«Chingishan byl kazahom»

Vladimir Belinskiy

(issledovateli istoriy Zolotoy Ordy, publisist, avtor bestsellerov)

Osydan biraz jyldar búryn, әlem tanyghan Edil batyrdy (Attila) ózimshe zerttep, maqala dayyndap jýrgenimde, qazaqtyng úly ghalymy Álikey Marghúlannyng ghylymy enbekterin oqyp shyqqan bolatynmyn.  Sonda, әigili ghalymnyng enbeginen, últymyzdyng «Qozy kórpesh – Bayan súlu» atty dastanyna tórt myng jyl bolghan degen sóilemderdi oqyp, qayran qalghanmyn. Osyghan oray, Euraziya kenistiginde ornalasqan, bizding Úly dalamyzdyng aumaghynan shyqqan, osy Edil batyr, ne bolmasa, odan bergi zamanda әlemge aty shyqqan Shynghys han men onyng úldarynyng qúrghan imperiyalary týrki elinin, naqty aitqanda, qypshaqtardyng altyn tarihy bolyp esepteledi ghoy.

Biz, talay jyldardan beri, elimizding tarihyn shamamyz kelgenshe zerttep, zerdelep kele jatqan adambyz. Mýmkindigimiz jetkenshe, qazaq ghalymdarynyn, sonymen qatar, orys jәne shartarap elderinin, Ortalyq Aziya, sonday-aq, Qytay, Mongholiya, Sibir aumaghyn mekendegen últtar men úlystardyng kóneden kele jatqan tarihyna arnalghan býkil enbekterin oqyp shyqtyq desek, artyq aitqandyq bolmas. Tipti, «Sokrovénnoe skazánie mongólov» - qazaqshalaghanda «Mongholdyng qúpiya anyzyn» zerdeley qarap, talay ret oqydyq. Aqiqatyn aitqanda, búl kýngi mongholdargha eshqanday qatysy joq. Eger, taldap, dәliregin aitatyn bolsaq, «Mongholdyng qúpiya anyzy» - ol  myng qoldyng qúpiyasy, yaghni, Shynghys hannyng anau kógildir  Altaydan, sonau Atyraugha, Edilge deyingi jәne  Sibir ormanynan bastap, Qytaydyng Úly qorghanyna deyingi aralyqtaghy tolyp jatqan  ru, taypalardy qalay biriktirgeni, ol ýshin qanday әdis – aila qoldanghany, sóitip, han taghyna qalay jetkendigi tolyqtay bayandalady. Sondyqtan, búl shejireni, shynymen de «Myng qoldyng qúpiyasy»  deuge tolyq negiz bar. Soghan layyq ta.

Esimderi qypshaq – qazaq tilinde ekenin úmytpayyq!

Taghy bir, asa nazar audaryp, aitarymyz,  Shynghys han men onyng balalary, nemereleri, sol sekildi, Úly qaghannyng tuystarynyng esimderi men tegi,  tútastay týrki, yaghni, qypshaq tilindegi ataular. Ásirese, bizding qazaqtardyng nyspylaryna óte jaqyn, tipti, úqsas desek  te bolady. Tarata aitsaq, qaghan kezindegi esimi Shynghys, bala kezdegi aty Temuchin (Temirshi, Temirshyn), (qytaylar, orystar, sonymen qatar, europalyqtar, týrkilerding aty – jónin qújatqa  týsirgende, qalay da әriptik qateler (gramatikalyq) jiberedi. Búl qazirgi kýnderi de jii kezdesedi, ony ózderinizde  bilesizder.), sonymen ary qaray kettik: Jamúqa-Sechen (Jalmúqan Sheshen), Hubilay (Qúbylay), Hulagu (Qúbaghúl), Shaghatay, Joshy-Djuchy (Jolshy), Qasar, Belgudey, Daritay (Dәritay), Sashabek(Saqa-bek, Saqabek), Targutay Kiriltuh (Targhyltay Qyryldaq), óstip kete beredi. Anau, Monghol atanghan, qazirgi buryat-manjurlardyng aty-jónderine, shynymyzdy aitayyq, mýlde juyqtamaydy. Birneshe jyl osylardy qarastyryp, osy kýngi Mongholdyng aty-jónderimen mýlde úqsastyq taba almadyq. Tipti, jaqyndamaydy da.

Oqyp, izdey jýrip týsingenimiz, búrynnan orys ghalymdary, sonday-aq, qazirgi  qatardaghy orys ziyalylary da, Reseyding qúramyndaghy  Buryatiyany «Reseylik mongholdar» dep ataydy eken. Nege deseniz, buryattar jәne mongholdar bir-aq tilde qarym-qatynas jasaydy. Dәstýri de, dini de birdey.

Osylarmen qatar, nazar audara aitarymyz, orys jәne Europa ghalymdary, tipti, Aziyalyq ghalymdardyng birazy, osy Shynghys han imperiyasy jәne onyng ainalasynda órbigen tarihy oqighalardy, keyingi jyldary týbegeyli qayta zerttep, Úly qaghanattyn  eshqanday búl kýngi Mongholdyng tarihy emestigin, kezinde ketken qatelik ekendigin, naqty aityp, jazyp, kórsetude. Búghan, dәlel retinde, kóptegen ghalymdardyng ghylymy júmystaryn mysal retinde aitugha bolady. Biz, osy oqymystylardyn  kóbining enbekterin paydalanyp, sizderge biraz jyldardan beri maghlúmat berip kelemiz, sonday-aq, ol ghalymdardyng aty-jónderin de, reti kelgenshe, jazghan maqalalarymyzda kórsettik. Sondyqtan, osy ghalymdardyng ghylymy júmystaryna sýiene kele, aitarymyz – Úly dalamyzda kezinde oryn alghan, әr zamangha ózgeris әkelgen, kóptegen elderding biriguine, keyinnen olardyng quatty  memleketterge ainaluyna jol ashqan, (Qytay, Resey sekildi) – yaghni, óz uaqytynda elimizding aumaghynda tirshilik keshken, daqpyrty alysqa ketken, sonday-aq, adamzattyng damuyna orasan zor  ýlesin qosqan, búl órkeniyetti qaghanattar, shynymende bizding maqtan tútar, altyn, tekti  tarihymyz, – deuge bolady.

Tek bizding últymyzgha, Kenestik dәýirden qalghan eski, jattandy oi-pikirin ózgertip, ózara qyrqyspay, ózderinen qyzghanbay, orystyng talay ghasyr bizden jasyryp kelgen, tekti, asyl dýniyemizdi tanyp jәne olardyng egip ketken qúldyq sana-jýiesinen arylyp, kezindegi Úly ata-babalarymyzdyng iske asyrghan ghalamat isterin úghynyp, týsinse eken deymiz.

Biz osydan birneshe jyldar búryn, talay ghasyrlyq qazaqtyng «Qúryltay» sózin qaytaryp aldyq. Qazir Últtyq Qúryltay memleketting kýndelikti tirshiliginen oryn aldy. Sol siyaqty kóne zamannan kele jatqan «Úlys» sózin de, qaytarsaq jaman bolmas edi. Qazirgi «oblys» sózining ornyna osy – «Úlys» sózin paydalansaq qúba-qúp bolary edi. Jogharghy biylik iyesi, aldaghy uaqytta osyny eskerse deymiz.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz