Azamattyq qogham degenimiz ne?

Azamattyq qogham – búl memlekettik emes úiymdar, bastamashyl toptar, belsendi azamattar jәne әleumettik instituttar jiyntyghy, olar memleketting yqpalynan tәuelsiz әreket etedi jәne qoghamdyq mýddelerdi qorghaugha baghyttalghan. Onyng qúramyna ýkimettik emes úiymdar (ÝEÚ), kәsipodaqtar, qoghamdyq qozghalystar, BAQ, akademiyalyq qauymdastyqtar jәne memleket pen halyq arasyndaghy dialogty nyghaytatyn basqa da qúrylymdar kiredi.

Azamattyq qogham demokratiyalyq memlekette manyzdy ról atqarady: azamattardyng eldi basqarugha qatysuyn, biylikke baqylau jýrgizudi, qúqyqtar men bostandyqtardy qorghaudy jәne qoghamdyq sana-sezimdi damytudy qamtamasyz etedi.

Qazaqstanda azamattyq qoghamdy qalyptastyru perspektivalary

Qazaqstan demokratiyalandyru baghytymen damyp kele jatqan memleket retinde azamattyq qoghamnyng qalyptasuy ýshin aitarlyqtay әleuetke iye. Negizgi perspektivalargha mynalar jatady:

1. Azamattyq belsendilikting artuy – ýkimettik emes úiymdar (ÝEÚ) men eriktiler (volonterler) úiymdary men qoghamdyq bastamalar sanynyng kóbengui;

2. Sifrlandyru jәne әleumettik jelilerding damuy – azamattargha óz ýnin bildiru, aqparat almasu jәne әleumettik qozghalystardy úiymdastyrugha jana mýmkindikter berilui;

3. Zannamanyng damuy – adam qúqyqtary men sóz bostandyghy salasyndaghy memlekettik reformalar ‑ azamattyq qoghamnyng yqpalyn keneytuge alghysharttar jasaluy;

4. Ekonomikalyq damu – ekonomikalyq jaghdaydyng ýzdiksiz jaqsaruy ‑ bilim dengeyining kóteriluine jәne azamattardyng qoghamdyq prosesterge tartyluyna yqpal etui.

Qazaqstanda azamattyq qoghamnyng damuyna ong әser etetin faktorlar: 

1. Memlekettik qoldau – ÝEÚ-gha arnalghan memlekettik baghdarlamalar men granttar әleumettik belsendilikti damytugha baghyttalyp, naqty nәtiyjeni kózdeytin qogham ýshin manyzdy baghdarlamalargha bólinui tiyis. Búl sala әli de jetildirudi talap etedi;

2. Bilim dengeyining ósui – azamattyq qogham mәseleleri boyynsha bilim beru baghdarlamalary men ghylymy zertteulerding damuy. Búl baghyt «jalpyúlttyq» sipatqa ie boluy tiyis. Qogham osy baghytta biregeylenui qajet. Biraq bizde qazir olay bolmay otyr. Elimiz «diny nanym‑senimdi demokratiya kórinisi» dep sanaghandyqtan, dinge erikti shamadan tys berdi. Al búl arenada ghylym men bilim mindetti týrde diny dogmalarmen qayshylyqqa keledi – kelmeui mýmkin emes. Bizde qazir osy prosess ótude. Birshama beytaraptyqqa jetken din – últtyq tarihtan alshaqtap, bilimge qarsy nasihatyn kýsheytti. «O dýniyede sening diplom alghanyng manyzdy emes, qúlshylyq etip, oqyghan namazyng manyzdy» degen dogmalyq nasihat kýsheyip bara jatyr. Al, din basqarmalarynyng «Din ghylymgha qayshy emes» degeni – tek qúlaqqa jaghymdy estiletin sóz bop qaluda. Osy mәseleni retteu kerek;

3. Aqparattyq tehnologiyalar – internettin, әleumettik jeliler men media-platformalardyng damuy adamdargha ózdiginen úiymdasugha mýmkindik beredi. Búl jaghynan biz birshama jetistikterge ie boludamyz dep aitugha bolady;

4. Halyqaralyq qauymdastyqqa integrasiya – Qazaqstannyng halyqaralyq úiymdargha qatysuy, tәjiriybe almasu jәne demokratiyanyng halyqaralyq standarttaryn saqtauy. Oghan osy salada bilimning azdyghy әser etude. Biraq, jyl sayyn búl ýrdis damu ýstinde, oghan birneshe ministrlikter qatysuda. Biraq olardyng júmysynda ashyqtyq joq boluy sebepti – búl júmystyng nәtiyjesi de qoghamgha birshama belgisiz kýide qaluda.

Qazaqstanda azamattyq qoghamnyng damuyna teris әser etetin faktorlar:

1. Sóz bostandyghyn shekteu – ilgerileuge qaramastan, tәuelsiz BAQ pen azamattyq belsendilerge qysym kórsetu jaghdaylary saqtaluda. Búl «salada», әsirese, әkimshilikter óte «belsendilik» tanytuda. Sebebi, olar әli de «saqtansang – saqtaydy» dep әreket etip, azamattyq qoghamnyng tez ayaqqa túryp ketuinen góri, ózderining «qyzmettik tynysh jaghdayyna» kóbirek alandaydy deuge bolady. Búl toqyrau biylik jýiesi tolyghymen jana formattaghy oilaytyn azamattarmen almasqansha jalghasa beredi deuge bolady;

2. Burokratiyalyq kedergiler – ÝEÚ-ny tirkeu jәne olardyng júmys isteui barysynda kezdesetin qiyndyqtar. Búl mәsele keyingi kezde qiyndady deydi kóptegen azamattar. Biraq, búrynghy korrupsiyalyq jýie kezinde kóp adam tamyr‑tanystyq arqyly «tirkelip» alatyn. Qazir, sifrlyq kezenge kóshkeli, ÝEÚ Jarghysyna jәne ózge qújattardyng zangha sәikes jasaluyna talap kýsheydi. Halyq osyghan әli ýirene almay jatyr ‑ búrynghy «tamyr‑tanystyq» jýzege aspay qaldy. Sondyqtan, az uaqyttan son, azamattar tirkeu qújattaryn dúrys jasaudy mengeredi, sóitip, búl kedergiler azayady dep boljaugha bolady.

3. Qúqyqtyq mәdeniyetting tómendigi – azamattardyng óz qúqyqtary men mýmkindikteri turaly jetkilikti habardar bolmauy. Áriyne, qazirgi internet zamanynda azamattardyng qúqyqtyq sauttylyghyn jetildiru birshama jenildedi. Alayda, ol azamattar qúqyqpen betpe‑bet kelgen jaghdayda ghana jýzege asuda. Óitkeni, úzaq jyldar boyy biylik jýiesindegi zang túrghysynda oryn alghan óreskel qatelikter azamattyq qoghamdaghy «qúqyqtyq apatiyany» tuyndatty. Halyqtyng zangha degen senimi tómendedi. Qazirgi «әdiletti qogham ornatu» úmtylysyna qaramastan, onday zang búzushylyqtar, yaghni, zandy belgili bir shendi qyzmetkerlerdin, bay adamdardyn, ne mýddeli taraptyng ynghayyna búru әli de oryn aluda. Mysaly, Almaty qalasy túrghyndarynyng «qúrylysty ózen jaghasynan 35 metr qashyqtatu» turaly zandy talaby eskerilmey, búrynghy oligarh‑deputat jeke qúrylysyn odan әri jalghastyryp jatyr... Búl bir ghana mysal. Yaghni, bizde әli de «Kýshtining jeli diyirmen tartady» degen zanbúzushylyqtyng normialary saqtaluda, sybaylasqan jaq «óz ýstemdigin» saqtaugha úmtyluda degendi bildiredi;

4. Qarjylyq qiyndyqtar – azamattyq qogham úiymdarynyng shekteuli resurstary, granttargha tәueldiligi. Biraq, jyl sayyn osy salagha bólinetin qarjynyng ózi de әdiletti jýzege aspay jatyr. Keybir, biylikpen «әriptes» bolan úiymdar jyl sayyn grant útyp aludy jalghastyruda, biraq, nәtiyje az. Sol sebepti, «jana proektiler konursyn» ótkizip, granttardy Úiymdargha emes, útymdy baghdarlamalargha berudi jappay birizdendiru qajet siyaqty;

5. Qoghamdyq nemqúraylylyq – azamattyq qogham instituttaryna degen senimning tómendigi jәne qoghamdyq ómirge qatysudyng әlsizdigi. Qoghamdyq úiymdardyng júmys isteu tәsilderi jyldan‑jylgha esh ózgerissiz qaluda. Olar óz júmystaryn «qoghamdandyrumen» ainalyspaydy. Sóitip, «ónim óndiru» kezeninde, grant qarjysyn týgesedi de ‑ júmysyn toqtatady. Óz baghdarlamalaryn sonyna deyin aparmaydy. Biylik te oghan qaytyp oralmaydy.

Qazaqstanda azamattyq qoghamdy damytu ýshin qajetti sharalar:

1. Zannamany jetildiru – ÝEÚ men BAQ qyzmetin retteytin neghúrlym liyberaldy zandardy qabyldau;

2. Burokratiyalyq kedergilerdi azaytu – qoghamdyq úiymdardy tirkeu jәne olardyng qyzmetin jýrgizu rәsimderin jenildetu. Ol ýshin, Ádilet ministrligi bir subiektiden tapsyrylghan qújattardy qayta‑qayta «Mynaday zang talaby oryndalmady» degen Búiryqpen qaytara bergenshe, óz tarapynan «qújattardy dúrys toltyru» serviysin iske qossa – búl prosess әldeqayda jenilder edi. Osynyng zannamalyq negizin jasau qajet siyaqty;

3. Azamattyq belsendilikti tanymal etu – azamattardyng habardarlyghyn arttyru maqsatynda bilim beru jәne aqparattyq nauqandar jýrgizu. Biraq, onday nauqandar kóbine formalidy sipatta jýredi. Degenmen, búl mәsele ýnemi, ýzdiksiz atqarylghanda ghana iske asatyn bolghandyqtan – oghan qúqyq qorghau organdary, әkimshilikter, ÝEÚdar jappay, ózara әrekettese atsalysuy kerek;

4. Tәuelsiz BAQ-ty damytu – baspasóz bostandyghyn qamtamasyz etu jәne balama aqparat kózderining qoljetimdiligin arttyru. Tәuelsiz BAQ ýlesin ýzdiksiz arttyryp otyrugha aldymen biylikting ózi mýddeli boluy tiyis. Onsyz búl jýzege aspaydy;

5. Eriktilikti qoldau – volonterlik qozghalysty damytu ýshin jaghday jasau jәne jastar bastamalaryn yntalandyru. Volonterlik boluy ýshin, qoghamnyng belgili bir mýsheleri «erikti» bolyp júmys jasaugha dayyn bolulary kerek. Búl – qoghamdaghy qalyptasqan moraldik prinsipterge tәueldi: meyirimdi qoghamda «eriktiler» kóbeyedi;

6. ÝEÚ-ny ekonomikalyq qoldau – azamattyq bastamalardy qarjylandyru baghdarlamalaryn әzirleu jәne granttyq qoldau kórsetu. Búl da asa manyzdy. Óitkeni, memlekettik qarjylyq qoldau men mesenattyq qozghalysty damytu qatar jýrui tiyis. Biraq, bizdegi oligarhiya toby shekteuli ghana jәne olar azamattyq qogham damuyna mýddeli emes bolyp qalyptasty.

Qorytyndy: Qazaqstandaghy azamattyq qogham qalyptasu kezeninde túr jәne onyng damuy kóptegen faktorlargha baylanysty. Memleket osy baghytta reformalar jýrgizip jatyr ‑ sifrlandyru jәne azamattyq belsendilikti arttyrudyng joldary izdestirilude.

Biraq, búl jetkiliksiz. Elimizde әli de eski avtokratiyalyq qoghamgha tәn «sóz bostandyghyn shekteu» jәne ózge de «әkimshilik‑burokratiyalyq kedergiler» kóptep kezdesedi. Búl bolashaq ýshin syn-qaterler.

Azamattyq qoghamdy tabysty qalyptastyru ýshin zannamalyq reformalar jýrgizip, memlekettik kýsh‑jigerdi tәuelsiz bastamalardy qoldaugha, halyqtyng qúqyqtyq mәdeniyetin arttyrugha, ekonomikanyng әleumettik jauapkershiligin arttyrugha, qoghamda ghylym‑bilim qúndylyghyn qalyptastyrugha arnalghan keshendi basqaru tәsilderin ainalymgha tezdetip engizu mindetteri túr.

Ábdirashit Bәkirúly, filosof‑publisist

Abai.kz