T.Ahtanov atyndaghy Aqtóbe oblystyq drama teatrynyng qazaq truppasynda Karlo Gossiyding «Turandot» piesasy boyynsha zamanauy rejissuranyng jarqyn ókili, postdramalyq teatrdyng izdenimpaz túlghasy Álibek Ómirbekúlynyng premierasy ótti. Postdramalyq baghyttaghy spektakli avtorlyq mәtinnen alystap, metaforalar men simvolizm arqyly sahnany adamzattyq mәselelerdi zertteu alanyna ainaldyrghan.

Rejisser әiel tabighaty men onyng qoghamdaghy ornyna erekshe nazar audaryp, psihoanalitikalyq tәsilder arqyly әiel men er adam, ata-ana men bala qarym-qatynastaryn zerttegen. Spektakli biylik, sayasat jәne әleumettik tensizdik taqyryptaryn da qozghap, úrpaqtan-úrpaqqa jalghasatyn jaraqattardy kórsetuge tyrysqan.

Grotesk, fars, ironiya men sirk elementterin qoldana otyryp, rejisser kórermendermen tikeley dialog ornatyp, interaktivti teatr ýlgisin úsynghan. Qoyylymdaghy әr kórinis tek oqighany bayandap qoymay, tereng maghynalyq jýktemege iye.

Á.Ómirbekúlynyng «Turandot» spektaklinde búghan deyin qoyghan «Qoraz», «Triptiyh», «Don Kihot», «Qyz Jibek», «Qúiyn» syndy qoyylymdaryndaghy tәsilder men sheshimder qayta óris aldy. Rejisserding óz ózine silteme jasauynyng jiyiligi – onyng әdisterining dәiektiligin kórsetse de, kórermende janalyqqa degen súranys tudyrady. Óz stiylin tolyq mengergen rejisserler birte-birte sol әdisterding shenberinde qalyp qony mýmkin. Búl spektaklide de solay bolghany anyq. Grotesk, fars jәne ironiyalyq tәsilder búl joly da erekshe әser qaldyrghanymen, kýtpegen janashyl elementter az bayqalghany shyndyq.

Qoyylymnyng alghashqy bóliminde kórermen zalyna erli-zayyptylardyng (Mars Ábilhasanov pen Jarqynay Jalghasova) úrsysyp kirip keledi. Olardyng arasyndaghy kiykiljing arqyly rejisser qazirgi otbasylyq qarym-qatynastyng qiyndyqtaryn, onyng tamyryna ýnilu qajettigin aiqyn kórsetedi. Al, ekinshi bólimde dorbasyna eski zattar salghan, olardy jýz tengege satyp aludy ótingen keyuananyng (Fatima Berdibekova) zalgha kirui – әleumettik tensizdikting ótkir metaforasyna ainalyp, ótken men qazirgi zaman arasyndaghy baylanysty bildiretin simvol retinde de kórinis tabady. Onyng dorbasyndaghy eski zattar tarihtyn, úmyt bolghan armandar men ýmitterding salmaghy. Áleumettik tensizdik pen qoghamnyng әdiletsiz qúrylymy әielderding ishki әlemin jaralap, olardy óz ornyn izdeuge mәjbýrleytini spektaklide әserli beynelengen.

Qoyylymnyng bas keyipkerlerining biri, Qytay imperatory Alitaum qatigezdigimen, tek biylikke degen sheksiz qúmarlyghyn ghana emes, sonymen birge, ózining otbasynyng taghdyryna auyr iz qaldyrghanyn aighaqtaydy. Alitaum – tek diktator emes, ózining qatygezdigin sezinip, soghan tóze almaytyn qayshylyqty túlgha ekenin Baghdat Teleughaliyev jaqsy týsingen. Akterding Alitaumnyng jauyzdyghyn jeniltek, tipti oisyz minezben jetkizui erekshe nazar audartty. Onyng búl rolidegi jenil ironiyany ýilestire bilui qoyylymdaghy jalpy oinaqylyq atmosferasyna sәikes keldi.

Turandotqa әkesi Alitaumnyng anasyn óltirgenine kuә bolghany bala kezinen tereng psihologiyalyq jaraqat qaldyrdy. Búl oqigha Turandottyng býkil ómirin qalyptastyryp, onyng er adamdargha degen senimsizdigi men túrmysqa shyghugha degen qorqynyshyn týsindiredi. Rejisser bala kezde basyna týsken auyrtpalyq adamnyng bolashaq ómirine tiygizetin yqpalyn jetkizgen. Jas qyzdyng ómirden mahabbatty izdeui men ony qabyldaugha qabiletsizdigi – jaralanghan jýregining tragediyasy.

Ajar Jardenbekovanyng Turandoty qatal minezdi, suyqqandy hanshayym, al songhy sahnada әieldik qulyq pen ómir sýru ýshin kýresetin adam. Degenmen, jas aktrisanyng búl rolidegi oiyny key tústarda Turandottyng kýrdeliligi men terendigin jetkizude jetkiliksiz boldy. Ajar rolige rejisserlik konsepsiyagha sәikes kelse de, keyipkerding psihologiyalyq jәne dramaturgiyalyq terendigin tolyq asha almaghany sezildi. Búl túrghyda aktrisanyng tәjiriybesi men sahnalyq erkindigi әli de shyndaludy qajet etedi.

Kalaf – Asylan Tólentaydyng taghdyry da onyng bala kezdegi tragediyamen tyghyz baylanysty. Anasynyng bir balany tandau turaly sheshimi jәne sol sheshimning saldary – bauyrynyng kóz aldynda óltirilui Kalaftyng psihologiyasyna auyr soqqy boldy. Anasynyng ózin kinәlap, osy qayghyny ómir boyy arqalap jýrui onyng túlghasyna da keri әserin tiygizdi.

Turandottyng júmbaqtaryn sheship, ony sýiip qosylghan Kalaf ýshin búl qarym-qatynas qútqarushy kýshke ie bola almady. Turandot pen Kalaftyng arasyndaghy baylanys tek mahabbat emes, sonymen birge, әrqaysysynyng ótken jaraqattarymen kýresining kórinisi. Kalaftyng Turandotty óltiruge mәjbýr boluy onyng óz taghdyrynan, jaralanghan psihologiyasynan jәne biylikting auyrtpalyghynan qashyp qútyla almaghanynyng simvoly. Ol da taqqa otyrghannan keyin qolyn qangha boyaydy. Osylaysha rejisser adamnyng beysanalyq әlemine jәne onyng sheshilmegen jaraqattarynyng biylik pen mahabbattaghy әreketterine qalay yqpal etetinin kórkem týrde jetkizgen.

Baskeser jendetting «Búl mening júmysym ghoy» dep ynghaysyzdana aita túryp adam óltirui, sodan keyin rahattanyp biylep, artynsha jylauy – adamnyng moralidyq arbau men ishki jan azabynyng kórinisi. Akter Bekjan Qayrollin shynayy tragediya men groteskting qosyndysynan tuyndaghan әserdi kórermenge dәl jetkizedi.

Búlardan basqa qoyylymdaghy Núrpeyis Qazymbetov, Núrsúltan Aytqaliyev, Ersin Sәrsenbek, Ramazan Otarbaev, Núrsúltan Eset, Nargiz Kýnghali, Arujan Bazarbaeva, Ádilet Múhtar, Aybar Jaqyp, Damir Seysenbek rejisserding talaptaryn oryndap, jana әdis-tәsilderdi mengergenderin kórsetti. Olardyng sahnalyq әreketteri tútastyq pen ýilesimdilikting arqasynda birtútas ansambli retinde kórine aldy. Bir akterding birneshe rolidi somdauy, әiel akterlerding er adamdar rolin oryndauy – búl tek sahnalyq mýmkindikterdi emes, rejisserding oiyn, teatrlyq kórinis ekenin kórsetudegi ústanymyn aiqyndady.

Akterlerding treningter men etudtik júmystar arqyly roliderin mengeruge kóp kýsh salghany kórinip túr. Rejisserding әrbir mizanssenany etud dengeyinde oilastyrghany zamanauy jas kórermenning kliypik oi-sanasyna týsinikti boldy. Astanadaghy qazaq últtyq óner uniyversiytetinen kelip dualdy bilimmen oqyp jatqan studetterding qatysuy qoyylymgha jastyq lep bergenin de aita ketu kerek. Akterlerding óz dauystarymen sóilep, pafostan alshaq bolghanymen, keyipkerlerding minezderin syrtqy oiyn tәsilderi arqyly jetkizuge basymdyq berdi. Akademiyalyq mektepke ýirengen akterler ýshin jana әri tyng әdis boldy. Olar syrtqy beyneleu tәsilderin, grotesk pen ironiyany sheber qoldanghanymen, key tústarda búnday oiyn boylaryna tolyq sinbey jatqanyn bayqaugha bolady. Oiyndaryndaghy sahnalyq jenildik pen erkindik әli de tolyq qalyptaspay jatqany kórindi.

Qoyylymda qoldanylghan deli arte maskalary spektakliding teatrlyq oiyngha negizdelgenin kórsetkenimen, sol maskalardyng tarihy missiyasy – improvizasiyalyq erkindik pen jenildikti tolyqqandy jetkize almady. Eger akterler maskalarmen júmys isteu barysynda improvizasiyalyq erkindik pen shynayy oiyn engizse, spektakliding «teatrdaghy teatr» konsepsiyasy naqtyraq kóriner edi.

Turandottyng qolyndaghy planshet-quyrshaq rejisserding basty metaforalarynyng biri. Quyrshaq beynesi arqyly hanshayym qanshalyqty kýshti jәne tәkappar kóringenimen, shyn mәninde, әkesining imperiyasyndaghy marionetka ekenin aighaqtaydy. Búl sheshim Turandottyng taghdyrgha baghynuy men ózin-ózi tanudaghy dәrmensizdigin kórsetedi.

Spektakliding erekshe qyry – jantýrshigerlik sahnalardy oinaqy, grotesk pen fars arqyly sheshiluinde. Búl tәsil auyr taqyryptardy kórermenge jetkizudi jenildetip, oqighanyng dramalyq әserin kýsheytedi. Rejisser shynayylyq pen teatrlyq oiyndy úshtastyra otyryp, kórermendi ózine tartatyn jәne oilandyratyn kórinister jasaydy.

«Piesa qayda? Gossy qayda?» dep birdey kiyim men Eynshteynning maskasyn kiygen bes akterding sahnagha shyghuy qoyylymnyng ironiyalyq jәne ótkir kórinisterining biri. Olar «mәtinning saqtalmauyna» narazylyghyn bildire otyryp, shygharmashylyq erkindikti shekteytin kózqarastardy bildiredi. Búl kórinis teatr ónerindegi eski dәstýrler men janashyldyqtyng qaqtyghysyn, býgingi kýngi sahna ónerine aitylghan syndy asha otyryp, teatrdyng ózindik tabighatyn, onyng óner retinde ýnemi ózgerui kerek ekenin algha tartady.

«Igori patsha», «Toska» operalarynan alynghan ariyalardy zamanauy pop jәne rok әuenderimen ýilestirui spektakliding atmosferasyn terendete týsip, oqighalargha emosionaldyq renk qosty. Jenis Noghaybaevtyng muzykany kórkemdeu júmysy men rejisserding iydeyalaryn sahnagha engizu sheberligi әrbir sәtting aiqyn jәne әserli jetkiziluine yqpal etti. Ár muzykalyq ýzindi tek fondyq element qana emes, keyipkerlerding emosiyasyn, ishki jan dýniyesin tolyqtyratyn derbes til boldy.

Álibek Ómirbekúlynyng sahnanyng ssenografiyasy men kostumderin de ózi oilastyrypty. Keyipkerlerding maskamen shyghuy italiyandyq deli arte komediyasynyng elementterin eske týsirse, kimonony iyqqa ile salu arqyly oqighalardyng Qytay imperiyasynda ótip jatqanyn kórsetedi.

Sahnanyng arty men eki jaqtyng shyny qabyrghalarmen qorshaluy – sahnalyq kenistikti tek qorap retinde kórsetip qana qoymay, teatr ónerining tabighatyna metaforalyq silteme jasaydy. Olar kórermen men akter arasyndaghy «tórtinshi qabyrghany» búzyp, sahnanyng shynayy ómir men óner arasyndaghy ótpeli kenistik ekenin menzep, kórermendi oqighagha ghana emes, onyng qalay jasalyp jatqanyna da ýniluge shaqyrady. Sahna kenistigin teatr qoraby retinde kórsetu iydeyasy kórermendi oqighagha syrttay baqylaushy retinde emes, onyng bir bóligi retinde tartugha baghyttalghan. Kalaf osy shyny qabyrghanyng ar jaghynan túrghan Turandotty alghash ret kórip ghashyq boluy da mahabbat sezimining ózi qiyal men shyndyqtyng aralyghynda ekenin kórsetedi.

T.Ahtanov atyndaghy Aqtóbe oblystyq drama teatrynyng sahnasynda dýniyege kelgen jana ýlgidegi «Turandot» spektakli últtyq ónerimizding әlemdik teatr ýderisine etene kiriguining aiqyn dәleli. Postdramalyq zandylyqtargha sýiengen búl qoyylym dәstýrli teatr sheshimderine batyl aliternativa úsyndy. Qoyylym Aqtóbe teatrynyng akterlik újymyna jana serpin berip qana qoymay, teatrdyng janashyl әdisterin izdeudegi manyzdy qadam boldy. Múnday zamanauy qoyylymdar otandyq teatrlarymyzdyng kórkemdik kókjiyegin keneytip, jana shygharmashylyq izdenisterge shabyttandyratyny sózsiz.

Anar Ekebay,

teatrtanushy, ónertanu kandidaty, Temirbek Jýrgenov atyndaghy Qazaq últtyq óner akademiyasynyng professory

Abai.kz