Qazirgi balalar әdebiyetining damuy, tynys-tirshilishi jәne onda saqtalghan key mәseleler turaly Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri, M.O.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner institutynyng bas ghylymy qyzmetkeri Núrdәulet Aqyshpen súhbat qúrghan edik.

 – Qazir әlem tehnologiya dәuirine qadam basty. Al osynday zamanda qaghaz kitaptyng taghdyry da tar kezenge tura kelgendey. Bylaysha aitqanda, balalar emes, ýlkenderding ózi kitapty serik etuine kýmәnmen qaraytyn uaqyt tayap keledi. Sizshe qazirgi balalar qanday shygharmalargha qyzyghady?

– IYә, óziniz aityp otyrghanday, býgingi tanda balalardyng kórkem әdebiyetke degen qyzyghushylyghy búrynghy kezenmen salystyrghanda әjeptәuir bәsendep qaldy. Oghan sebep  – elektrondyq aqparat qúraldarynyng basymdyqqa ie bolyp ketui. Degenimen, jas buyn kitap mýlde oqymaydy dep ýizild-kesildi kesip aitugha bolmaydy. Mening bayqauymsha, balalardy kóbirek qyzyqtyratyn  janrlardyng biri – komiks. Respublikamyzdyng әr ónirinde shyghyp jatqan kitapshalardyng arasynda osy janrdaghy dýniyelerge súranys basymdau bolyp kórinedi. Mysaly, Oral qalasyndaghy «Dana ortalyghy» shygharghan komiks janryndaghy «Jetpis paluan» atty  tarihy әngime tartymdy shyqqan. Búl jobanyng avtory – maghan belgisiz J.Safullin degen azamat. Búl shygharmanyng tәrbiyelik jaghy da bar. Qazirgi tandaghy telefonnyng balalargha tiygizetin  teris әserinen aryluyna, esesine kitap oqugha, sportpen shúghyldanugha yqpal ete alady dep oilaymyz.

Múnday komikster әrtýrli baspalarda jaryq kórip kele jatyr.

Sonymen birge fentezy janryndaghy shaghyn dýniyeler de jas oqyrmannyng qyzyghushylyghyn tughyza alady. Búl ózi qazaq balalar әdebiyetinde búryn keng taramaghan janr bolatyn. Búl baghytta júmys isteuge әsirese jas qalamgerlerimiz beyim. Mysaly, Z.Tórehan, A.Qúrmanaeva, G.Isaeva  jәne t.b. jas avtorlar osy jolda júmys isteude. Kóptegen baspalar osy janrgha basymdyq berip otyr.

Biraq fenteziyding bir kemshiligi bar. Ol oqyrmandy shynayy ómirden alystatyp әketedi. Mening oiymsha, tәuelsiz Qazaqstan balalarynyng qazirgi tandaghy ómirin beyneleytin realistik shygharmalardyng bәsi artyqtau. Ókinishke qaray, prozamyzda býgingi balalar ómirinen alynghan realistik shygharmalar qatary azdau. Biraq qay baghytta, qanday taqyrypta jazsylsa da, tuyndynyng kórkemdik-estetikalyq dengeyine birinshi kezekte mәn berip otyru kerek. Búl jaghynan balalar poeziyasynda ilgerileushilik bar.

Balalardy qyzyqtyratyn taqyryptardyn  auqymdysy – tabighat pen ekologiya. Balanyng jan dýniyesin izgilendirip, núrlandyra týsetin qyzyqty taqyryptyng biri – tabighat. Onyng aluan týrli qúbylystaryn tanyp bilu ýshin balalar shygharmalarynyn, sonyng ishinde әsirese balalargha arnalghan ólenderding manyzy zor. Óitkeni, onday taqyryptaghy tuyndylar kórkemdik-estetikalyq talghamdy úshtaumen birge balanyng ainalagha janashyrlyqpen qarauyna әser etedi.

Kez-kelgen tabighat – tughan jerding belgili bir kórinisi desek te bolady. Búdan shyghatyn qorytyndy – múnday әngimeler men ólenderding balanyng sanasynda ekologiyalyq tәrbiyening úshqyndary qalyptasuyna, sonymen birge patriottyq sezimning oyanuyna týrtki bolatynyna senuimiz kerek.

Osy taqyrypty kórkem tilmen qauzap jazyp jýrgen prozashylarymyz barshylyq. Mәselen, balalar qalamgerleri Túrdaqyn Jeksenbay, Bayan Bolathanova, Qanat Qayym, Eldos Toqtarbay, Meyirjan Jylqybay  jәne basqalary osy qatarda.

– Mektep oqushylardyng kitap oqu әdetin qalay jetildiruine jol núsqaghany dúrys? Búnday praktika bizde qazir bar ma?

– Búl mәselede mekteptegi bastauysh synyptardyng jәne әdebiyet pәnining múghalimderine ýlken jýk týsedi. Olar sabaqty tek formalidy týrde ótkizip qana qoymay, týrli pedagogikalyq әdis-tәsilderdi paydalanuyna tura keledi. Kórkem әdebiyet shygharmalaryna qyzyqtyru barysynda oiyn tәsilderin qoldanyp jýrgen ústazdarymyz da joq emes. Búl jóninde arnayy seminarlarda aitylyp ta kele jatyr.

– Ózi kitap oqymaytyn ata-analar balalaryna qalay ýlgi bolady degen súraq tuyndaydy. Balalargha kitap oqytu ýshin ata-ananyng róli basym boluy kerek shyghar.

– Ata-analardyng biliktiligi men janasharlyghy aldynghy orynda ekendigin de úmytpauymyz kerek. Áriyne, onday sharualar arnayy uaqyt bóludi qajet etedi. Mysaly, bizding otbasymyzda balanyng qyzyghyp jýrgen nәrsesin alyp beru ýshin aldymen bir shumaq óleng jattau kerek nemese beligili bir shygharmanyng mazmynyn aityp beresing degen shart qoyamyz. Maqtanbay-aq aitayyn, búnday tәsil óz jemisin berude.

Osy arada sizding ýshinshi súraghynyzgha beriletin jauap ta shyghyp túr. IYә, ata-ananyng ózi qyzyqpasa, balasynyng keleshekte kitapqúmar bolyp shyghuy ekitalay nәrse. Sondyqtan múghalimderding ata-analar arasynda da ýnemi tiyanaqty júmystar jýrgizip túruyna tura kelmek.

– Siz әdebiyet synshysyz ghoy, qazir bizde balalar únatyp oqityn qanday tuyndylar bar jәne olar nesimen manyzdy?

– Qazir balalargha arnalghan jaqsy kitaptar joq degen úghym bar. Tipti kózi ashyq azamattarymyzdyng arasynda da osynday pikirler aityp jýr.  Búl – jansaqqalamgererimiz   týsinik. Mәsele – jaqsy kitaptardyng dúrys tarala bermeuinde әri nasihatynyng azdyghynda. Áytpese tәuir degen shygharmalar az kezdespeydi. Tek olardy taratu  mәselesinde kidirister bar. Áytpese jaqsy jazylghan poeziyalyq kitaptar az emes. Kitaphanalargha aldymen týsetinder – Mәdeniyet ministrligining baghdarlamalary boyynsha shyghatyndar. «Mazmúndama» siyaqty baspalar shygharghan ónimlerin ózderi taratudy qolgha aluda. Búl – ózge baspalar da ýirenetin ýirenetin jaqsy ýrdis. Aytyp otyrghanynyz óte oryndy. Jetkinshek úl-qyzdarymyzgha kitap oqytuda eresekterding alatyn orny erekshe. Eng bastysy – qalamgerlerimiz jaqsy shygharmalar jazu kerek ekendigi bәrimizge belgili. Al onday dýniyeler qazir bar ma?

Tek prozany ghana alyp qarayyqshy. Mening ózim bayqaghan shygharmalardyng arasynda B.Ybyrayymnyng «Aspandaghy sayahat», A.Estenning «...», B.Ýsenbaevtyng «Tәuelsizdik degen ne?» Q.Qayymnyng «Kópir astyndaghy ýi», E.Aydabosynnyng «Qyzyl saqa», A.Elgezekting «Bolmaghan balalyq shaq», Z. Júmanovanyng «Ghajayyp orman», S.Qamshygerding «Úly dala batyrlary», E.Orazdyng «Úly dala handary», Z.Tórehannyng «Kýiekóbelekter shahary» fenteziyi, R. Sauytbaydyng «Shoko әlem» roman-fenteziyi, M.Jylqybaydyng «Maqta qyz ben mysyq» atty postmodernistik tuyndysy, G.Isaevanyng «Balalargha bazarlyq» jәne t.b. basqalaryn tizip aitar edim. Janrlarynyng jәne mazmúndarynyng әrtýrli boluyna qaramastan, búlardyng manyzdylyghy jas oqyrmannyng súranysyn tap basyp, tany alularynda, kórkem әdebiyetke qoyylatyn ortaq talaptardyng ýdesinen shygha bilulerinde.

– Amerikada jýrgende men ol jaqtaghy kitaphanalarda kóp otyrdym. Bayqaghanym, kitaphanagha keletin balalardyng sany kóp. Onyng ýstine olar ýnemi ata-anasymen birge keledi. Búl tәrbiyening ornyqtylyghy, qoghamnyng dúrys baghytqa bet alghany dep topshyladym. Bala jasynan kitap oqymaghan qogham mýshesi sol qoghamgha eshtene bere almaydy. Al biz oqityn qogham qúru ýshin oqylatyn shygharma jazuymyz kerek qoy. Búl jerde jazushylardyng qanday mindetteri bar?

– Jazushylardyng mindetteri – әrqaysysy óz shygharmalaryn nasihattay biluleri kerek. «Kitapty jazdym, baspadan shyqty» degen oimen shektelip qalugha bolmaydy. Býgingi kýn kózqarasymen alghanda búl tipti toghysharlyqqa jaqyn týsinik boluy ghajap emes. Oqyrmanmen keri baylanys jasaugha әli daghdylana almay kelemiz. Basqany bylay qoyghanda, osy kemshilik mening óz basymda da bar.

– Osy arada aita ketetin jaghday, sóz óziniz әdeby ortagha balalargha arnalghan shygharmalarynyz arqyly kelip, aldymen jazushy retinde sol arqyly tanylghan ekensiz. Shytyrman oqighaly hikayattarynyz jabyq bәigelerde jýldeli oryndargha da ie bolyp jýripti. Mysaly, «Júmbaq izder», «Tau ishindegi tauqymet» jәne basqa tuyndylarynyz. Songhy kezderi búl baghyttaghy júmysynyz sayabyrlap qalghan siyaqty. Onyng sebebi nede?

– Aytyp otyrghanynyz ras. Qazir tiyip-qashty shaghyn әngime nemese ertegi janryna ghana qalam tartyp qoyamyn. Kólemdileu dýniyege uaqyt kerek.  Sol uaqyt jaghy tapshy bolyp túr. Óitkeni men bir jaghy әdebiyettanu júmystarymen ainalysyp kelemin әri qalamymnyng eresek oqyrmandar taqyrybyna qaray búrylyp kete beretinin de jasyrmaymyn.

– Bizding kitapdýkenderine bara qalsanyz, kitaptardyng basym kóbi orys tilinde. Tipti keyde balalargha arnalghan qazaqsha shygharmalardy zorgha tabamyz. Búl nening saldary? Jazushylar enbektenbey jatyr ma әlde?

– Ras, kitap dýkenderinde qazaqsha kitaptar qatary әli kýnge kemishin. Bara qalsanyz, basym bóligi – orys tilindegi dýniyeler. Jazushylar enbektein-aq keledi. Biraq jogharyda aitqanymday, solardy taratu mәselesinde bógesinder bar. Ásirese jeke qarajatpen shyqqan kitaptar. Avtorlardyng kóbi olardy qalay tartu keregin bilmey, óz ýilerinde ýiip qoyyp otyrady. Uaqyt talabyna beyimdele almay kelemiz. Qazir internet-dýkenderding júmystary jýrip túr ghoy. Solar arqyly satylatyn búiymdardyng arasyna kitaptardy da qosu kerek. Osynday jolmen óz ónimderin ótkizip jýrgen qalamgerlermiz de joq emes.

– Balalar әdebiyetin nasihattaugha siz qanday ýles qosa aldynyz?

– Jogharyda aitqanymday, mening әdebiyettanu salasyndaghy júmysymnyng negizgi baghyty – kórkem shygharmalardy taldau, sol arqyly olardyng kemshilkteri men jetistikterin saralap otyru. Búnyng ózi onay júmys desek, qatelesemiz. Keyde pikirlerimiz dәl kelmey, qiyalay soghyp jatuy da mýmkin. Baspasóz betinde synaghandy qay avtor únata qoysyn. Al kitapty nasihattau degenimiz ol – jarnamalyq júmys. Ol basqa salanyng mamandaryna tiyesili ekendigi mәlim. Sondyqtan men ol jaghyna joqpyn. Ghylymy maqalalar tikeley nasihat bolmasa da, janama jarnamalaugha jeteleytini ras. Olardy oqyghan adam ghana taldanghan shygharmalargha  baylanysty belgili bir dәrejede óz oiyn týie alady.

Súhbattasqan Dýisenәli Álimaqyn

Abai.kz