ت.احتانوۆ اتىنداعى اقتوبە وبلىستىق دراما تەاترىنىڭ قازاق ترۋپپاسىندا كارلو گوتستسيدىڭ «تۋراندوت» پەساسى بويىنشا زاماناۋي رەجيسسۋرانىڭ جارقىن وكىلى، پوستدرامالىق تەاتردىڭ ىزدەنىمپاز تۇلعاسى الىبەك ومىربەكۇلىنىڭ پرەمەراسى ءوتتى. پوستدرامالىق باعىتتاعى سپەكتاكل اۆتورلىق ماتىننەن الىستاپ، مەتافورالار مەن سيمۆوليزم ارقىلى ساحنانى ادامزاتتىق ماسەلەلەردى زەرتتەۋ الاڭىنا اينالدىرعان.

رەجيسسەر ايەل تابيعاتى مەن ونىڭ قوعامداعى ورنىنا ەرەكشە نازار اۋدارىپ، پسيحواناليتيكالىق تاسىلدەر ارقىلى ايەل مەن ەر ادام، اتا-انا مەن بالا قارىم-قاتىناستارىن زەرتتەگەن. سپەكتاكل بيلىك، ساياسات جانە الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك تاقىرىپتارىن دا قوزعاپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاساتىن جاراقاتتاردى كورسەتۋگە تىرىسقان.

گروتەسك، فارس، يرونيا مەن تسيرك ەلەمەنتتەرىن قولدانا وتىرىپ، رەجيسسەر كورەرمەندەرمەن تىكەلەي ديالوگ ورناتىپ، ينتەراكتيۆتى تەاتر ۇلگىسىن ۇسىنعان. قويىلىمداعى ءار كورىنىس تەك وقيعانى بايانداپ قويماي، تەرەڭ ماعىنالىق جۇكتەمەگە يە.

ءا.ومىربەكۇلىنىڭ «تۋراندوت» سپەكتاكلىندە بۇعان دەيىن قويعان «قوراز»، «تريپتيح»، «دون كيحوت»، «قىز جىبەك»، «قۇيىن» سىندى قويىلىمدارىنداعى تاسىلدەر مەن شەشىمدەر قايتا ءورىس الدى. رەجيسسەردىڭ ءوز وزىنە سىلتەمە جاساۋىنىڭ جيىلىگى – ونىڭ ادىستەرىنىڭ دايەكتىلىگىن كورسەتسە دە، كورەرمەندە جاڭالىققا دەگەن سۇرانىس تۋدىرادى. ءوز ءستيلىن تولىق مەڭگەرگەن رەجيسسەرلەر بىرتە-بىرتە سول ادىستەردىڭ شەڭبەرىندە قالىپ قويۋى مۇمكىن. بۇل سپەكتاكلدە دە سولاي بولعانى انىق. گروتەسك، فارس جانە يرونيالىق تاسىلدەر بۇل جولى دا ەرەكشە اسەر قالدىرعانىمەن، كۇتپەگەن جاڭاشىل ەلەمەنتتەر از بايقالعانى شىندىق.

قويىلىمنىڭ العاشقى بولىمىندە كورەرمەن زالىنا ەرلى-زايىپتىلاردىڭ (مارس ءابىلحاسانوۆ پەن جارقىناي جالعاسوۆا) ۇرسىسىپ كىرىپ كەلەدى. ولاردىڭ اراسىنداعى كيكىلجىڭ ارقىلى رەجيسسەر قازىرگى وتباسىلىق قارىم-قاتىناستىڭ قيىندىقتارىن، ونىڭ تامىرىنا ءۇڭىلۋ قاجەتتىگىن ايقىن كورسەتەدى. ال، ەكىنشى بولىمدە دورباسىنا ەسكى زاتتار سالعان، ولاردى ءجۇز تەڭگەگە ساتىپ الۋدى وتىنگەن كەيۋانانىڭ (فاتيما بەردىبەكوۆا) زالعا كىرۋى – الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ وتكىر مەتافوراسىنا اينالىپ، وتكەن مەن قازىرگى زامان اراسىنداعى بايلانىستى بىلدىرەتىن سيمۆول رەتىندە دە كورىنىس تابادى. ونىڭ دورباسىنداعى ەسكى زاتتار تاريحتىڭ، ۇمىت بولعان ارماندار مەن ۇمىتتەردىڭ سالماعى. الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك پەن قوعامنىڭ ادىلەتسىز قۇرىلىمى ايەلدەردىڭ ىشكى الەمىن جارالاپ، ولاردى ءوز ورنىن ىزدەۋگە ماجبۇرلەيتىنى سپەكتاكلدە اسەرلى بەينەلەنگەن.

قويىلىمنىڭ باس كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى، قىتاي يمپەراتورى التاۋم قاتىگەزدىگىمەن، تەك بيلىككە دەگەن شەكسىز قۇمارلىعىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، ءوزىنىڭ وتباسىنىڭ تاعدىرىنا اۋىر ءىز قالدىرعانىن ايعاقتايدى. التاۋم – تەك ديكتاتور ەمەس، ءوزىنىڭ قاتىگەزدىگىن سەزىنىپ، سوعان توزە المايتىن قايشىلىقتى تۇلعا ەكەنىن باعدات تەلەۋعاليەۆ جاقسى تۇسىنگەن. اكتەردىڭ التاۋمنىڭ جاۋىزدىعىن جەڭىلتەك، ءتىپتى ويسىز مىنەزبەن جەتكىزۋى ەرەكشە نازار اۋدارتتى. ونىڭ بۇل رولدەگى جەڭىل يرونيانى ۇيلەستىرە ءبىلۋى قويىلىمداعى جالپى ويناقىلىق اتموسفەراسىنا سايكەس كەلدى.

تۋراندوتقا اكەسى التاۋمنىڭ اناسىن ولتىرگەنىنە كۋا بولعانى بالا كەزىنەن تەرەڭ پسيحولوگيالىق جاراقات قالدىردى. بۇل وقيعا تۋراندوتتىڭ بۇكىل ءومىرىن قالىپتاستىرىپ، ونىڭ ەر ادامدارعا دەگەن سەنىمسىزدىگى مەن تۇرمىسقا شىعۋعا دەگەن قورقىنىشىن تۇسىندىرەدى. رەجيسسەر بالا كەزدە باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىق ادامنىڭ بولاشاق ومىرىنە تيگىزەتىن ىقپالىن جەتكىزگەن. جاس قىزدىڭ ومىردەن ماحابباتتى ىزدەۋى مەن ونى قابىلداۋعا قابىلەتسىزدىگى – جارالانعان جۇرەگىنىڭ تراگەدياسى.

اجار جاردەنبەكوۆانىڭ تۋراندوتى قاتال مىنەزدى، سۋىققاندى حانشايىم، ال سوڭعى ساحنادا ايەلدىك قۋلىق پەن ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن كۇرەسەتىن ادام. دەگەنمەن، جاس اكتريسانىڭ بۇل رولدەگى ويىنى كەي تۇستاردا تۋراندوتتىڭ كۇردەلىلىگى مەن تەرەڭدىگىن جەتكىزۋدە جەتكىلىكسىز بولدى. اجار رولگە رەجيسسەرلىك كونتسەپتسياعا سايكەس كەلسە دە، كەيىپكەردىڭ پسيحولوگيالىق جانە دراماتۋرگيالىق تەرەڭدىگىن تولىق اشا الماعانى سەزىلدى. بۇل تۇرعىدا اكتريسانىڭ تاجىريبەسى مەن ساحنالىق ەركىندىگى ءالى دە شىڭدالۋدى قاجەت ەتەدى.

كالاف – اسىلان تولەنتايدىڭ تاعدىرى دا ونىڭ بالا كەزدەگى تراگەديامەن تىعىز بايلانىستى. اناسىنىڭ ءبىر بالانى تاڭداۋ تۋرالى شەشىمى جانە سول شەشىمنىڭ سالدارى – باۋىرىنىڭ كوز الدىندا ءولتىرىلۋى كالافتىڭ پسيحولوگياسىنا اۋىر سوققى بولدى. اناسىنىڭ ءوزىن كىنالاپ، وسى قايعىنى ءومىر بويى ارقالاپ ءجۇرۋى ونىڭ تۇلعاسىنا دا كەرى اسەرىن تيگىزدى.

تۋراندوتتىڭ جۇمباقتارىن شەشىپ، ونى ءسۇيىپ قوسىلعان كالاف ءۇشىن بۇل قارىم-قاتىناس قۇتقارۋشى كۇشكە يە بولا المادى. تۋراندوت پەن كالافتىڭ اراسىنداعى بايلانىس تەك ماحاببات ەمەس، سونىمەن بىرگە، ارقايسىسىنىڭ وتكەن جاراقاتتارىمەن كۇرەسىنىڭ كورىنىسى. كالافتىڭ تۋراندوتتى ولتىرۋگە ءماجبۇر بولۋى ونىڭ ءوز تاعدىرىنان، جارالانعان پسيحولوگياسىنان جانە بيلىكتىڭ اۋىرتپالىعىنان قاشىپ قۇتىلا الماعانىنىڭ سيمۆولى. ول دا تاققا وتىرعاننان كەيىن قولىن قانعا بويايدى. وسىلايشا رەجيسسەر ادامنىڭ بەيسانالىق الەمىنە جانە ونىڭ شەشىلمەگەن جاراقاتتارىنىڭ بيلىك پەن ماحابباتتاعى ارەكەتتەرىنە قالاي ىقپال ەتەتىنىن كوركەم تۇردە جەتكىزگەن.

باسكەسەر جەندەتتىڭ «بۇل مەنىڭ جۇمىسىم عوي» دەپ ىڭعايسىزدانا ايتا تۇرىپ ادام ءولتىرۋى، سودان كەيىن راحاتتانىپ بيلەپ، ارتىنشا جىلاۋى – ادامنىڭ مورالدىق ارباۋ مەن ىشكى جان ازابىنىڭ كورىنىسى. اكتەر بەكجان قايروللين شىنايى تراگەديا مەن گروتەسكتىڭ قوسىندىسىنان تۋىنداعان اسەردى كورەرمەنگە ءدال جەتكىزەدى.

بۇلاردان باسقا قويىلىمداعى نۇرپەيىس قازىمبەتوۆ، نۇرسۇلتان ايتقاليەۆ، ەرسىن سارسەنبەك، رامازان وتارباەۆ، نۇرسۇلتان ەسەت، نارگيز كۇنعالي، ارۋجان بازارباەۆا، ادىلەت مۇحتار، ايبار جاقىپ، دامير سەيسەنبەك رەجيسسەردىڭ تالاپتارىن ورىنداپ، جاڭا ءادىس-تاسىلدەردى مەڭگەرگەندەرىن كورسەتتى. ولاردىڭ ساحنالىق ارەكەتتەرى تۇتاستىق پەن ۇيلەسىمدىلىكتىڭ ارقاسىندا ءبىرتۇتاس انسامبل رەتىندە كورىنە الدى. ءبىر اكتەردىڭ بىرنەشە ءرولدى سومداۋى، ايەل اكتەرلەردىڭ ەر ادامدار ءرولىن ورىنداۋى – بۇل تەك ساحنالىق مۇمكىندىكتەردى ەمەس، رەجيسسەردىڭ ويىن، تەاترلىق كورىنىس ەكەنىن كورسەتۋدەگى ۇستانىمىن ايقىندادى.

اكتەرلەردىڭ ترەنينگتەر مەن ەتيۋدتىك جۇمىستار ارقىلى رولدەرىن مەڭگەرۋگە كوپ كۇش سالعانى كورىنىپ تۇر. رەجيسسەردىڭ ءاربىر ميزانستسەنانى ەتيۋد دەڭگەيىندە ويلاستىرعانى زاماناۋي جاس كورەرمەننىڭ كليپىك وي-ساناسىنا تۇسىنىكتى بولدى. استاناداعى قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنەن كەلىپ دۋالدى بىلىممەن وقىپ جاتقان ستۋدەتتەردىڭ قاتىسۋى قويىلىمعا جاستىق لەپ بەرگەنىن دە ايتا كەتۋ كەرەك. اكتەرلەردىڭ ءوز داۋىستارىمەن سويلەپ، پافوستان الشاق بولعانىمەن، كەيىپكەرلەردىڭ مىنەزدەرىن سىرتقى ويىن تاسىلدەرى ارقىلى جەتكىزۋگە باسىمدىق بەردى. اكادەميالىق مەكتەپكە ۇيرەنگەن اكتەرلەر ءۇشىن جاڭا ءارى تىڭ ءادىس بولدى. ولار سىرتقى بەينەلەۋ تاسىلدەرىن، گروتەسك پەن يرونيانى شەبەر قولدانعانىمەن، كەي تۇستاردا بۇنداي ويىن بويلارىنا تولىق سىڭبەي جاتقانىن بايقاۋعا بولادى. ويىندارىنداعى ساحنالىق جەڭىلدىك پەن ەركىندىك ءالى دە تولىق قالىپتاسپاي جاتقانى كورىندى.

قويىلىمدا قولدانىلعان دەل ارتە ماسكالارى سپەكتاكلدىڭ تەاترلىق ويىنعا نەگىزدەلگەنىن كورسەتكەنىمەن، سول ماسكالاردىڭ تاريحي ميسسياسى – يمپروۆيزاتسيالىق ەركىندىك پەن جەڭىلدىكتى تولىققاندى جەتكىزە المادى. ەگەر اكتەرلەر ماسكالارمەن جۇمىس ىستەۋ بارىسىندا يمپروۆيزاتسيالىق ەركىندىك پەن شىنايى ويىن ەنگىزسە، سپەكتاكلدىڭ «تەاترداعى تەاتر» كونتسەپتسياسى ناقتىراق كورىنەر ەدى.

تۋراندوتتىڭ قولىنداعى پلانشەت-قۋىرشاق رەجيسسەردىڭ باستى مەتافورالارىنىڭ ءبىرى. قۋىرشاق بەينەسى ارقىلى حانشايىم قانشالىقتى كۇشتى جانە تاكاپپار كورىنگەنىمەن، شىن مانىندە، اكەسىنىڭ يمپەرياسىنداعى ماريونەتكا ەكەنىن ايعاقتايدى. بۇل شەشىم تۋراندوتتىڭ تاعدىرعا باعىنۋى مەن ءوزىن-ءوزى تانۋداعى دارمەنسىزدىگىن كورسەتەدى.

سپەكتاكلدىڭ ەرەكشە قىرى – جانتۇرشىگەرلىك ساحنالاردى ويناقى، گروتەسك پەن فارس ارقىلى شەشىلۋىندە. بۇل ءتاسىل اۋىر تاقىرىپتاردى كورەرمەنگە جەتكىزۋدى جەڭىلدەتىپ، وقيعانىڭ درامالىق اسەرىن كۇشەيتەدى. رەجيسسەر شىنايىلىق پەن تەاترلىق ويىندى ۇشتاستىرا وتىرىپ، كورەرمەندى وزىنە تارتاتىن جانە ويلاندىراتىن كورىنىستەر جاسايدى.

«پەسا قايدا؟ گوتستسي قايدا؟» دەپ بىردەي كيىم مەن ەينشتەيننىڭ ماسكاسىن كيگەن بەس اكتەردىڭ ساحناعا شىعۋى قويىلىمنىڭ يرونيالىق جانە وتكىر كورىنىستەرىنىڭ ءبىرى. ولار «ءماتىننىڭ ساقتالماۋىنا» نارازىلىعىن بىلدىرە وتىرىپ، شىعارماشىلىق ەركىندىكتى شەكتەيتىن كوزقاراستاردى بىلدىرەدى. بۇل كورىنىس تەاتر ونەرىندەگى ەسكى داستۇرلەر مەن جاڭاشىلدىقتىڭ قاقتىعىسىن، بۇگىنگى كۇنگى ساحنا ونەرىنە ايتىلعان سىندى اشا وتىرىپ، تەاتردىڭ وزىندىك تابيعاتىن، ونىڭ ونەر رەتىندە ۇنەمى وزگەرۋى كەرەك ەكەنىن العا تارتادى.

«يگور پاتشا»، «توسكا» وپەرالارىنان الىنعان اريالاردى زاماناۋي پوپ جانە روك اۋەندەرىمەن ۇيلەستىرۋى سپەكتاكلدىڭ اتموسفەراسىن تەرەڭدەتە ءتۇسىپ، وقيعالارعا ەموتسيونالدىق رەڭك قوستى. جەڭىس نوعايباەۆتىڭ مۋزىكانى كوركەمدەۋ جۇمىسى مەن رەجيسسەردىڭ يدەيالارىن ساحناعا ەنگىزۋ شەبەرلىگى ءاربىر ءساتتىڭ ايقىن جانە اسەرلى جەتكىزىلۋىنە ىقپال ەتتى. ءار مۋزىكالىق ءۇزىندى تەك فوندىق ەلەمەنت قانا ەمەس، كەيىپكەرلەردىڭ ەموتسياسىن، ىشكى جان دۇنيەسىن تولىقتىراتىن دەربەس ءتىل بولدى.

الىبەك ومىربەكۇلىنىڭ ساحنانىڭ ستسەنوگرافياسى مەن كوستيۋمدەرىن دە ءوزى ويلاستىرىپتى. كەيىپكەرلەردىڭ ماسكامەن شىعۋى يتالياندىق دەل ارتە كومەدياسىنىڭ ەلەمەنتتەرىن ەسكە تۇسىرسە، كيمونونى يىققا ىلە سالۋ ارقىلى وقيعالاردىڭ قىتاي يمپەرياسىندا ءوتىپ جاتقانىن كورسەتەدى.

ساحنانىڭ ارتى مەن ەكى جاقتىڭ شىنى قابىرعالارمەن قورشالۋى – ساحنالىق كەڭىستىكتى تەك قوراپ رەتىندە كورسەتىپ قانا قويماي، تەاتر ونەرىنىڭ تابيعاتىنا مەتافورالىق سىلتەمە جاسايدى. ولار كورەرمەن مەن اكتەر اراسىنداعى «ءتورتىنشى قابىرعانى» بۇزىپ، ساحنانىڭ شىنايى ءومىر مەن ونەر اراسىنداعى وتپەلى كەڭىستىك ەكەنىن مەڭزەپ، كورەرمەندى وقيعاعا عانا ەمەس، ونىڭ قالاي جاسالىپ جاتقانىنا دا ۇڭىلۋگە شاقىرادى. ساحنا كەڭىستىگىن تەاتر قورابى رەتىندە كورسەتۋ يدەياسى كورەرمەندى وقيعاعا سىرتتاي باقىلاۋشى رەتىندە ەمەس، ونىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە تارتۋعا باعىتتالعان. كالاف وسى شىنى قابىرعانىڭ ار جاعىنان تۇرعان تۋراندوتتى العاش رەت كورىپ عاشىق بولۋى دا ماحاببات سەزىمىنىڭ ءوزى قيال مەن شىندىقتىڭ ارالىعىندا ەكەنىن كورسەتەدى.

ت.احتانوۆ اتىنداعى اقتوبە وبلىستىق دراما تەاترىنىڭ ساحناسىندا دۇنيەگە كەلگەن جاڭا ۇلگىدەگى «تۋراندوت» سپەكتاكلى ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ الەمدىك تەاتر ۇدەرىسىنە ەتەنە كىرىگۋىنىڭ ايقىن دالەلى. پوستدرامالىق زاڭدىلىقتارعا سۇيەنگەن بۇل قويىلىم ءداستۇرلى تەاتر شەشىمدەرىنە باتىل التەرناتيۆا ۇسىندى. قويىلىم اقتوبە تەاترىنىڭ اكتەرلىك ۇجىمىنا جاڭا سەرپىن بەرىپ قانا قويماي، تەاتردىڭ جاڭاشىل ادىستەرىن ىزدەۋدەگى ماڭىزدى قادام بولدى. مۇنداي زاماناۋي قويىلىمدار وتاندىق تەاترلارىمىزدىڭ كوركەمدىك كوكجيەگىن كەڭەيتىپ، جاڭا شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرگە شابىتتاندىراتىنى ءسوزسىز.

انار ەكەباي،

تەاترتانۋشى، ونەرتانۋ كانديداتى، تەمىربەك جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىنىڭ پروفەسسورى

Abai.kz