بەكزادا
كورنەكتى بالالار اقىنى وتەپبەرگەن اقىپبەكۇلى حاقىندا
اعام بار ەدى ءمىر ءتىلدى،
جاعام بار ەدى، جىرتىلدى...
ساكەن يماناسوۆ
ۇلى بەسىنىن كورە الماي، حاكىم ابايدىڭ جاسىندا (57) ومىردەن وتكەن تالاي جاقسىنى بىلەمىن. سانالى عۇمىرىن تۋعان ەلىنىڭ مۇددەسىنە باعىشتاپ، ءومىرى ات ۇستىندە وتكەن ەردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى – وتەپبەرگەن اقىپبەكۇلى (8.10.1950 – 21.12.2007).
ءيا-ءيا، وتەپبەرگەن اقىپبەكۇلى! ءسىز جاقسى بىلەتىن قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلى، اقىن، تاريح زەرتتەۋشىسى، كاسىبي زاڭتانۋشى، اۋدارماشى ءھام جۋرناليست. اكەسىنىڭ قانىمەن تەكتىلىك پەن بەكزاتتىق، اناسىنىڭ اق سۇتىمەن جاقسى قاسيەتتەر بەرىلگەن وتەپبەرگەن اقىپبەكۇلى – سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى ءارى جان-جاقتى شىعارماشىل تۇلعا. بۇل ءسوزىمدى وڭ قولىمدى جۇرەگىمە قويىپ تۇرىپ، زور سەنىممەن نىق ايتا الامىن. جانە دە وسى ءسوزىمدى ەشكىم جوققا شىعارا الماس. اتپال ازاماتتىڭ زامانداستارى مەن دوستارى، ىزىنەن ەرگەن ارىپتەس-باۋىرلارى بۇل ءسوزىمدى راستاپ، كۋالىك تە بەرە الادى.
وتەپبەرگەن اعانىڭ ەسىمىن العاش رەت «شەكارا جىرلارى» («جازۋشى» باسپاسى، 1987) دەگەن كىتابىمەن تانىسقاندا ءبىلدىم. ءبىزدىڭ تاريحي قاپال – قىتاي مەملەكەتىمەن قوڭسى جاتقان شەكاراداعى اۋدان. بۇل ءوڭىر شەكارالىق ايماق بولىپ ەسەپتەلەدى. سۋىقساي دەگەن كورشى اۋىلدا اسكەريلەر قالاشىعى بار. ايتەۋىر وسى كىتاپ ءار ءۇيدىڭ تورىنەن تابىلاتىن. كەيىن كەلە «انا ءتىلى»، «قازاق ءتىلى»، «قازاق ادەبيەتى» پاندەرىنىڭ وقۋلىقتارىنان تاقپاق، ولەڭدەرىن وقىدىق. «ولكەتانۋ» ساعاتىندا جەرلەس اقىن-جازۋشىلار تۋرالى ۇنەمى ايتىلاتىن. بالا كۇنىمنەن ەسىمى جادىمدا ساقتالعان، جۇرەگىمە جاقىن اعام ستۋدەنتتىك جىلدارى تاعى دا الدىمنان شىقتى. پروفەسسور تۇرسىن جۇرتباي ۇستازىمنىڭ بۇيىرۋىمەن قازاقتىڭ ءىرى تۇلعاسى، زاڭگەر، شىعىستانۋشى جەرلەسىم بارلىبەك سىرتتانۇلىنىڭ ءومىر جولىن، مۇراسىن تانۋ، ىزدەۋ جۇمىسىن قولعا العانىمدا زەرتتەۋشى وتەپبەرگەن اقىپبەكۇلىنىڭ توقسانىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا جازعان مازمۇنى بىرىنەن-ءبىرى وتەتىن ماقالالارىنىڭ پايداسى تاقىرىبىمدى ەداۋىر جەتە تۇسىنۋگە سەپتىگىن تيگىزگەن-ءتىن.
بالالار جازۋشىسى، اقىن اراسانباي ەستەنوۆ ۇستازىم ۇيىنە بارعان سايىن ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە «وتەاعام!» دەپ مارقۇم اعاسىن ىڭكارلىكپەن ەسكە الىپ وتىراتىن. 2019 جىلدىڭ سوڭىندا، ياعني ءبىرتۋار اعامىزدىڭ جەتپىس جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا اراسانباي كوكەمە اماناتتاپ كەتكەن بار مۇراسىنىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسىن الىپ، وتەپبەرگەن الەمىنە بارلاۋ جاسادىم. قۋاندىم. مۇڭايدىم. قۋانعانىم – جارتى عاسىردان ءسال اسقان عۇمىرىندا «ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان» ۇستاتتىڭ سان قىرلى شىعارماشىلىعىمەن تانىسىپ، كوكجيەگىمدى كەڭەيتكەنىم. مۇڭايعانىم – قازاققا بولسىن دەپ وتكەن ايماڭداي وعىلاننىڭ ۇمىت قالۋى. قازاققا دەپ ءسوز ارناعان، ۇلتىنىڭ جۇلدىزىن جاققان قالام يەلەرى ۇمىتىلۋعا ءتيىس ەمەس.
انا ءتىلدىڭ ايبارى
اياۋلى وتەاعامدى، وتەپبەرگەن اقىپبەكۇلىن ەڭ الدىمەن ۇلتشىل قايراتكەر دەپ تانيمىن. ول ەلىمىز ەگەمەندىگىن العان كۇننەن باستاپ جاس مەملەكەتتىڭ شاڭىراعىن تىكتەۋگە، ۋىعىن بەرىك قىلۋعا كۇش سالىپ، ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرۋعا بار جان-تانىمەن كىرىسكەن-ءتىن. ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىنە دەيىن قازاق ءتىلىنىڭ تۇعىرىن بيىكتەتىپ، انا ءتىلىمىزدىڭ جولىن، قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن جان تەرىن سىعا ءجۇرىپ، ءتىپتى دەنساۋلىعىن دا قۇرباندىققا شالىپ قىزمەت قىلمادى ما! ول تەك ۇلكەن مىنبەردە «ءتىلىم!» دەپ زارلامادى. قازاق ءتىلىنىڭ قۇقىق، زاڭ تىلىنە اينالۋى ءۇشىن قانشاما زاڭنامالىق قۇجاتتار مەن رەسمي اكتىلەرگە قازاقشا ات قويىپ، ايدار تاعىپ، ۇلتتىق رەڭك بەرىپ، ءوڭىن وزگەرتتى.
وتەاعاڭ ءسوزى مەن ءىس-ارەكەتى ۇيلەسكەن جان. ول از سويلەپ، كوپ ءىس قىلعاندى ۇناتىپتى. مىنە، ونىڭ تۋعان تىلگە جاساعان قىزمەتى. قاراڭىزشى! «گيدرومەتەورولگيالىق ورىسشا-قازاقشا سوزدىك» (1996), «اۆتورلىق قۇقىق» (2001), «اۆتورلىق قۇقىقتىڭ قازاقشا، ورىسشا، اعىلشىنشا ىقشام سوزدىگى» (2001), «مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ – مەرەي ەمەس، مىندەت» (2002), «ءتىل مارتەبەسى – ەل مارتەبەسى» (2003), «ءتىل – مەملەكەت تىرەگى» (2003), «زاڭ تەرميندەرىنىڭ قازاقشا-ورىسشا جانە ورىسشا-قازاقشا سوزدىگى – رۋسسكو-كازاحسكي ي كازاحسكو-رۋسكي سلوۆار تەرمينوۆ زاكوناداتەلستۆا» (2003), «مەملەكەتتىك ءتىل – تىڭعىلىقتى ءىس كەپىلى» (2003), «مەملەكەتتىك ءتىل – رۋحاني قۋات كوزى» (2003), «قازاق ءتىلى» وقۋلىق (2003), «تىلگە دە تىرەك كەرەك» (2004), «زاڭ تەرميندەرىنىڭ سوزدىگى» (2004), «ءىس قاعازدار ۇلگىسى» (2005), «اۋدارماشىعا كومەك» (2005), «ىلەسپە اۋدارما: كوركەمدىك شەشىم، تەرمينولوگيا تۇيتكىلدەرى، ءسوزجاسام...» (2007) وسىنداي ءىرى دە كەسەك كىتاپتار مەن سوزدىكتەردى جازىپ، قۇراستىرىپ، قۇقىق سالاسىنداعى ءتىل ماسەلەسىن شەشىپ، سىرەسكەن مۇزدىقتاردى ەرىتىپ، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر مەن ادىلەت، سوت قىزمەتكەرلەرى ءۇشىن «ءتىلاشار» دايىنداپ، سول ۋاقىتتاعى ادىلەت ءمينيسترى زاعيپا باليەۆا باستاعان قانشاما شەندى-شەكپەندىنىڭ «ءتىلىن» سىندىرۋىنا سەبەپكەر بولعانى بار. قاراپ وتىرساڭىز، ايدارلى ايدىن ءفاني عۇمىرداعى سوڭعى ساتىنە دەيىن قولىنان قالامىن تاستاماي، ميللەت ءحالىن ويلاپ وتكەن ەكەن.
انا ءتىلدىڭ ايبارى بولعان قايران ەسىل ەردىڭ پۋبليتسيستيكالىق مۇراسىنا كوز جۇگىرتكەنىمدە، تەك 2003 جىلدىڭ وزىندە ءتىل ماسەلەسىنە بىرقاتار ماقالا جازىپ، ۇلىسىمىزدىڭ قوس ءتىلدى ومىرىندەگى تۇيتكىلدى كوتەرىپ، ۇكىمەت پەن پارلامەنتكە قاراتىپ ساۋال تاستاعان ەكەن. ءسوزىمىز دالەلدى بولسىن، تەك قانا 2003 جىلى جازعان ماتەريالدارىنا نازار اۋدارايىق: «سوزدىك – بالا سوققان كەزدىك ەمەس...» («قازاق ادەبيەتى»، 26 قىركۇيەك، 2003), «زاڭ ەرەجەلەرى ءتىل زاڭىنا باعىنباي ما؟» («قازاق ادەبيەتى»، 10 قاڭتار، 2003 جىل), «مەملەكەتتىك تىلدە وتكەن القا ءماجىلىسى» («زاڭ» گازەتى، 3 قاڭتار، 2003), «ءتىل ماماندارى تاجىريبە الماستى» («زاڭ» گازەتى، № 10, 5 ناۋرىز، 2003), «ءتىل ۇيرەنۋگە تىلەنشى دە قۇلىقتى» («قازاق ادەبيەتى»، 4-10 ءساۋىر، 2003) «مەملەكەتتىك ءتىل – مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ تىرەگى» («زاڭ» گازەتى، 3 قىركۇيەك، 2003), «ءتىل – تۇرمەگە قامالا ما؟» («قازاق ادەبيەتى»، 16 مامىر، 2003) «تىلگە – تۇعىر، ويعا – نۇر» (جامبىل وبلىستىق «اق جول» گازەتى، 18 ناۋرىز، 2003), «مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ – مىندەت» («زاڭ» گازەتى، تامىز – قىركۇيەك 2003), «مەملەكەتتىك ءتىل – مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ تىرەگى» («زاڭ» گازەتى، 13 كۇيەك، 2003), «ءتىل توڭىرەگىنە توپتاسايىق» («جازالاردى ورىنداۋ – يسپولنەنيە ناكازاني» جۋرنالى، №6 (20), 2003). بۇل جازبالار مەنىڭ العان ەڭ نەگىزگى دەپ تەرىپ، اتاپ كورسەتكەنىم. ايتپەسە 1991 – 2007 جىلدار ارالىعىندا قۇددى ءبىر ءتىل ساقشىسىنداي قىزمەت قىلىپتى. انا ءتىلى ماسەلەسىنە كەلگەندە جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەپتى.
حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق ءتىلى عىلىم ءتىلى دە، قۇقىق زاڭ ءتىلى دە بولعان. مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، سەيدازىم قادىرباي، جاھانشا دوسمۇحامەدۇلى باستاعان الاشتىڭ ايتۋلى پەرزەنتتەرى «اقى زاڭى»، «نەكە، ءۇي ءىشى زاڭى»، «جاۋىزدىق نيزامناماسى»، «قىلمىستىق ىستەر زاڭى» ت.ب. كوپتەگەن ەڭبەكتەر جازعانى بار. سوۆەتتىك كەر زاماندا ۇلت الىپتارىنىڭ كوزى جويىلىپ، مۇراسى ورتەلدى. ءتىلىمىز وگەي بالانىڭ كۇيىن كەشتى. حالىقتىڭ رۋحىن سىندىرىپ، كەۋدەسىن تاپتادى. ەلىمىز ەگەمەندىك العان تۇستا سول ەرلەردىڭ ورنىن تولتىرىپ، قازاق ءتىلىن تابالدىرىقتان تورگە وزدىرامىن دەپ ۇلت مۇددەسى ءۇشىن قىزمەت قىلعان وتەاعاڭ سىندى ساناۋلى ازاماتتار ورتەڭگە وسكەن گۇلدەي ەكەن عوي... مەنىڭشە، وتەپبەرگەن قازاق ءتىلىن قۇقىق-زاڭ تىلىنە اينالدىرعان ادىلەت ناركومى سەيدازىم قادىربايدىڭ رۋحتاس ءىنىسى، مۇراگەر جالعاسى ەدى!
سۋرەت: اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.
بالالار ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى
وتەپبەرگەن اقىن ءتىرى كۇنىندە-اق بالالار ادەبيەتىنىڭ كلاسسيك اقىنى اتانىپ، ادەبي ورتادا ابدەن مويىندالعان. بالالار ادەبيەتىنىڭ اتاسى مۇزافار الىمباەۆ اقساقال باتاسىن بەرىپ، «كلاسسيك» دەپ ادەبي جىل قورىتىندىسىندا ايرىقشا باعالاعان-تىن.
العاشقى كىتابى 1979 جىلى «دوپ» دەگەن اتپەن جاريالاندى. تىرناقالدى ەڭبەگىنە بالاۋسالارعا ارنالعان ولەڭدەرى مەن ەرتەگىلەرى ەنىپتى. بالالار ادەبيەتىنىڭ ويىن الاڭىنا دوپ تەۋىپ كەلگەن جاس اقىن العاشقى ادىمىمەن-اق كوزگە ءتۇسىپ، تەز ارادا ورتالىق ويىنشىعا اينالدى. فۋتبوليست اقىن الا دوپتى جاقسى كورگەنى سونشالىق، «فۋتبولشى بولامىن» (1982) دەگەن كىتاپ جازىپ، سوسىن «جارىس» (1985) بايگەسىنە قاتىسىپ، ايدارىنان جەل ەسىپ، «جارىستان سوڭ جارىس» (1987) كورىپ، كۋبوك العان شابۋىلشىداي ءوزىنىڭ قارىم-قابىلەتىن، دارىنىن، الەۋەتىن كورسەتىپ، وقىرمانىن دا، اعا بۋىن ۇستازدارىن دا ءسۇيسىنتىپ، رەسپۋبليكا كولەمىنە اتى شىعىپ، كەڭىنەن تانىلدى.
تاۋەلسىزدىكتىڭ ەكىنشى ونجىلدىققا قاراي بەت العان شاعىندا ەركەتوتايلار ءۇشىن الىپپە جازۋدى قولعا الىپتى. بالالار ادەبيەتىنە تىڭ وزگەرىس جاساپ، «بالداي ءتاتتى الىپپە» (2002), «قىزىقتى الىپپە» (2002) كىتاپتارىن جازدى. سوسىن ىلە-شالا بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە قۇقىق تۋرالى تانىمدىق، تالىمدىك تۇسىنىك بەرۋگە ارنالعان «قۇقىقتىق الىپپە» (2004) وقۋلىعىن دايارلادى. بوگەنايى بولەك «الىپپەنىڭ» وقىرماندارى كوبەيىپ، سۇرانىس ارتقان سوڭ، اقىن «التىن شىققان جەردى» تەرەڭنەن قازىپ، «اتلاس – الەم كارتاسى» («گەوگرافيالىق الىپپە»، 2006) كىتابىن ۇسىنىپ، بالدىرعانداردى قۋانتتى. وقىرمانى كوپ، سۇرانىسقا يە اۆتوردىڭ كىتابىن ساتىپ، تيىننىڭ ءدامىن تاتقان باسپا ءوتىنىش ايتىپ، «الەمگە ايگىلى قالالار» (2006) كىتابىن جازدىرتتى. اقىنىمىز تابيعات پەن قورشاعان ورتانى ايالاي ءجۇرىپ، «ەكولوگيالىق الىپپە» (2007) جازىپ، ادەبيەتسۇيەر قاۋىمدى تامساندىردى ەمەس پە!
ءسابي ءتىلىن، مىنەزىن، پسيحولوگياسىن وتە جاقسى مەڭگەرگەن شەبەر اقىن «ايدىن-شالقار» (1979) كىتابىنان كەيىن «جىلدىڭ ءتورت مەزگىلى» (1989) جىرلاپ، «بالاباقتىڭ ءبىر كۇنى» (1992) سۋرەتتەپ، «اجارلى استانا» (2002) كىتابىن باس قالانىڭ كوركىن، تۇعىرىن كەستەلەپ، «قىرىق قىزىق» (2002) ايتىپ، قىران توپان كۇلدىرىپ، «قۇپيا وقۋلىق» (2002) ويلاندىرىپ، «كەرەك كىتاپپەن» (2006) سۇيىكتى دوستارىنا ادامشىلىق جولىن نۇسقاپ، باعىت-باعدار بەرىپ، قيماي قوشتاسىپ ەدى...
وتەش اعام جاسوسكىن ادەبيەتىنىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىقتى. ۇلت، مەملەكەت، وتباسى، قازاق تاريحى، تاريحي تۇلعالار تاقىرىبىنان باستاپ، بالاباقشا، مەكتەپ، سپورت، مەديتسينا، قۇقىق، ەكولوگيا، گەوگرافيا جانە قورشاعان ورتا، جان-جانۋار ءبارىن قامتىپ، ءبارىن جىرلاپ، جانر تۋدىرىپ، ءورىسىن كەڭەيتىپ، ەركەبۇلانداردىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرار اسا قاجەتتى نارسەلەردى دەر شاعىندا جازدى. مەن سولاردى وقىپ وسكەن بالامىن. وتەاعاڭنىڭ ولەڭىن، تاقپاعىن جاتتاعان شاكىرتىمىن. مەنىڭ عانا ەمەس، زامانداستارىمنىڭ ويىن، كوزقاراسىن وزگەرتكەن ۇستاز ەدى!
ءسوز زەرگەرىنىڭ ادەبي شەبەرلىگى كىسىقىزىعارلىق دەڭگەيدە. وسى كۇنى ءوزىمىز دە بالالار جازۋشىسى اتانىپ ءجۇرمىز عوي. بىراق بالدىرعان ادەبيەتىن جازۋ دا، جاساۋ دا قيىن ەكەنىن مويىنداۋ كەرەك. وتەپبەرگەن اقىن بيىگىندەگى تۋىندىلاردى جازۋ ومىرلىك جانە وتباسىلىلىق تاجىريبەمەن كەلەتىن، شەبەرلىك ماشىقپەن داعدىلاناتىن قۇبىلىس ەكەنىنە كوز جەتتى. مىسالى، ءبىزدىڭ كەيىپكەر ءار ءتۇرلى جاستاعى بوتاقاننىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە ساي جازعان الۋان ءتۇرلى تاقپاق، ولەڭىمەن دارالانىپ تۇرادى. ونىڭ بوبەكجاي مەن بالاباقشا تاربيەلەنۋشىلەرىنە ارناپ جازعانى بىرتوبە بولسا، باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارناپ جازعانى تاعى بار. ونىڭ سىرتىندا 5-7 سىنىپتاعى ۇلاندارعا دەپ تانىمدىق باعىتتا جازعان شىعارمالارى دا جەتەرلىك. ايتقانداي، بوبەكجاي مەن بالاباقشا جىرلارى ءوز ىشىنەن ەكىگە بولىنەدى: الدىڭعىسى – ءتىلى ەندى-ەندى شىعىپ، بىلدىرلاپ سويلەپ، ءوز اياعىنا ءوزى شالىنىپ-ءسۇرىنىپ جۇرگەن 2-3 جاستاعىلار ءۇشىن ءشۇلدىر-كۇلدىر تاقپاقتار بولسا، كەيىنگىسى – ءتىلى شىققان، ءسوزى نىق 4-6 جاستاعى ەرەسەكتەر توبىنا ارنالعان تاق-تاق شۋماق پەن ناق-ناق ويىن تۇرلەرى.
پەداگوگ اقىننىڭ شىعارماشىلىعى زەرتتەلەر بولسا، ىزدەنۋشى كەنەن بايلىق، مول قازىناعا كەزىگەر مە ەدى. شىعارماشىلىق زەرتحاناسى باي، ءتۇرلى جانردى قامتيتىن كلاسسيك جازۋشىنىڭ ساناماق، مازاقتاما، جاڭىلتپاش پەن جۇمباق، ەرتەگى مەن اڭىزى، ءسوز قالتاسى ءبارى-ءبارى جاڭا ءتۇر، جاڭا وي، جاڭا تاسىلمەن جازىلعان ەرەك شىعارمالار.
سۋرەت: اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.
تارلان تۇلعالاردى تۇگەندەگەن تاريحشى
وتەپبەرگەن اقىپبەكۇلى قازاعىمەن بىرگە تۇلەگەن ەر. ەلىمىز ءوز الدىنا وتاۋ تىگىپ، ەنشىسىن العاننان باستاپ قالامگەردىڭ دە شىعارماشىلىق تۇرعىدان ءوسۋ كەزەڭى باستالدى. العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، سوۆەت زامانىندا ايتىلماي قالعان اقتاڭداقتار ماسەلەسىن تانۋعا دەن قويىپ، تاريحتىڭ بوساعان قورجىنىن تولتىرۋ ءۇشىن قۇم اراسىندا قالعان قازىنانى ىزدەگەن.
اسىرەسە، ماتاي ءبورىباي باتىر، قىدىرالى بي، دوسەت بي، تانەكە باتىر، ايگىلى مەتسەنات مامان قاجى قالقابايۇلى، ونىڭ ۇلدارى تۇرىسبەك قاجى، سەيىتباتتال قاجى جانە ەسەنقۇل قاجى تۋرالى جازعان زەرتتەۋ ماقالالارىنىڭ شوقتىعى بولەك. اقىن سارانىڭ قايىن ءسىڭلىسى بيعايشا اكىشبەكوۆا مەن ۇلتاي ورازبەككەلىنى اپالاردىڭ ايتقانىن حاتقا ءتۇسىرىپ، سارا تاستانبەكقىزى تۋرالى تولىمدى زەرتتەۋلەر جازدى. «اسەتتىڭ كوزىن كورىپ، ءسوزىن تەرگەن» («الماتى اقشامى»، №106, 1992), «ۇلى جىراۋ ءالديى» («اق جەلكەن»، №10, قازان، 2005), «تۇمار قىز» («حالىق كونگرەسى»، 1995), «اقىن ساراعا سوقتىعا بەرەمىز بە؟» («جاس الاش»، 1996), «ءارىپ اقىن ساراعا عاشىق بولعان با؟ («قازاق ادەبيەتى»، №47, 19 قاراشا، 1996), «قاپال ما، كوپال ما، الدە... » («انا ءتىلى»، № 28, 10 شىلدە، 1997), «سەگىز سەرى» («اق جەلكەن»، №8, تامىز، 1997), «قايشىلىققا تولى تاريح»، («جاس الاش»، 26 تامىز، 1997 جىل), «ءبورىباي باتىر» («قازاق باتىرلارى»، №11 (16), قاراشا، 1999), «شوڭاي باتىر» (قازاق باتىرلارى، №3 (8), تامىز، 1999), «بارلىبەك، تۇرلىبەكپەن امان بولسا...» («قازاق ادەبيەتى»، №11, 12-19 ناۋرىز، 1999), «اباي – قازاقتىڭ توبە ءبيى» («پاراسات» جۋرنالى، №2, 2007) سىندى زەرتتەۋ ماقالالارى دەرەگىمەن، ۇلتتىق مۇددە تۋراسىنداعى كوزقاراسىمەن ەرەكشەلەنەدى. ءار ماتەريالىن سول وقيعانىڭ يا بولماسا سول تۇلعانىڭ كوزىن كورگەن كونەكوز قاريالارمەن كەزدەسىپ، ەسكى ءسوزدى تاسپاعا ءتۇسىرىپ، شىمىر ويلارمەن تولعانىپ جازىپ، ۇمىت قالعان تاراۋيحقا ساۋلە ءتۇسىرىپ، جارىققا شىعارىپتى.
سوۆەت ۇكىمەتى قۇلاعاننان كەيىنگى كەزەڭدە قازاق قوعامىندا ءبىر جىلىمىق پايدا بولىپ ەدى. حالىقتىڭ وتكەنىن تانۋ، ۇلتتىڭ ۇلتتىق قالىبى مەن بولمىسىن (ID, يدەنتيفيكاتسيا) ىزدەۋ، رۋحىن وياتۋ. توقسانىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا بۇل باعىتتا قانشاما ۇلتتىق رۋحتى وياتار ىزدەنىستەر جاسالدى. زەرتتەۋلەر جازىلدى.
زاڭتانۋ سالاسىنان ماگيسترلىك ديسسەرتاتسيا قورعادى. عىلىمي جۇمىسى نەگىزىندە «قارا قىلدى قاق جارعان» (2006) دەگەن مونوگرافيا جازدى. زەرتتەۋ ەڭبەگىندە شەشەندىك سوزدەر مەن بيلەر شەشىمىندەگى قۇقىقتىق نورمالار جانە سوت پرەتسەدەنتى ماسەلەسى جان-جاقتى تالقىلانىپ، قازاق حاندىعى تۇسىنداعى بيلەر مەن الاش وقىعاندارىنىڭ قۇقىقتىق وي-پىكىر، كوزقاراستارى سارالانعان. زەردەلى زەرتتەۋشى اعامىز امان-ەسەن جۇرگەندە، نە عىلىم كانديداتى نە عىلىم دوكتورى دارەجەسىن يەلەنەر ەدى. دەسە دە اعەكەمىز بىرقاتار جوعارى وقۋ ورنىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى اتانىپ، اكادەميكيالىق ورتانىڭ مانتياسىن كيگەن-ءتىن.
مادەنيەت، تاريح ءتىل مەن قۇقىق ماسەلەلەرىنە ارنالعان بەس جۇزدەن استام زەرتتەۋ ماقالاسى مەن «ۇلىلىق قالعىسا، ۇلت ۇيقىعا كەتەدى...»، «ۇلى ادامدار ۇلاعاتى» كىتاپتارىنىڭ اۆتورى رەتىندە ەسىمى جادىمىزدا ماڭگى جاسارى انىق.
P.S: ءبىزدىڭ قاسيەتتى قاپال اتىرابى ۇلتتىق ادەبيەتىمىزگە ءبىلال سۇلەيۇلى، فاتيما عابيتوۆا، عالي ورمانوۆ، سايىن مۇراتبەكوۆ، داريعا شايمەردەنوۆا، دۋبەك مۇسانوۆ، وتەپبەرگەن اقىپبەكۇلى، اراسانباي ەستەنوۆ، قۋات قايرانباەۆ، ادىلبەك ىبىرايىمۇلى، داۋرەن قۋات سىندى ايدىك قالامگەرلەردى سىيلادى. قازاقتىڭ اسا كورنەكتى كلاسسيك جازۋشىسى سايىن اعا مۇراتبەكوۆ پەن وسى وتەپبەرگەن اعامىز بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلمەستىڭ كەمەسىنە ءمىنىپ كەتە باردى. 2006, 2007 جىلدارى قاپال-انا ماڭدايىنا بىتكەن قاتار شاپقان قوس تۇلپارىنان ايىرىلىپ، قىدىرالى ءبيدىڭ جۇرتى قارا جامىلىپ قالعان-تىن. مەن ول جىلدارى وقۋشى ەدىم. ادەبيەتكە بار ىنتا-شىنتاسىمەن بەرىلگەن كىتاپسۇيەر وقىرمان ەم. تاعدىرىما ايتۋلى جەرلەستەرىممەن كەزدەسۋ، اڭگىمەلەسۋ جازىلماعان ەكەن. شىركىن-اي، وتەاعام ورتامىزدا بولسا ەكەۋىمىز جاقسى دوس-جار بولار ەدىك دەپ ويلايمىن. اڭگىمەمىز جاراسار ەدى، ورتاق قىزىعۋشىلىعىمىز كوبەيەر ەدى...
بيىل، ومىردەن سىي-قۇرمەت كورمەي، «ەر-تۇرمانى تۇگەندەلمەي» وتكەن بەكزادا جاننىڭ تۋعانىنا مەرەيلى 75 جىل. سالاۋات ايتىپ، رۋحى شات بولسىن دەۋدەن باسقا قولدان كەلەر شارا بار ما؟ ارتىندا قالعان جارى، ايتىسكەر اقىن، قر مادەنيەت قايراتكەرى جۇماش وسپانبەكوۆا جەڭگەمىز بەن ۇل-قىزدارى ىرزىقتى، بايقۋاتتى بولسىن!
ءسوز ورايى كەلگەندە ايتپاي كەتۋگە بولماس ءبىر ءجايت بار، ول – وتەپبەرگەن اقىپبەكۇلىن اداقتاۋ، ارداقتاۋ ماسەلەسى. تۋعان اۋدانىندا 60, 70 جىلدىق مەرەيتويلارى اتالىپ وتىلمەدى. نە اتىنا بەرىلگەن كوشە، نە مەكتەپ جوق. وبلىس اكىمىنەن باستاپ قانشاما اتقامىنەرگە جازىلعان حاتتىڭ سانىنان ءوزىمىز جاڭىلىپ قالدىق. ەندىگىدە اقسۋ اۋدانىنىڭ اكىمدىگى بۇل جاعدايعا سەلقوس قاراماي، كوشكەنتال (اقىن تۋعان جەر) اۋىلىنداعى جاڭادان سالىنعان مەكتەپكە ەسىمىن بەرۋىن سۇرايمىز.
ەلدوس توقتارباي
Abai.kz
