«Euroodaq jarghysynyn» 49-shy tarmaghynda: «Kisilik qúqyqty, erkindikti, demokratiyalyq qúndylyqtardy qúrmetteytin kez kelgen Europa eli odaqqa mýshe bolugha ótinish beruine bolady», - dep jazylghan. Dese de, Týrkiyanyng 1963 jyly bastalghan odaqqa kiru talpynysy әli kýnge deyin toytarylyp keledi.

Biyliktegi Erdoghannyng partiyasy Kýrd tilin oqytugha shekteudi, ólim jazasyn alyp tastap, Euroodaq elderining ynghayyna jyghylsa da nәtiyje joq. 2016 jylghy Týrkiyadaghy «Gýllenshiler» dýrbeleninen keyin kelissózder bir jolata toqtady. Anyghynda Euroodaqtyng Týrkiyany syrtqa tebudegi basty sebep - geografiyalyq oryny men kisilik qúqyq mәselesi emes, onyng músylman eli boluynda ekeni anyq.

Qazir jaghday ózgerdi. Tramp Aq ýige qayta oralghanan keyin Europa elderin ekonomikalyq baghytta kedendik salyqpen, әskery baghytta «endigeri qauipsizdikke kepil bolmaymyn» dep qyspaqqa ala bastady. Ásirese Tramptyng Kremlimen qarym-qatynasyn qayta qalpyna keltiruge kirisui kәri qúrylyq elderi basshylaryn kýnde sammit ótkizip, Europanyng bolashaq qauipsizdik mәselesin talqylaugha mәjbýr etti.

AQSh pen Reseyding soghys toqtatu jónindegi kelissózine Europa taraptyng qatystyrylmaytyny mәlim bolghan son, aqpannyng 17-si kýni Fransiya basshysy Makron Germaniya, Ispaniya, Polisha qatarly 7 memleketting jәne NATO men Euroodaq basshylaryn Parijge shaqyryp, shúghyl jinalys ótkizdi. Týrkiya ókilderin shaqyrmady. Makronnyng búl әreketin kóptegen sayasy sarapshylar «strategiyalyq qatelik» dep baghalady.

Aqpannyng 28-i kýni Aq ýide bolghan Zelenskiy men Tramp, Vens arasyndaghy janjaldan keyin, Angliya basshysy Starmer jaghdaydy retteu ýshin nauryzdyng 2-si kýni Londonda jinalys ótkizdi. Oghan Týrkiyanyng Syrtqy ister ministri Hakan Fidan qatysty. Osylaysha Europa basshylary qatelikterin juyp-shayghanday boldy. «Jinalysta Hakan Fidan basqalar siyaqty kópirip kóp sóilemedi. «Talqygha týsip jatqan Europanyng janasha qauipsizdik qúrylymyn qalyptastyrugha Týrkiyanyng qatysuy óte manyzdy», - degen sózi tarazy basty» - dep jazady Batystyq BAQ.

Europa elderi jetekshileri AQSh Memleket ister hatshysy Rubio men Resey Syrtqy ister ministri Lavrov bastaghan eki el ókilderining Saud Arabiyasynda ótken kelissózderin syrttay tamashalap otyrghanda, Erdoghan Ankarada Zelenskiydi qabyldap, Ukraina mәselesin sheshude Týrkiyanyng ornynyng erekshe ekenin Europa, sonday-aq әlem elderining esine saldy. Zelenskiy de kezdesuden keyin: «Ukrainanyng qauipsizdigine AQSh, Angliya, Euroodaq qana emes, Týrkiyada kepil boluy kerek», - dedi.

Ukraina mәselesinde Erdoghan Ýkimeti Reseyge qarsy ekonomikalyq sanksiya salyp, onymen jaulasqan Europa elderi siyaqty emes, baylanysty ýzbey keledi. Kerek kezde sanksiyadan kýshti qadamdargha barady. Ukrainagha orys әskeri alghash basyp kirgende, Europa elderi әli әri-sәri bolyp otyrghanda, Týrkiya «Montre kelisim-shartyn» algha tartyp, Reseyding әskery kemelerining Bosfor búghazy men Dardanelly búghazyna kiruine tyiym saldy. Al Ukraina tarapqa әskery kómekti toqtatqan emes. Týrkiya bergen «Bayraqtar» drony Ukrainagha sheshushi sәtterde jenis әkelgenin әlem júrty biledi.

Europa qauipsizdigine sayatyn Ukraina mәselesinde ghana emes, ózge de geosayasy qaqtyghystarda Týrkiya Europa basshylary basty jau sanap otyrghan Kremlidi tejey alatyn basty jenispaz sayasy oiynshy retinde kórinude.

Orta Shyghysta Týrkiya Reseydi Liviyadan, Siriyadan yghystyrdy. Bashar Asad kezinde Siriyanyng soltýstýginde Kremilding aitqany zang bolsa, qazir Erdoghannyng aitqany zan.

«Qarabaq soghysynda» Ázerbayjan Týrkiyanyng kómegimeen Armeniyany yghystyrdy. Bolghan jaghdaygha Kremli sharasyz kýy keshti. Europa elderining Reseyding múnayy men gazyna tәueldi ekeni belgili. Qazirgi soghys jaghdayynda Europa elderining Ukrainagha bergen qaru-jaraghynyng somasynan Reseyden energiya satyp alugha júmsaghan aqshasy әlde qayda kóp bolyp túr. Europagha qajet energiya kózderi men basqa da qazba baylyqtardyng Orta Aziya elderinde mol qory bar ekeni belgili. Týrkiyagha qyryn qaraytyn Fransiya men Germaniya basshylary múrnaghy jyly sol maqsatpen elimizge kelip te ketti. Europa ekonomikasyna jana tynys ashatyn Týrki elderining qazirgi aqsaqaly - Erdoghan bolyp otyrghany aitpasa da týsinikti.

Týrkiya 1950 jyly NATO qúramyna ótuge alghash ótinish jasady. Biraq Fransiya men Angliya qarsy boldy. Olar: «Týrkiya әskery odaqqa mýshe bolsa, Orta Shyghystaghy tolastamaytyn soghystargha qatysugha mәjbýr bolamyz», - degen uәj aitty.

1950 jyly Korey týbeginde soghys bastaldy. Týrkiya NATO-gha kómek retinde 4500 әsker jiberdi. Ótinishi bәribir qabyldanbady. Týrkiya tek 1952 jyly 18-shi aqpanda ghana NATO-gha resmy mýshe bolyp qabyldandy. AQSh NATO elderining shyghys-ontýstik qanatynyng qauipsizdigin qamtamasyz etu ýshin osynday sheshim qabyldady. Týrkiyagha NATO-nyng manyzdy әskery bazalary ornalasty.

«11 qyrkýiek oqighasynan» keyin AQSh bastaghan jahandyq terrorizmge qarsy kýreste Týrkiya sheshushi ról oinady. 2012 jyly Siriya shekarasynda Týrkiyanyng barlaushy úshaghy atyp týsirilgennen keyin, NATO «patriot» qorghanys jýiesin Týrkiyanyng Siriyamen shekarasyna ornalastyrdy. Týrkiya Afrika, Orta Shyghys, Orta Aziyanyng týiisken jerine ornalasqandyqtan әri Reseymen tenizben shektesetendikten Qara teniz ben Jer orta teniz tasymalynyng qauipsizdigin saqtauda basty tayanysh bolyp keledi.

Týrkiyanyng úiymgha mýshe eldermen kelispeushiligi bolghanymen, jalpy úiymmen esh arazdyghy joq.

Týrkiya býginde NATO-da әskery quaty jaghynan ekinshi oryngha shyghyp, jay qatysushy elden jetekshi elge ainalyp otyr.

Qazir geosayasat myng qúbylyp túr. Kenes odaghy taraghannan keyin NATO elderine keletin qauip seyilgendey kóringen. Putin Ukrainagha soghys ashqannan keyin Europanyng qauipsizdigi qaytadan ózekti mәselege ainaldy. Taghy bir jaqtan Qytay ense kóterip, AQSh-pen bәsekeles dengeyine kóterilip, Ýndi-Tynyq múhit elderi qauipsizdigine qauip tóndire bastady.

Tramp Putinnen qorqyp dýrlikken Europa elderine «NATO-dan shyghamyn» dep aibat shegude. Europa basshylary Erdoghannyng Reseyge ústanghan týlkibúlang sayasatynyng qauqaryn, nәtiyjesin kórip túr. Erdoghan soghys toqtaghan jaghdayda Ukrainagha bitimgerlik kýshterin jiberuge dayyn ekenin jetkizdi.

Qalay desek te, Tramptan kónili qalyp, óz kýnin-ózi kóruge sheshim qabyldaghan Europa Týrkiyanyng әskeri men qaruyna, strategiyalyq manyzy bar geografiyalyq orynyn sәtti paydalanghan kópjaqtyly syrtqy sayasatynyng kómegine múqtaj.

Esbol Ýsenúly

Abai.kz