Kórnekti balalar aqyny Ótepbergen Aqypbekúly haqynda

Agham bar edi mir tildi,
Jagham bar edi, jyrtyldy...
Sәken Imanasov

Úly besinin kóre almay, hәkim Abaydyng jasynda (57) ómirden ótken talay jaqsyny bilemin. Sanaly ghúmyryn tughan elining mýddesine baghyshtap, ómiri at ýstinde ótken erding biri de biregeyi – Ótepbergen Aqypbekúly (8.10.1950 – 21.12.2007).

IYә-iyә, Ótepbergen Aqypbekúly! Siz jaqsy biletin qazaq balalar әdebiyetining kórnekti ókili, aqyn, tarih zertteushisi, kәsiby zantanushy, audarmashy hәm jurnalist. Ákesining qanymen tektilik pen bekzattyq, anasynyng aq sýtimen jaqsy qasiyetter berilgen Ótepbergen Aqypbekúly – segiz qyrly, bir syrly әri jan-jaqty shygharmashyl túlgha. Búl sózimdi ong qolymdy jýregime qoyyp túryp, zor senimmen nyq aita alamyn. Jәne de osy sózimdi eshkim joqqa shyghara almas. Atpal azamattyng zamandastary men dostary, izinen ergen әriptes-bauyrlary búl sózimdi rastap, kuәlik te bere alady.

Ótepbergen aghanyng esimin alghash ret «Shekara jyrlary» («Jazushy» baspasy, 1987) degen kitabymen tanysqanda bildim. Bizding tarihy Qapal – Qytay memleketimen qonsy jatqan shekaradaghy audan. Búl ónir shekaralyq aimaq bolyp esepteledi. Suyqsay degen kórshi auylda әskeriyler qalashyghy bar. Áyteuir osy kitap әr ýiding tórinen tabylatyn. Keyin kele «Ana tili», «Qazaq tili», «Qazaq әdebiyeti» pәnderining oqulyqtarynan taqpaq, ólenderin oqydyq. «Ólketanu» saghatynda jerles aqyn-jazushylar turaly ýnemi aitylatyn. Bala kýnimnen esimi jadymda saqtalghan, jýregime jaqyn agham studenttik jyldary taghy da aldymnan shyqty. Professor Túrsyn Júrtbay ústazymnyng búiyruymen qazaqtyng iri túlghasy, zanger, shyghystanushy jerlesim Barlybek Syrttanúlynyng ómir jolyn, múrasyn tanu, izdeu júmysyn qolgha alghanymda zertteushi Ótepbergen Aqypbekúlynyng toqsanynshy jyldardyng sonynda jazghan mazmúny birinen-biri ótetin maqalalarynyng paydasy taqyrybymdy edәuir jete týsinuge septigin tiygizgen-tin.

Balalar jazushysy, aqyn Arasanbay Estenov ústazym ýiine barghan sayyn eki sózining birinde «Óteagham!» dep marqúm aghasyn inkәrlikpen eske alyp otyratyn. 2019 jyldyng sonynda, yaghny birtuar aghamyzdyng jetpis jyldyq mereytoyy qarsanynda Arasanbay kókeme amanattap ketken bar múrasynyng elektrondy núsqasyn alyp, Ótepbergen әlemine barlau jasadym. Quandym. Múnaydym. Quanghanym –  jarty ghasyrdan sәl asqan ghúmyrynda «ólmeytúghyn artyna sóz qaldyrghan» ústattyng san qyrly shygharmashylyghymen tanysyp, kókjiyegimdi keneytkenim. Múnayghanym – qazaqqa bolsyn dep ótken aimanday oghylannyng úmyt qaluy. Qazaqqa dep sóz arnaghan, últynyng júldyzyn jaqqan qalam iyeleri úmytylugha tiyis emes.

Ana tilding aibary

Ayauly Óteaghamdy, Ótepbergen Aqypbekúlyn eng aldymen últshyl qayratker dep tanimyn. Ol elimiz egemendigin alghan kýnnen bastap jas memleketting shanyraghyn tikteuge, uyghyn berik qylugha kýsh salyp, últtyq sanany qalyptastyrugha bar jan-tәnimen kirisken-tin. Ómirining songhy sәtine deyin qazaq tilining túghyryn biyiktetip, ana tilimizding jolyn, qoldanys ayasyn keneytu ýshin jan terin sygha jýrip, tipti densaulyghyn da qúrbandyqqa shalyp qyzmet qylmady ma! Ol tek ýlken minberde «Tilim!» dep zarlamady. Qazaq tilining qúqyq, zang tiline ainaluy ýshin qanshama zannamalyq qújattar men resmy aktilerge qazaqsha at qoyyp, aidar taghyp, últtyq renk berip, ónin ózgertti.

Óteaghang sózi men is-әreketi ýilesken jan. Ol az sóilep, kóp is qylghandy únatypty. Mine, onyng tughan tilge jasaghan qyzmeti. Qaranyzshy! «Gidrometeorolgiyalyq oryssha-qazaqsha sózdik» (1996), «Avtorlyq qúqyq» (2001), «Avtorlyq qúqyqtyng qazaqsha, oryssha, aghylshynsha yqsham sózdigi» (2001), «Memlekettik tildi mengeru – merey emes, mindet»  (2002),   «Til mәrtebesi – el mәrtebesi» (2003),  «Til – memleket tiregi» (2003), «Zang terminderining qazaqsha-oryssha jәne oryssha-qazaqsha sózdigi – Russko-kazahskiy y kazahsko-ruskiy slovari terminov zakonadatelistva»  (2003), «Memlekettik til – tynghylyqty is kepili» (2003),  «Memlekettik til – ruhany quat kózi» (2003),  «Qazaq tili» oqulyq (2003), «Tilge de tirek kerek»  (2004),  «Zang terminderining sózdigi» (2004), «Is qaghazdar ýlgisi» (2005), «Audarmashygha kómek»  (2005),  «Ilespe audarma: kórkemdik sheshim, terminologiya týitkilderi, sózjasam...» (2007) osynday iri de kesek kitaptar men sózdikterdi jazyp, qúrastyryp, qúqyq salasyndaghy til mәselesin sheship, siresken múzdyqtardy eritip, memlekettik qyzmetkerler men әdilet, sot qyzmetkerleri ýshin «Tilashar» dayyndap, sol uaqyttaghy Ádilet ministri Zaghipa Baliyeva bastaghan qanshama shendi-shekpendining «tilin» syndyruyna sebepker bolghany bar. Qarap otyrsanyz, aidarly aidyn fәny ghúmyrdaghy songhy sәtine deyin qolynan qalamyn tastamay, millet hәlin oilap ótken eken.

Ana tilding aibary bolghan qayran esil erding publisistikalyq múrasyna kóz jýgirtkenimde, tek 2003 jyldyng ózinde til mәselesine birqatar maqala jazyp, úlysymyzdyng qos tildi ómirindegi týitkildi kóterip, Ýkimet pen Parlamentke qaratyp saual tastaghan eken. Sózimiz dәleldi bolsyn, tek qana 2003 jyly jazghan materialdaryna nazar audarayyq: «Sózdik – bala soqqan kezdik emes...» («Qazaq әdebiyeti», 26 qyrkýiek, 2003), «Zang erejeleri til zanyna baghynbay ma?» («Qazaq әdebiyeti», 10 qantar, 2003 jyl),  «Memlekettik tilde ótken alqa mәjilisi» («Zan» gazeti, 3 qantar, 2003), «Til mamandary tәjiriybe almasty» («Zan» gazeti, № 10, 5 nauryz, 2003),  «Til ýirenuge tilenshi de qúlyqty»  («Qazaq әdebiyeti», 4-10 sәuir, 2003) «Memlekettik til – memlekettik qyzmetting tiregi»  («Zan» gazeti, 3 qyrkýiek, 2003),  «Til – týrmege qamala ma?»  («Qazaq әdebiyeti»,  16 mamyr, 2003) «Tilge – túghyr, oigha – núr»  (Jambyl  oblystyq «Aq jol» gazeti, 18 nauryz, 2003),  «Memlekettik tildi mengeru – mindet» («Zan» gazeti, tamyz – qyrkýiek 2003), «Memlekettik til – memlekettik qyzmetting tiregi» («Zan» gazeti, 13 kýiek, 2003),  «Til tóniregine toptasayyq» («Jazalardy oryndau – ispolnenie nakazaniy» jurnaly, №6 (20), 2003). Búl jazbalar mening alghan eng negizgi dep terip, atap kórsetkenim. Áytpese 1991 – 2007 jyldar aralyghynda qúddy bir til saqshysynday qyzmet qylypty. Ana tili mәselesine kelgende jarghaq qúlaghy jastyqqa tiymepti.

HH ghasyrdyng basynda qazaq tili ghylym tili de, qúqyq zang tili de bolghan. Mirjaqyp Dulatúly, Seydәzim Qadyrbay, Jahansha Dosmúhamedúly bastaghan alashtyng aituly perzentteri «Aqy zany», «Neke, ýy ishi zany», «Jauyzdyq nizamnamasy», «Qylmystyq ister zany» t.b. kóptegen enbekter jazghany bar. Sovettik ker zamanda últ alyptarynyng kózi joyylyp, múrasy órteldi. Tilimiz ógey balanyng kýiin keshti. Halyqtyng ruhyn syndyryp, keudesin taptady. Elimiz egemendik alghan tústa sol erlerding ornyn toltyryp, qazaq tilin tabaldyryqtan tórge ozdyramyn dep últ mýddesi ýshin qyzmet qylghan Óteaghang syndy sanauly azamattar órtenge ósken gýldey eken ghoy... Meninshe, Ótepbergen qazaq tilin qúqyq-zang tiline ainaldyrghan Ádilet narkomy Seydәzim Qadyrbaydyng ruhtas inisi, múrager jalghasy edi!

Suret: Avtordyng múraghatynan alyndy.

Balalar әdebiyetining klassiygi

Ótepbergen aqyn tiri kýninde-aq balalar әdebiyetining klassik aqyny atanyp, әdeby ortada әbden moyyndalghan. Balalar әdebiyetining atasy Múzafar Álimbaev aqsaqal batasyn berip, «klassiyk» dep әdeby jyl qorytyndysynda airyqsha baghalaghan-tyn.

Alghashqy kitaby 1979 jyly «Dop» degen atpen jariyalandy. Tyrnaqaldy enbegine balausalargha arnalghan ólenderi men ertegileri enipti. Balalar әdebiyetining oiyn alanyna dop teuip kelgen jas aqyn alghashqy adymymen-aq kózge týsip, tez arada ortalyq oiynshygha ainaldy. Futbolist aqyn ala dopty jaqsy kórgeni sonshalyq, «Futbolshy bolamyn»  (1982) degen kitap jazyp, sosyn  «Jarys» (1985) bәigesine qatysyp, aidarynan jel esip, «Jarystan song jarys» (1987) kórip, kubok alghan shabuylshyday ózining qarym-qabiletin, darynyn, әleuetin kórsetip, oqyrmanyn da, agha buyn ústazdaryn da sýisintip, respublika kólemine aty shyghyp, keninen tanyldy.

Tәuelsizdikting ekinshi onjyldyqqa qaray bet alghan shaghynda erketotaylar ýshin әlippe jazudy qolgha alypty. Balalar әdebiyetine tyng ózgeris jasap,  «Balday tәtti әlippe» (2002), «Qyzyqty әlippe» (2002) kitaptaryn jazdy. Sosyn ile-shala   balalar men jasóspirimderge qúqyq turaly tanymdyq, tәlimdik týsinik beruge arnalghan «Qúqyqtyq әlippe» (2004) oqulyghyn dayarlady. Bógenayy bólek «әlippenin» oqyrmandary kóbeyip, súranys artqan son, aqyn «altyn shyqqan jerdi» terennen qazyp, «Atlas – әlem kartasy» («Geografiyalyq әlippe», 2006) kitabyn úsynyp, baldyrghandardy quantty. Oqyrmany kóp, súranysqa ie avtordyng kitabyn satyp, tiynnyng dәmin tatqan baspa ótinish aityp, «Álemge әigili qalalar» (2006) kitabyn jazdyrtty. Aqynymyz tabighat pen qorshaghan ortany ayalay jýrip, «Ekologiyalyq әlippe» (2007) jazyp, әdebiyetsýier qauymdy tamsandyrdy emes pe!

Sәby tilin, minezin, psihologiyasyn óte jaqsy mengergen sheber aqyn  «Aydyn-shalqar» (1979) kitabynan keyin «Jyldyng tórt mezgili» (1989) jyrlap,  «Balabaqtyng bir kýni» (1992) surettep, «Ajarly Astana» (2002) kitabyn bas qalanyng kórkin, túghyryn kestelep,  «Qyryq qyzyq» (2002) aityp, qyran topan kýldirip, «Qúpiya oqulyq»  (2002) oilandyryp, «Kerek kitappen» (2006) sýiikti dostaryna adamshylyq jolyn núsqap, baghyt-baghdar berip, qimay qoshtasyp edi...

Ótesh agham jasóskin әdebiyetining otymen kirip, kýlimen shyqty. Últ, memleket, otbasy, qazaq tarihy, tarihy túlghalar taqyrybynan bastap, balabaqsha, mektep, sport, medisina, qúqyq, ekologiya, geografiya jәne qorshaghan orta, jan-januar bәrin qamtyp, bәrin jyrlap, janr tudyryp, órisin keneytip, erkebúlandardyng últtyq dýniyetanymyn qalyptastyrar asa qajetti nәrselerdi der shaghynda jazdy. Men solardy oqyp ósken balamyn. Óteaghannyng ólenin, taqpaghyn jattaghan shәkirtimin. Mening ghana emes, zamandastarymnyng oiyn, kózqarasyn ózgertken ústaz edi!

Sóz zergerining әdeby sheberligi kisiqyzygharlyq dengeyde. Osy kýni ózimiz de balalar jazushysy atanyp jýrmiz ghoy. Biraq baldyrghan әdebiyetin jazu da, jasau da qiyn ekenin moyyndau kerek. Ótepbergen aqyn biyigindegi tuyndylardy jazu ómirlik jәne otbasylylyq tәjiriybemen keletin, sheberlik mashyqpen daghdylanatyn qúbylys ekenine kóz jetti. Mysaly, bizding keyipker әr týrli jastaghy botaqannyng jas ereksheligine say jazghan aluan týrli taqpaq, ólenimen daralanyp túrady. Onyng bóbekjay men balabaqsha tәrbiyelenushilerine arnap jazghany birtóbe bolsa, bastauysh mektep oqushylaryna arnap jazghany taghy bar. Onyng syrtynda 5-7 synyptaghy úlandargha dep tanymdyq baghytta jazghan shygharmalary da jeterlik. Aytqanday, bóbekjay men balabaqsha jyrlary óz ishinen ekige bólinedi: aldynghysy – tili endi-endi shyghyp, byldyrlap sóilep, óz ayaghyna ózi shalynyp-sýrinip jýrgen 2-3 jastaghylar ýshin shýldir-kýldir taqpaqtar bolsa, keyingisi – tili shyqqan, sózi nyq 4-6 jastaghy eresekter tobyna arnalghan taq-taq shumaq pen naq-naq oiyn týrleri.

Pedagog aqynnyng shygharmashylyghy zertteler bolsa, izdenushi kenen baylyq, mol qazynagha keziger me edi. Shygharmashylyq zerthanasy bay, týrli janrdy qamtityn klassik jazushynyng sanamaq, mazaqtama, janyltpash pen júmbaq, ertegi men anyzy, sóz qaltasy bәri-bәri jana týr, jana oi, jana tәsilmen jazylghan erek shygharmalar.

Suret: Avtordyng múraghatynan alyndy.

Tarlan túlghalardy týgendegen tarihshy

Ótepbergen Aqypbekúly qazaghymen birge týlegen er. Elimiz óz aldyna otau tigip, enshisin alghannan bastap qalamgerding de shygharmashylyq túrghydan ósu kezeni bastaldy. Alghashqylardyng biri bolyp, sovet zamanynda aitylmay qalghan aqtandaqtar mәselesin tanugha den qoyyp, tarihtyng bosaghan qorjynyn toltyru ýshin qúm arasynda qalghan qazynany izdegen.

Ásirese, Matay Bóribay batyr, Qydyraly bi, Dóset bi, Tәneke batyr, әigili mesenat Maman qajy Qalqabayúly, onyng úldary Túrysbek qajy, Seyitbattal qajy jәne Esenqúl qajy turaly jazghan zertteu maqalalarynyng shoqtyghy bólek. Aqyn Saranyng qayyn sinlisi Bighaysha Ákishbekova men Últay Orazbekkelini apalardyng aitqanyn hatqa týsirip, Sara Tastanbekqyzy turaly tolymdy zertteuler jazdy. «Ásetting kózin kórip, sózin tergen» («Almaty aqshamy», №106, 1992), «Úly jyrau әldiyi» («Aq jelken», №10, qazan, 2005),  «Túmar qyz» («Halyq Kongresi», 1995),  «Aqyn Saragha soqtygha beremiz be?» («Jas Alash», 1996), «Árip aqyn Saragha ghashyq bolghan ba? («Qazaq әdebiyeti», №47, 19 qarasha, 1996),   «Qapal ma, Kopal ma, әlde... » («Ana tili», № 28, 10 shilde, 1997), «Segiz seri» («Aq jelken», №8, tamyz, 1997), «Qayshylyqqa toly tariyh», («Jas Alash», 26 tamyz, 1997 jyl), «Bóribay batyr» («Qazaq batyrlary», №11 (16), qarasha, 1999), «Shonay batyr» (Qazaq batyrlary, №3 (8), tamyz, 1999), «Barlybek, Túrlybekpen aman bolsa...» («Qazaq әdebiyeti», №11, 12-19 nauryz, 1999),  «Abay – qazaqtyng tóbe biyi» («Parasat» jurnaly, №2, 2007) syndy zertteu maqalalary deregimen, últtyq mýdde turasyndaghy kózqarasymen erekshelenedi. Ár materialyn sol oqighanyng ya bolmasa sol túlghanyng kózin kórgen kónekóz qariyalarmen kezdesip, eski sózdi taspagha týsirip, shymyr oilarmen tolghanyp jazyp, úmyt qalghan tarauiyhqa sәule týsirip, jaryqqa shygharypty.

Sovet ýkimeti qúlaghannan keyingi kezende qazaq qoghamynda bir jylymyq payda bolyp edi. Halyqtyng ótkenin tanu, últtyng últtyq qalyby men bolmysyn (ID, iydentifikasiya) izdeu, ruhyn oyatu. Toqsanynshy jyldardyng sonynda búl baghytta qanshama últtyq ruhty oyatar izdenister jasaldy. Zertteuler jazyldy.

Zantanu salasynan magistrlik dissertasiya qorghady. Ghylymy júmysy negizinde «Qara qyldy qaq jarghan» (2006) degen monografiya jazdy. Zertteu enbeginde sheshendik sózder men biyler sheshimindegi qúqyqtyq normalar jәne sot presedenti mәselesi jan-jaqty talqylanyp, Qazaq handyghy túsyndaghy biyler men Alash oqyghandarynyng qúqyqtyq oi-pikir, kózqarastary saralanghan. Zerdeli zertteushi aghamyz aman-esen jýrgende,  ne ghylym kandidaty ne ghylym doktory dәrejesin iyelener edi.  Dese de aghekemiz birqatar joghary oqu ornynyng qúrmetti professory atanyp, akademikiyalyq ortanyng mantiyasyn kiygen-tin.

Mәdeniyet, tarih til men qúqyq mәselelerine arnalghan bes jýzden astam zertteu maqalasy men «Úlylyq qalghysa, últ úiqygha ketedi...», «Úly adamdar úlaghaty» kitaptarynyng avtory retinde esimi jadymyzda mәngi jasary anyq.

P.S: Bizding qasiyetti Qapal atyraby últtyq әdebiyetimizge Bilәl Sýleyúly, Fatima Ghabitova, Ghaly Ormanov, Sayyn Múratbekov, Darigha Shaymerdenova, Dubek Músanov, Ótepbergen Aqypbekúly, Arasanbay Estenov, Quat Qayranbaev, Ádilbek Ybyrayymúly, Dәuren Quat syndy әidik qalamgerlerdi syilady. Qazaqtyng asa kórnekti klassik jazushysy Sayyn agha Múratbekov pen osy Ótepbergen aghamyz birinen song biri kelmesting kemesine minip kete bardy. 2006, 2007 jyldary Qapal-Ana mandayyna bitken qatar shapqan qos túlparynan aiyrylyp, Qydyraly biyding júrty qara jamylyp qalghan-tyn. Men ol jyldary oqushy edim. Ádebiyetke bar ynta-shyntasymen berilgen kitapsýier oqyrman em. Taghdyryma aituly jerlesterimmen kezdesu, әngimelesu jazylmaghan eken. Shirkin-ay, Óteagham ortamyzda bolsa ekeuimiz jaqsy dos-jar bolar edik dep oilaymyn. Ángimemiz jarasar edi, ortaq qyzyghushylyghymyz kóbeyer edi...

Biyl, ómirden syi-qúrmet kórmey, «er-túrmany týgendelmey» ótken bekzada jannyng tughanyna mereyli 75 jyl. Salauat aityp, ruhy shat bolsyn deuden basqa qoldan keler shara bar ma? Artynda qalghan jary, aitysker aqyn, QR Mәdeniyet qayratkeri Júmash Ospanbekova jengemiz ben úl-qyzdary yrzyqty, bayquatty bolsyn!

Sóz orayy kelgende aitpay ketuge bolmas bir jәit bar, ol – Ótepbergen Aqypbekúlyn adaqtau, ardaqtau mәselesi. Tughan audanynda 60, 70 jyldyq mereytoylary atalyp ótilmedi. Ne atyna berilgen kóshe, ne mektep joq. Oblys әkiminen bastap qanshama atqaminerge jazylghan hattyng sanynan ózimiz janylyp qaldyq. Endigide Aqsu audanynyng әkimdigi búl jaghdaygha selqos qaramay, Kóshkental (aqyn tughan jer)  auylyndaghy janadan salynghan mektepke esimin beruin súraymyz.

Eldos Toqtarbay

Abai.kz