قازىرگى بالالار ادەبيەتىنىڭ دامۋى، تىنىس-ءتىرشىلىشى جانە وندا ساقتالعان كەي ماسەلەلەر تۋرالى قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى نۇرداۋلەت اقىشپەن سۇحبات قۇرعان ەدىك.

 – قازىر الەم تەحنولوگيا داۋىرىنە قادام باستى. ال وسىنداي زاماندا قاعاز كىتاپتىڭ تاعدىرى دا تار كەزەڭگە تۋرا كەلگەندەي. بىلايشا ايتقاندا، بالالار ەمەس، ۇلكەندەردىڭ ءوزى كىتاپتى سەرىك ەتۋىنە كۇمانمەن قارايتىن ۋاقىت تاياپ كەلەدى. سىزشە قازىرگى بالالار قانداي شىعارمالارعا قىزىعادى؟

– ءيا، ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعانداي، بۇگىنگى تاڭدا بالالاردىڭ كوركەم ادەبيەتكە دەگەن قىزىعۋشىلىعى بۇرىنعى كەزەڭمەن سالىستىرعاندا اجەپتاۋىر باسەڭدەپ قالدى. وعان سەبەپ  – ەلەكتروندىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ باسىمدىققا يە بولىپ كەتۋى. دەگەنىمەن، جاس بۋىن كىتاپ مۇلدە وقىمايدى دەپ ءۇىزىلد-كەسىلدى كەسىپ ايتۋعا بولمايدى. مەنىڭ بايقاۋىمشا، بالالاردى كوبىرەك قىزىقتىراتىن  جانرلاردىڭ ءبىرى – كوميكس. رەسپۋبليكامىزدىڭ ءار وڭىرىندە شىعىپ جاتقان كىتاپشالاردىڭ اراسىندا وسى جانرداعى دۇنيەلەرگە سۇرانىس باسىمداۋ بولىپ كورىنەدى. مىسالى، ورال قالاسىنداعى «Dana ورتالىعى» شىعارعان كوميكس جانرىنداعى «جەتپىس پالۋان» اتتى  تاريحي اڭگىمە تارتىمدى شىققان. بۇل جوبانىڭ اۆتورى – ماعان بەلگىسىز ج.سافۋللين دەگەن ازامات. بۇل شىعارمانىڭ تاربيەلىك جاعى دا بار. قازىرگى تاڭداعى تەلەفوننىڭ بالالارعا تيگىزەتىن  تەرىس اسەرىنەن ارىلۋىنا، ەسەسىنە كىتاپ وقۋعا، سپورتپەن شۇعىلدانۋعا ىقپال ەتە الادى دەپ ويلايمىز.

مۇنداي كوميكستەر ءارتۇرلى باسپالاردا جارىق كورىپ كەلە جاتىر.

سونىمەن بىرگە فەنتەزي جانرىنداعى شاعىن دۇنيەلەر دە جاس وقىرماننىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزا الادى. بۇل ءوزى قازاق بالالار ادەبيەتىندە بۇرىن كەڭ تاراماعان جانر بولاتىن. بۇل باعىتتا جۇمىس ىستەۋگە اسىرەسە جاس قالامگەرلەرىمىز بەيىم. مىسالى، ز.تورەحان، ا.قۇرماناەۆا، گ.يساەۆا  جانە ت.ب. جاس اۆتورلار وسى جولدا جۇمىس ىستەۋدە. كوپتەگەن باسپالار وسى جانرعا باسىمدىق بەرىپ وتىر.

بىراق فەنتەزيدىڭ ءبىر كەمشىلىگى بار. ول وقىرماندى شىنايى ومىردەن الىستاتىپ اكەتەدى. مەنىڭ ويىمشا، تاۋەلسىز قازاقستان بالالارىنىڭ قازىرگى تاڭداعى ءومىرىن بەينەلەيتىن رەاليستىك شىعارمالاردىڭ ءباسى ارتىقتاۋ. وكىنىشكە قاراي، پروزامىزدا بۇگىنگى بالالار ومىرىنەن الىنعان رەاليستىك شىعارمالار قاتارى ازداۋ. بىراق قاي باعىتتا، قانداي تاقىرىپتا جازسىلسا دا، تۋىندىنىڭ كوركەمدىك-ەستەتيكالىق دەڭگەيىنە ءبىرىنشى كەزەكتە ءمان بەرىپ وتىرۋ كەرەك. بۇل جاعىنان بالالار پوەزياسىندا ىلگەرىلەۋشىلىك بار.

بالالاردى قىزىقتىراتىن تاقىرىپتاردىڭ  اۋقىمدىسى – تابيعات پەن ەكولوگيا. بالانىڭ جان دۇنيەسىن ىزگىلەندىرىپ، نۇرلاندىرا تۇسەتىن قىزىقتى تاقىرىپتىڭ ءبىرى – تابيعات. ونىڭ الۋان ءتۇرلى قۇبىلىستارىن تانىپ ءبىلۋ ءۇشىن بالالار شىعارمالارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە اسىرەسە بالالارعا ارنالعان ولەڭدەردىڭ ماڭىزى زور. ويتكەنى، ونداي تاقىرىپتاعى تۋىندىلار كوركەمدىك-ەستەتيكالىق تالعامدى ۇشتاۋمەن بىرگە بالانىڭ اينالاعا جاناشىرلىقپەن قاراۋىنا اسەر ەتەدى.

كەز-كەلگەن تابيعات – تۋعان جەردىڭ بەلگىلى ءبىر كورىنىسى دەسەك تە بولادى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى – مۇنداي اڭگىمەلەر مەن ولەڭدەردىڭ بالانىڭ ساناسىندا ەكولوگيالىق تاربيەنىڭ ۇشقىندارى قالىپتاسۋىنا، سونىمەن بىرگە پاتريوتتىق سەزىمنىڭ ويانۋىنا تۇرتكى بولاتىنىنا سەنۋىمىز كەرەك.

وسى تاقىرىپتى كوركەم تىلمەن قاۋزاپ جازىپ جۇرگەن پروزاشىلارىمىز بارشىلىق. ماسەلەن، بالالار قالامگەرلەرى تۇرداقىن جەكسەنباي، بايان بولاتحانوۆا، قانات قايىم، ەلدوس توقتارباي، مەيىرجان جىلقىباي  جانە باسقالارى وسى قاتاردا.

– مەكتەپ وقۋشىلاردىڭ كىتاپ وقۋ ادەتىن قالاي جەتىلدىرۋىنە جول نۇسقاعانى دۇرىس؟ بۇنداي پراكتيكا بىزدە قازىر بار ما؟

– بۇل ماسەلەدە مەكتەپتەگى باستاۋىش سىنىپتاردىڭ جانە ادەبيەت ءپانىنىڭ مۇعالىمدەرىنە ۇلكەن جۇك تۇسەدى. ولار ساباقتى تەك فورمالدى تۇردە وتكىزىپ قانا قويماي، ءتۇرلى پەداگوگيكالىق ءادىس-تاسىلدەردى پايدالانۋىنا تۋرا كەلەدى. كوركەم ادەبيەت شىعارمالارىنا قىزىقتىرۋ بارىسىندا ويىن تاسىلدەرىن قولدانىپ جۇرگەن ۇستازدارىمىز دا جوق ەمەس. بۇل جونىندە ارنايى سەمينارلاردا ايتىلىپ تا كەلە جاتىر.

– ءوزى كىتاپ وقىمايتىن اتا-انالار بالالارىنا قالاي ۇلگى بولادى دەگەن سۇراق تۋىندايدى. بالالارعا كىتاپ وقىتۋ ءۇشىن اتا-انانىڭ ءرولى باسىم بولۋى كەرەك شىعار.

– اتا-انالاردىڭ بىلىكتىلىگى مەن جاناشارلىعى الدىڭعى ورىندا ەكەندىگىن دە ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ارينە، ونداي شارۋالار ارنايى ۋاقىت ءبولۋدى قاجەت ەتەدى. مىسالى، ءبىزدىڭ وتباسىمىزدا بالانىڭ قىزىعىپ جۇرگەن نارسەسىن الىپ بەرۋ ءۇشىن الدىمەن ءبىر شۋماق ولەڭ جاتتاۋ كەرەك نەمەسە بەلىگىلى ءبىر شىعارمانىڭ مازمىنىن ايتىپ بەرەسىڭ دەگەن شارت قويامىز. ماقتانباي-اق ايتايىن، بۇنداي ءتاسىل ءوز جەمىسىن بەرۋدە.

وسى ارادا ءسىزدىڭ ءۇشىنشى سۇراعىڭىزعا بەرىلەتىن جاۋاپ تا شىعىپ تۇر. ءيا، اتا-انانىڭ ءوزى قىزىقپاسا، بالاسىنىڭ كەلەشەكتە كىتاپقۇمار بولىپ شىعۋى ەكىتالاي نارسە. سوندىقتان مۇعالىمدەردىڭ اتا-انالار اراسىندا دا ۇنەمى تياناقتى جۇمىستار جۇرگىزىپ تۇرۋىنا تۋرا كەلمەك.

– ءسىز ادەبيەت سىنشىسىز عوي، قازىر بىزدە بالالار ۇناتىپ وقيتىن قانداي تۋىندىلار بار جانە ولار نەسىمەن ماڭىزدى؟

– قازىر بالالارعا ارنالعان جاقسى كىتاپتار جوق دەگەن ۇعىم بار. ءتىپتى كوزى اشىق ازاماتتارىمىزدىڭ اراسىندا دا وسىنداي پىكىرلەر ايتىپ ءجۇر.  بۇل – جاڭساققالامگەرەرىمىز   تۇسىنىك. ماسەلە – جاقسى كىتاپتاردىڭ دۇرىس تارالا بەرمەۋىندە ءارى ناسيحاتىنىڭ ازدىعىندا. ايتپەسە ءتاۋىر دەگەن شىعارمالار از كەزدەسپەيدى. تەك ولاردى تاراتۋ  ماسەلەسىندە كىدىرىستەر بار. ايتپەسە جاقسى جازىلعان پوەزيالىق كىتاپتار از ەمەس. كىتاپحانالارعا الدىمەن تۇسەتىندەر – مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ باعدارلامالارى بويىنشا شىعاتىندار. «مازمۇنداما» سياقتى باسپالار شىعارعان ونىملەرىن وزدەرى تاراتۋدى قولعا الۋدا. بۇل – وزگە باسپالار دا ۇيرەنەتىن ۇيرەنەتىن جاقسى ءۇردىس. ايتىپ وتىرعانىڭىز وتە ورىندى. جەتكىنشەك ۇل-قىزدارىمىزعا كىتاپ وقىتۋدا ەرەسەكتەردىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ەڭ باستىسى – قالامگەرلەرىمىز جاقسى شىعارمالار جازۋ كەرەك ەكەندىگى بارىمىزگە بەلگىلى. ال ونداي دۇنيەلەر قازىر بار ما؟

تەك پروزانى عانا الىپ قارايىقشى. مەنىڭ ءوزىم بايقاعان شىعارمالاردىڭ اراسىندا ب.ىبىرايىمنىڭ «اسپانداعى ساياحات»، ا.ەستەننىڭ «...»، ب.ۇسەنباەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك دەگەن نە؟» ق.قايىمنىڭ «كوپىر استىنداعى ءۇي»، ە.ايدابوسىننىڭ «قىزىل ساقا»، ا.ەلگەزەكتىڭ «بولماعان بالالىق شاق»، ز. جۇمانوۆانىڭ «عاجايىپ ورمان»، س.قامشىگەردىڭ «ۇلى دالا باتىرلارى»، ە.ورازدىڭ «ۇلى دالا حاندارى»، ز.تورەحاننىڭ «كۇيەكوبەلەكتەر شاھارى» فەنتەزيى، ر. ساۋىتبايدىڭ «شوكو الەم» رومان-فەنتەزيى، م.جىلقىبايدىڭ «ماقتا قىز بەن مىسىق» اتتى پوستمودەرنيستىك تۋىندىسى، گ.يساەۆانىڭ «بالالارعا بازارلىق» جانە ت.ب. باسقالارىن ءتىزىپ ايتار ەدىم. جانرلارىنىڭ جانە مازمۇندارىنىڭ ءارتۇرلى بولۋىنا قاراماستان، بۇلاردىڭ ماڭىزدىلىعى جاس وقىرماننىڭ سۇرانىسىن تاپ باسىپ، تاني الۋلارىندا، كوركەم ادەبيەتكە قويىلاتىن ورتاق تالاپتاردىڭ ۇدەسىنەن شىعا بىلۋلەرىندە.

– امەريكادا جۇرگەندە مەن ول جاقتاعى كىتاپحانالاردا كوپ وتىردىم. بايقاعانىم، كىتاپحاناعا كەلەتىن بالالاردىڭ سانى كوپ. ونىڭ ۇستىنە ولار ۇنەمى اتا-اناسىمەن بىرگە كەلەدى. بۇل تاربيەنىڭ ورنىقتىلىعى، قوعامنىڭ دۇرىس باعىتقا بەت العانى دەپ توپشىلادىم. بالا جاسىنان كىتاپ وقىماعان قوعام مۇشەسى سول قوعامعا ەشتەڭە بەرە المايدى. ال ءبىز وقيتىن قوعام قۇرۋ ءۇشىن وقىلاتىن شىعارما جازۋىمىز كەرەك قوي. بۇل جەردە جازۋشىلاردىڭ قانداي مىندەتتەرى بار؟

– جازۋشىلاردىڭ مىندەتتەرى – ارقايسىسى ءوز شىعارمالارىن ناسيحاتتاي بىلۋلەرى كەرەك. «كىتاپتى جازدىم، باسپادان شىقتى» دەگەن ويمەن شەكتەلىپ قالۋعا بولمايدى. بۇگىنگى كۇن كوزقاراسىمەن العاندا بۇل ءتىپتى توعىشارلىققا جاقىن تۇسىنىك بولۋى عاجاپ ەمەس. وقىرمانمەن كەرى بايلانىس جاساۋعا ءالى داعدىلانا الماي كەلەمىز. باسقانى بىلاي قويعاندا، وسى كەمشىلىك مەنىڭ ءوز باسىمدا دا بار.

– وسى ارادا ايتا كەتەتىن جاعداي، ءسوز ءوزىڭىز ادەبي ورتاعا بالالارعا ارنالعان شىعارمالارىڭىز ارقىلى كەلىپ، الدىمەن جازۋشى رەتىندە سول ارقىلى تانىلعان ەكەنسىز. شىتىرمان وقيعالى حيكاياتتارىڭىز جابىق بايگەلەردە جۇلدەلى ورىندارعا دا يە بولىپ ءجۇرىپتى. مىسالى، «جۇمباق ىزدەر»، «تاۋ ىشىندەگى تاۋقىمەت» جانە باسقا تۋىندىلارىڭىز. سوڭعى كەزدەرى بۇل باعىتتاعى جۇمىسىڭىز سايابىرلاپ قالعان سياقتى. ونىڭ سەبەبى نەدە؟

– ايتىپ وتىرعانىڭىز راس. قازىر ءتيىپ-قاشتى شاعىن اڭگىمە نەمەسە ەرتەگى جانرىنا عانا قالام تارتىپ قويامىن. كولەمدىلەۋ دۇنيەگە ۋاقىت كەرەك.  سول ۋاقىت جاعى تاپشى بولىپ تۇر. ويتكەنى مەن ءبىر جاعى ادەبيەتتانۋ جۇمىستارىمەن اينالىسىپ كەلەمىن ءارى قالامىمنىڭ ەرەسەك وقىرماندار تاقىرىبىنا قاراي بۇرىلىپ كەتە بەرەتىنىن دە جاسىرمايمىن.

– ءبىزدىڭ كىتاپدۇكەندەرىنە بارا قالساڭىز، كىتاپتاردىڭ باسىم كوبى ورىس تىلىندە. ءتىپتى كەيدە بالالارعا ارنالعان قازاقشا شىعارمالاردى زورعا تابامىز. بۇل نەنىڭ سالدارى؟ جازۋشىلار ەڭبەكتەنبەي جاتىر ما الدە؟

– راس، كىتاپ دۇكەندەرىندە قازاقشا كىتاپتار قاتارى ءالى كۇنگە كەمىشىن. بارا قالساڭىز، باسىم بولىگى – ورىس تىلىندەگى دۇنيەلەر. جازۋشىلار ەڭبەكتەىن-اق كەلەدى. بىراق جوعارىدا ايتقانىمداي، سولاردى تاراتۋ ماسەلەسىندە بوگەسىندەر بار. اسىرەسە جەكە قاراجاتپەن شىققان كىتاپتار. اۆتورلاردىڭ كوبى ولاردى قالاي تارتۋ كەرەگىن بىلمەي، ءوز ۇيلەرىندە ءۇيىپ قويىپ وتىرادى. ۋاقىت تالابىنا بەيىمدەلە الماي كەلەمىز. قازىر ينتەرنەت-دۇكەندەردىڭ جۇمىستارى ءجۇرىپ تۇر عوي. سولار ارقىلى ساتىلاتىن بۇيىمداردىڭ اراسىنا كىتاپتاردى دا قوسۋ كەرەك. وسىنداي جولمەن ءوز ونىمدەرىن وتكىزىپ جۇرگەن قالامگەرلەرمىز دە جوق ەمەس.

– بالالار ادەبيەتىن ناسيحاتتاۋعا ءسىز قانداي ۇلەس قوسا الدىڭىز؟

– جوعارىدا ايتقانىمداي، مەنىڭ ادەبيەتتانۋ سالاسىنداعى جۇمىسىمنىڭ نەگىزگى باعىتى – كوركەم شىعارمالاردى تالداۋ، سول ارقىلى ولاردىڭ كەمشىلكتەرى مەن جەتىستىكتەرىن سارالاپ وتىرۋ. بۇنىڭ ءوزى وڭاي جۇمىس دەسەك، قاتەلەسەمىز. كەيدە پىكىرلەرىمىز ءدال كەلمەي، قيالاي سوعىپ جاتۋى دا مۇمكىن. ءباسپاسوز بەتىندە سىناعاندى قاي اۆتور ۇناتا قويسىن. ال كىتاپتى ناسيحاتتاۋ دەگەنىمىز ول – جارنامالىق جۇمىس. ول باسقا سالانىڭ ماماندارىنا تيەسىلى ەكەندىگى ءمالىم. سوندىقتان مەن ول جاعىنا جوقپىن. عىلىمي ماقالالار تىكەلەي ناسيحات بولماسا دا، جاناما جارنامالاۋعا جەتەلەيتىنى راس. ولاردى وقىعان ادام عانا تالدانعان شىعارمالارعا  بايلانىستى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ءوز ويىن تۇيە الادى.

سۇحباتتاسقان دۇيسەنالى الىماقىن

Abai.kz