«چينگيسحان بىل كازاحوم»

ۆلاديمير بەلينسكي

(يسسلەدوۆاتەل يستوري زولوتوي وردى, پۋبليتسيست، اۆتور بەستسەللەروۆ)

وسىدان ءبىراز جىلدار بۇرىن، الەم تانىعان ەدىل باتىردى (اتتيلا) وزىمشە زەرتتەپ، ماقالا دايىنداپ جۇرگەنىمدە، قازاقتىڭ ۇلى عالىمى الىكەي مارعۇلاننىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىن وقىپ شىققان بولاتىنمىن.  سوندا، ايگىلى عالىمنىڭ ەڭبەگىنەن، ۇلتىمىزدىڭ «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» اتتى داستانىنا ءتورت مىڭ جىل بولعان دەگەن سويلەمدەردى وقىپ، قايران قالعانمىن. وسىعان وراي، ەۋرازيا كەڭىستىگىندە ورنالاسقان، ءبىزدىڭ ۇلى دالامىزدىڭ اۋماعىنان شىققان، وسى ەدىل باتىر، نە بولماسا، ودان بەرگى زاماندا الەمگە اتى شىققان شىڭعىس حان مەن ونىڭ ۇلدارىنىڭ قۇرعان يمپەريالارى تۇركى ەلىنىڭ، ناقتى ايتقاندا، قىپشاقتاردىڭ التىن تاريحى بولىپ ەسەپتەلەدى عوي.

ءبىز، تالاي جىلداردان بەرى، ەلىمىزدىڭ تاريحىن شامامىز كەلگەنشە زەرتتەپ، زەردەلەپ كەلە جاتقان ادامبىز. مۇمكىندىگىمىز جەتكەنشە، قازاق عالىمدارىنىڭ، سونىمەن قاتار، ورىس جانە شارتاراپ ەلدەرىنىڭ، ورتالىق ازيا، سونداي-اق، قىتاي، موڭعوليا، ءسىبىر اۋماعىن مەكەندەگەن ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ كونەدەن كەلە جاتقان تاريحىنا ارنالعان بۇكىل ەڭبەكتەرىن وقىپ شىقتىق دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس. ءتىپتى، «سوكروۆە́ننوە سكازا́نيە مونگو́لوۆ» - قازاقشالاعاندا «موڭعولدىڭ قۇپيا اڭىزىن» زەردەلەي قاراپ، تالاي رەت وقىدىق. اقيقاتىن ايتقاندا، بۇل كۇنگى موڭعولدارعا ەشقانداي قاتىسى جوق. ەگەر، تالداپ، دالىرەگىن ايتاتىن بولساق، «موڭعولدىڭ قۇپيا اڭىزى» - ول  مىڭ قولدىڭ قۇپياسى، ياعني، شىڭعىس حاننىڭ اناۋ كوگىلدىر  التايدان، سوناۋ اتىراۋعا، ەدىلگە دەيىنگى جانە  سىبىر ورمانىنان باستاپ، قىتايدىڭ ۇلى قورعانىنا دەيىنگى ارالىقتاعى تولىپ جاتقان  رۋ، تايپالاردى قالاي بىرىكتىرگەنى، ول ءۇشىن قانداي ءادىس – ايلا قولدانعانى، ءسويتىپ، حان تاعىنا قالاي جەتكەندىگى تولىقتاي باياندالادى. سوندىقتان، بۇل شەجىرەنى، شىنىمەن دە «مىڭ قولدىڭ قۇپياسى»  دەۋگە تولىق نەگىز بار. سوعان لايىق تا.

ەسىمدەرى قىپشاق – قازاق تىلىندە ەكەنىن ۇمىتپايىق!

تاعى ءبىر، اسا نازار اۋدارىپ، ايتارىمىز،  شىڭعىس حان مەن ونىڭ بالالارى، نەمەرەلەرى، سول سەكىلدى، ۇلى قاعاننىڭ تۋىستارىنىڭ ەسىمدەرى مەن تەگى،  تۇتاستاي تۇركى، ياعني، قىپشاق تىلىندەگى اتاۋلار. اسىرەسە، ءبىزدىڭ قازاقتاردىڭ نىسپىلارىنا وتە جاقىن، ءتىپتى، ۇقساس دەسەك  تە بولادى. تاراتا ايتساق، قاعان كەزىندەگى ەسىمى شىڭعىس، بالا كەزدەگى اتى تەمۋچين (تەمىرشى، تەمىرشىن), (قىتايلار، ورىستار، سونىمەن قاتار، ەۋروپالىقتار، تۇركىلەردىڭ اتى – ءجونىن قۇجاتقا  تۇسىرگەندە، قالاي دا ارىپتىك قاتەلەر (گراماتيكالىق) جىبەرەدى. بۇل قازىرگى كۇندەرى دە ءجيى كەزدەسەدى، ونى وزدەرىڭىزدە  بىلەسىزدەر.), سونىمەن ارى قاراي كەتتىك: جامۇقا-سەچەن (جالمۇقان شەشەن), حۋبيلاي (قۇبىلاي), حۋلاگۋ (قۇباعۇل), شاعاتاي، جوشى-دجۋچي (جولشى), قاسار، بەلگۋدەي، داريتاي ء(دارىتاي), ساشابەك(ساقا-بەك، ساقابەك), تارگۋتاي كيريلتۋح (تارعىلتاي قىرىلداق), ءوستىپ كەتە بەرەدى. اناۋ، موڭعول اتانعان، قازىرگى بۋريات-مانجۋرلاردىڭ اتى-جوندەرىنە، شىنىمىزدى ايتايىق، مۇلدە جۋىقتامايدى. بىرنەشە جىل وسىلاردى قاراستىرىپ، وسى كۇنگى موڭعولدىڭ اتى-جوندەرىمەن مۇلدە ۇقساستىق تابا المادىق. ءتىپتى، جاقىندامايدى دا.

وقىپ، ىزدەي ءجۇرىپ تۇسىنگەنىمىز، بۇرىننان ورىس عالىمدارى، سونداي-اق، قازىرگى  قاتارداعى ورىس زيالىلارى دا، رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى  بۋرياتيانى «رەسەيلىك موڭعولدار» دەپ اتايدى ەكەن. نەگە دەسەڭىز، بۋرياتتار جانە موڭعولدار ءبىر-اق تىلدە قارىم-قاتىناس جاسايدى. ءداستۇرى دە، ءدىنى دە بىردەي.

وسىلارمەن قاتار، نازار اۋدارا ايتارىمىز، ورىس جانە ەۋروپا عالىمدارى، ءتىپتى، ازيالىق عالىمداردىڭ ءبىرازى، وسى شىڭعىس حان يمپەرياسى جانە ونىڭ اينالاسىندا وربىگەن تاريحي وقيعالاردى، كەيىنگى جىلدارى تۇبەگەيلى قايتا زەرتتەپ، ۇلى قاعاناتتىڭ  ەشقانداي بۇل كۇنگى موڭعولدىڭ تاريحى ەمەستىگىن، كەزىندە كەتكەن قاتەلىك ەكەندىگىن، ناقتى ايتىپ، جازىپ، كورسەتۋدە. بۇعان، دالەل رەتىندە، كوپتەگەن عالىمداردىڭ عىلىمي جۇمىستارىن مىسال رەتىندە ايتۋعا بولادى. ءبىز، وسى وقىمىستىلاردىڭ  كوبىنىڭ ەڭبەكتەرىن پايدالانىپ، سىزدەرگە ءبىراز جىلداردان بەرى ماعلۇمات بەرىپ كەلەمىز، سونداي-اق، ول عالىمداردىڭ اتى-جوندەرىن دە، رەتى كەلگەنشە، جازعان ماقالالارىمىزدا كورسەتتىك. سوندىقتان، وسى عالىمداردىڭ عىلىمي جۇمىستارىنا سۇيەنە كەلە، ايتارىمىز – ۇلى دالامىزدا كەزىندە ورىن العان، ءار زامانعا وزگەرىس اكەلگەن، كوپتەگەن ەلدەردىڭ بىرىگۋىنە، كەيىننەن ولاردىڭ قۋاتتى  مەملەكەتتەرگە اينالۋىنا جول اشقان، (قىتاي، رەسەي سەكىلدى) – ياعني، ءوز ۋاقىتىندا ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا تىرشىلىك كەشكەن، داقپىرتى الىسقا كەتكەن، سونداي-اق، ادامزاتتىڭ دامۋىنا وراسان زور  ۇلەسىن قوسقان، بۇل وركەنيەتتى قاعاناتتار، شىنىمەندە ءبىزدىڭ ماقتان تۇتار، التىن، تەكتى  تاريحىمىز، – دەۋگە بولادى.

تەك ءبىزدىڭ ۇلتىمىزعا، كەڭەستىك داۇىردەن قالعان ەسكى، جاتتاندى وي-پىكىرىن وزگەرتىپ، ءوزارا قىرقىسپاي، وزدەرىنەن قىزعانباي، ورىستىڭ تالاي عاسىر بىزدەن جاسىرىپ كەلگەن، تەكتى، اسىل دۇنيەمىزدى تانىپ جانە ولاردىڭ ەگىپ كەتكەن قۇلدىق سانا-جۇيەسىنەن ارىلىپ، كەزىندەگى ۇلى اتا-بابالارىمىزدىڭ ىسكە اسىرعان عالامات ىستەرىن ۇعىنىپ، تۇسىنسە ەكەن دەيمىز.

ءبىز وسىدان بىرنەشە جىلدار بۇرىن، تالاي عاسىرلىق قازاقتىڭ «قۇرىلتاي» ءسوزىن قايتارىپ الدىق. قازىر ۇلتتىق قۇرىلتاي مەملەكەتتىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگىنەن ورىن الدى. سول سياقتى كونە زاماننان كەلە جاتقان «ۇلىس» ءسوزىن دە، قايتارساق جامان بولماس ەدى. قازىرگى «وبلىس» ءسوزىنىڭ ورنىنا وسى – «ۇلىس» ءسوزىن پايدالانساق قۇبا-قۇپ بولارى ەدى. جوعارعى بيلىك يەسى، الداعى ۋاقىتتا وسىنى ەسكەرسە دەيمىز.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz