىر قازاق سانى بيىلعى ساناق جەلبۋازدانتپاسا، 78-85 پايىزعا جەتىپ قالدى دەۋگە نەگىز بار.

بۇل ماسالە رەسمي تىلدەن ءبىرجولا ىرگە اجىراتىپ، قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قاي جەردە ءھام قالاي جاپپاي قولدانۋعا بولادى دەگەن زاڭدى سۇراقتى تۋدىرادى. ءارى ستاتيستيكانىڭ قۇلاعىن ۇستاعاندار كەيبىر جەرلەردە حالىقتىڭ دۇرىس پايىزدىق ەسەبىن بەرمەي وتىرعاندىعىن بايقاۋعا بولادى. ونىڭ سەبەبى كوپۇلتتى دەگەن دەۆيزدەرىنەن ايىرىلىپ قالادى عوي.

ءبىز ەندى دەموكراتيالىق بوستاندىق دەپ وڭەش جىرتا بەرمەي، «اناۋ كەت، مىناۋ كەت!» دەپ ايقايعا باسپاي، زاڭدى تۇردە قازاق سانى 50 پايىزدان اسقان جەرلەردە تەك ءىس-قاعازدارى مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلسىن دەگەن پەتيتسيالار جازىپ، ءوز وڭىرىمىزدەن سايلانعان دەپۋتاتتار ارقىلى دەپۋتاتتىق ساۋال جولداۋدى قولعا الۋىمىز كەرەك! ءارى تومەندەگى اۋداندار مەن قالالاردا كينو-بەينە-تەلە جانە باسپا ونىمدەرىن شىعاراتىن مەگاجوبالاردى قولعا الۋ ءۇشىن جەر-جەردە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار قۇرىپ، بۇرىن ورىس ءتىلدى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا ءبولىنىپ كەلگەن قاراجاتتى ءوزىمىز يگەرۋگە كۇش سالۋىمىز كەرەك!

ەڭ باستى تالاپ - قازاق تىلىندەگى كىتاپتارعا سالىناتىن قوسىمشا قۇن سالىعىن العىزىپ، قازپوشتا مونوپوليا جاساپ وتىرعان تاسىمالداۋ تاريفىنە وزگەرىس ەنگىزۋىمىز قاجەت-اق.

سونىمەن بىرگە كينوپروكاتتاعى ءدىلىمىز بەن دىنىمىزگە جات ورىس ءتىلدى كينوونىمدەرگە توسقاۋىل قويىپ، قازاقشا ءدۋبلياجى بولماسا، كورسەتىلمەسىن دەگەن تالاپتى تىكەلەي قوياتىن كەز جەتتى.

رەسەيدەن اعىلعان باسپا ونىمدەرىنە قازاقشا اۋدارماسى بولماسا ىشكى نارىعىمىزدا ساتىلماسىن دەگەن شۋ اساۋلىق تا قاجەت!

ءارى تومەندەگى ءبىز قازاق سانىنىڭ ستاتيستيكاسىن كەلتىرگەن ءار اۋدان مەن ءار قالا ءۇشىن جەكە تەلەارنا، دۋبلياج جاساۋ ورتالىقتارىن اشۋ ءۇشىن بۇرىن كوزبوياۋشىلىقپەن قازاق ءتىلىن وقىتۋعا جۇمسالىپ كەلگەن قارجىنى كادەگە جاراتقان ءلازىم.

مەملەكەتتىك ءتىلدى تەگىن وقىتاتىن كەز كەلمەسكە كەتتى. وعان جۇمسالعان اقشا قازاق مەدياجوبالارىنا قارجىلاندىرۋعا ارنالۋعا ءتيىس. ورىس ءتىلدى باق جىرتىڭداپ ۇكىمەت تاراپىنان بىردە اشىق، ەندى بىردە جاسىرىن تۇردە قارجىلاندىرۋدى دوعاراتىن ءسات تۋدى. ورىس ءتىلى قازاقستان مەن ورتالىق ازيادا ەشكىمنىڭ قولداۋىنسىز-اق، ءوز بەتىمەن دامي الادى.

قازاق ءتىلى ءۇشىن بەيبىت كۇرەستىڭ كەزەڭى تۋدى! ۇلت بولىپ، اشىق حاتتار مەن پەتيتسيالار جازۋدى كەڭىنەن ورىستەتۋىمىز كەرەك. سونىمەن تومەندە قازاقتىڭ ۇلەس سالماعى تۋرالى ءار وبلىس بويىنشا جەكە-جەكە ستاتيستيكالىق دەرەكتەر بەرلىپ وتىر.

باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ 12 اۋدانى بار:

1.اقجايىق اۋدانى 95,4% قازاق
2. بوكەي ورداسى اۋدانى 99,23 % قازاق
3. ءبورلى اۋدانى 95,4% قازاق
4. جاڭاقالا اۋدانى % كورسەتىلمەگەن قازاق اۋدانى
5. جانىبەك اۋدانى 97,8% قازاق
6. كازتالوۆ اۋدانى 98,8% قازاق
7. قاراتوبە اۋدانى % كورسەتىلمەگەن قازاق اۋدانى
8. سىرىم اۋدانى 98,4% قازاق
9. تاسقالا اۋدانى 90,42% قازاق
10. شىڭعىرلاۋ اۋدانى 85,2% قازاق

شىعىس قازاقستان وبلىسى اباي وبلىسىمەن بىرگە15 اۋدانى بار:

1. اباي اۋدانى 99,01% قازاق
2. اياگوز اۋدانى 95,88% قازاق
3. بەسقاراعاي اۋدانى 69,49% قازاق
4. جارما اۋدانى 91,83% قازاق
5. زايسان اۋدانى 96,93% قازاق
6. كاتونقاراعاي اۋدانى 79,29 % قازاق
7. كوكپەكتى اۋدانى 76,50% قازاق
8. كۇرشىم اۋدانى 91,41% قازاق
9. تارباعاتاي اۋدانى 99,37% قازاق
10. ۇلان اۋدانى 70,61% قازاق
11. ءۇرجار اۋدانى 91,91% قازاق

سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى 5 قالا، 4 قالا تيپتەس كەنت جانە 13 اۋدانى بار:

1. اقجار اۋدانى 78,09% قازاق
2. ءۋاليحانوۆ اۋدانى 89,66% قازاق

الماتى وبلىسىندا (جەتىسۋمەن بىرگە) 17 اۋدانى بار:

1. اقسۋ اۋدانى 39 212 مىڭ تۇرعىنى بار % كورسەتىلمەگەن قازاق اۋدانى
2. الاكول اۋدانى 69 938 مىڭ تۇرعىنى بار % كورسەتىلمەگەن قازاق اۋدانى
3. ەسكەلدى اۋدانى 50,5 مىڭ تۇرعىنى بار % كورسەتىلمەگەن قازاق اۋدانى
4. ەڭبەكشىقازاق اۋدانى 263 907 مىڭ تۇرعىنى بار % كورسەتىلمەگەن قازاق اۋدانى
5. جامبىل اۋدانى 123 669 مىڭ تۇرعىنى بار % كورسەتىلمەگەن قازاق اۋدانى
6. كەگەن اۋدانى تۇرعىندارىنىڭ سانى % كورسەتىلمەگەن قازاق اۋدانى
7. كەربۇلاق اۋدانى 48 531 مىڭ تۇرعىنى بار % كورسەتىلمەگەن قازاق اۋدانى
8. كوكسۋ اۋدانى مىڭ تۇرعىنى بار % كورسەتىلمەگەن قازاق اۋدانى
9. قاراتال اۋدانى 47 717 مىڭ تۇرعىنى بار % كورسەتىلمەگەن قازاق اۋدانى
10. پانفيلوۆ اۋدانى 63,0 % قازاق
11. رايىمبەك اۋدانى 79 182 مىڭ تۇرعىنى بار % كورسەتىلمەگەن قازاق اۋدانى
12. سارقان اۋدانى 41 089 مىڭ تۇرعىنى بار % كورسەتىلمەگەن قازاق اۋدانى
13. تالعار اۋدانى 174 716 مىڭ تۇرعىنى بار % كورسەتىلمەگەن قازاق اۋدانى
14. ىلە اۋدانى 61,5% قازاق

اقمولا وبلىسى 17 اۋدانى بار:

1.ءبىرجان سال اۋدانى 63,24% قازاق
2. ەرەيمەنتاۋ اۋدانى 60,71% قازاق
3. زەرەندى اۋدانى 61,14% قازاق
4. قورعالجىن اۋدانى 87,26% قازاق
5. تسەلينوگراد اۋدانى 77,00% قازاق

اقتوبە وبلىسى 81,35% قازاقتار قۇرايتىن 12 اۋدانى بار:

1. العا اۋدانى 79,1% قازاق
2. ايتەكە بي اۋدانى 93,6% قازاق
3. بايعانين اۋدانى 99,8% قازاق
4. قارعالى اۋدانى 61,2% قازاق
5. قوبدا اۋدانى 19 362 مىڭ تۇرعىنى بار % كورسەتىلمەگەن قازاق اۋدانى
6. مارتوك اۋدانى 61,9% قازاق
7. مۇعالجار اۋدانى 67 176 مىڭ تۇرعىنى بار % كورسەتىلمەگەن قازاق اۋدانى
8. ويىل اۋدانى 18 562 مىڭ تۇرعىنى بار % كورسەتىلمەگەن قازاق اۋدانى
9. تەمىر اۋدانى 95% قازاق
10. حرومتاۋ اۋدانى 73% قازاق
11. شالقار اۋدانى 98,6% قازاق
12. ىرعىز اۋدانى 99,6% قازاق

قاراعاندى وبلىسى (ۇلىتاۋ وبلىسىمەن بىرگە)1 379 061 مىڭ تۇرعىندارىنىڭ 51,31% قازاقتار قۇرايتىن 9 قالا مەن 9 اۋدانى بار:

1. جەزقازعان 85 923 مىڭ (2010 جىلعى دەرەك) 60,0% قازاق قازىرگى دەرەك بويىنشا 97 300 مىڭ
2. ساتباەۆ قالاسى 61,55 % 2007 جىلعى دەرەك بويىنشا 70,6 مىڭ تۇرعىنى بار
3.بالقاش قالاسى 59,64 % 2012 جىلعى دەرەك بويىنشا 75 500 مىڭ تۇرعىنى بار
4. قاراجال قالاسى 70,8% 2007 جىلعى دەرەك بويىنشا 19,0 مىڭ تۇرعىنى بار
5. پريوزەرسك قالاسى 56,6% 2019 جىلعى دەرەك بويىنشا 13 253 مىڭ تۇرعىنى بار
6. بۇقار جىراۋ اۋدانى 56,79 % قازاق
7. اقتوعاي اۋدانى 93,6% قازاق
8. شەت اۋدانى 88,26 % قازاق
9. نۇرا اۋدانى 66,69 % قازاق
10. قارقارالى اۋدانى 95,89% قازاق
11. ۇلىتاۋ اۋدانى 93,14% قازاق
12. جاڭاارقا اۋدانى 92,63% قازاق

قوستاناي وبلىسى 886,2 مىڭ تۇرعىندارىنىڭ 34,9% قازاقتار قۇرايتىن 5 قالا 13 كەنت، 16 اۋدان بار:

1. امانگەلدى اۋدانى 98,46% قازاق
2. اۋليەكول اۋدانى 51,14% قازاق
3. جانگەلدى اۋدانى 99,73% قازاق
4. قامىستى اۋدانى 50 % استام قازاق
5. ناۋرىزىم اۋدانى 71,49% قازاق

جامبىل وبلىسىنىڭ 1043,6 ملن تۇرعىندارىنىڭ 71,4% قازاقتار قۇرايتىن 3 قالا، 10 اۋدانى بار:

1.تاراز قالاسىندا 70% قازاق تۇرسا، قاراتاۋ، جاڭاتاس، شۋ سياقتى ءۇش قالانىڭ ۇلتتىق قۇرامى: تۋرالى مۇلدەم دەرەك جوق
2. بايزاق اۋدانى 84,58% قازاق
3. جۋالى اۋدانى 89,73% قازاق
4. جامبىل اۋدانى قازاق سانى 60 پايىزدان اسقان سياقتى
5. قورداي اۋدانى 62,4% قازاق
6. مەركى اۋدانى 67,4% قازاق
7. مويىنقۇم اۋدانى قازاق سانى 60 پايىزدان اسقان سياقتى
8. تۇرار رىسقۇلوۆ اۋدانى 91,94% قازاق
9. سارىسۋ اۋدانى قازاق سانى 60 پايىزدان اسقان سياقتى
10. تالاس اۋدانى 81,4% قازاق
11. شۋ اۋدانى 71,72% قازاق

پاۆلودار وبلىسىندا 3 قالا، 10 اۋدان بار:

1. پاۆلودار قالاسى قازاقتار 50% استى
2. ەكىباستۇز قالاسى قازاقتار 50% استى
3. اقتوعاي اۋدانى 75 % قازاق
4. باياناۋىل اۋدانى 89,36% قازاق
5. ەرتىس اۋدانى 58,2 % قازاق
6. اققۋلى اۋدانى 80,9 % قازاق
7. ماي اۋدانى 85,50% قازاق
8. پاۆلودار اۋدانى قازاقتار 50% استى
9. شارباقتى اۋدانى قازاقتار 50% جۋىقتادى

تۇركىستان وبلىسىنىڭ 1043,6 ملن 1000, 9 ملن تۇرعىندارىنىڭ 72,90% قازاقتار قۇرايتىن 11 اۋدانى بار:

1. تۇركىستان قالاسى 62,25% قازاق
2.شىمكەنت قالاسى 65,04 % قازاق
3. بايدىبەك اۋدانى 96,48% قازاق
4. قازىعۇرت اۋدانى 93,42% قازاق
5. ماقتاارال اۋدانى 83,22 % قازاق
6. ورداباسى اۋدانى 94,5% قازاق
7. وتىرار اۋدانى 99,5% قازاق
8. سارىاعاش اۋدانى 88,5% قازاق
9. سوزاق اۋدانى 99,9% قازاق
10. تولە بي اۋدانى 70% استام قازاق
11. تۇلكىباس اۋدانى 70% جۋىق قازاق
12. شاردارا اۋدانى 96,4% قازاق

اتىراۋ وبلىسى 567,9 مىڭ تۇرعىندارىنىڭ 91,8% قازاقتار قۇرايتىن 2 قالا مەن 7 اۋدانى بار.

قىزىلوردا وبلىسى 753 148 مىڭ تۇرعىندارىنىڭ (2015 جىلعى مالىمەت) 91,8% قازاقتار قۇرايتىن 3 قالا مەن 7 اۋدانى بار.

ماڭعىستاۋ وبلىسى 678,199 مىڭ تۇرعىندارىنىڭ 90,26% قازاقتار قۇرايتىن 2 قالا مەن 5 اۋدانى بار.

سونداي-اق:

الماتى قالاسى 70% قازاق
نۇر-سۇلتان قالاسى 78,18% قازاق
تالدىقورعان 69,76 % قازاق
كوكشەتاۋ 73,27 % قازاق
اقتوبە 80,12 % قازاق
اتىراۋ 90% استام قازاق
اقتاۋ 75 % جۋىق قازاق
ورال 60,18 % قازاق
وسكەمەن 47,00 % قازاق
قوستاناي 44,07 % قازاق
پەتروپاۆل 30,00 % قازاق
قاراعاندى 36,25 % قازاق.

قازاق ءتىلىن تەك قازاقي ستاتيستيكامىزدى العا تارتىپ، «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى» پرينتسيپىنە جۇگىنەتىن شاق تۋدى. ەندى ۇلتتىقتىق قالىڭ ۇيقىدان ويانىپ، مەدياكەڭىستىگىمىزدى بەكەمدەپ، مەملەكەتتىك سالىق، اسكەر مەن پوليتسيانىڭ ت.ب. قازاقشا ءتىلىن سىندىرىپ، بيلىك پەن ۇكىمەتتىڭ ءھام پارلامەنتتىڭ بۇرىنعىداي قىرىق سىلتاۋ ايتقىزۋىن دوعارىپ، تەك قازاقشا عانا سويلەۋىنە كۇشكە سالىپ، بەيبىت شەرۋمەن، اتا زاڭداعى قۇقىعىمىزدى العا تارتىپ، ەل بولىپ جەڭىسكە جەتۋدى ماقسات ەتۋىمىز قالدى. سوندا ءبىز ولگەن ءتىلىن تىرىلتكەن ەۆرەيلەر قۇرلى بولا الماي وتىرعان بايعۇستىقتان قۇتىلامىز. ۇرپاعىمىزعا اتا-بابا ءتىلىن اماناتتاي الامىز.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz