Dýisenbi, 31 Nauryz 2025
Bilgenge marjan 2027 0 pikir 27 Nauryz, 2025 saghat 14:37

Bashqúrt halyq eposy: Oral batyr jyry (tolyq núsqa)

Suret: proza.ru saytynan alyndy.

Bashqúrtstannyng «Ay Yola» tobynyn «Humay» әni Qazaqstanda «hiyt» bolyp, qyzu talqylanyp jatyr. Búl әnning talqysy Qazaqstan men Bashqúrtstanda ghana emes, tútas týrki kenistigine taraluda desek janylmaymyz...

Biz atalghan beyne bayannyng mazmúny jayly, keshe shyghystanushy Enlik Aqdәuletting taldauyn Abai.kz aqparattyq portalynda jariyalaghan edik.

Suret: Abai.kz skriyni.

Endi atalghan joba men onyng avtorlary turaly az-kem derek úsynghandy jón kórdik. Sonymen, top qúramynda ýsh adam bar eken. Olar: Adeli Shayhitdinova, onyng әkesi Ruslan Shayhitdinov jәne Bashqúrtstannyng enbek sinirgen әrtisi, «Arghymaq» etno-rok tobynyng negizin qalaushy Rinat Ramazanov.

«Oral-Batyr» tarihy óte terende. Biz osy eposqa arnalghan joba jasadyq. Tauymyz, ózenimiz - barlyghy eposta sipattalghan, tipti olardyng ataulary da sol jerden alynghan. Ataqty Kapova ýngiri (Shýlgantash) - Oraldyng aghasy.

Humay - Oral-Batyr eposynyng bir bóligi, Oraldyng jary. Almas qylyshty saqtaghan Samrau men Kýnning qyzy. Ol kóptegen qúpiyany biledi», - deydi Ruslan Shayhitdinov.

Tómende sol «Oral batyr» eposynyng tolyq núsqasyn berip otyrmyz.

 

Ural batyr

 

Bashҡort halyҡ eposy

 

1-se býlek

 

Boron-boron borondan,
Keshe-maҙar kilmәgәn,
Kiylep ayaҡ baҫmaghan,
Ul tiyrәlә ҡoro er
Barlyghyn his kem belmәgәn,
Dýrt yaghyn dingeҙ uratҡan
Bulghan, ti, ber uryn.
Unda bulghan, ti, boron,
Yәnbiyrҙe tiygәn ҡart menәn
Yәnbiykә tiygәn ber ҡarsyҡ
Ҡayҙa barha, ulargha
Ul urynda yul asyҡ.
Byl ҡart menәn byl ҡarsyҡ
Ҡayҙan bynda kiyleýen,
Ata-әsә, er-hyuy
Ҡayҙa torop ҡalyuyn
Ýҙҙәre lә onotҡan, tiy;
IYkәýҙәn-iykәý shul erҙә
Bashlap ghýmer itkәn, tiy.
Tora-bara ul iykәý
IYke ully bulyp kitkәn, tiy:
Shýlgәn bulghan oloho,
Ural bulghan kesehe;
Býtәn keshe kýrmәise,
Tik yәshәgәn dýrtehe.
Doniya-mazar yyimaghan,
Ҡashyҡ-ayaҡ totmaghan,
Ҡazan aҫyp, ut yaghyp,
Ular doniya kótmәgәn.
Auyryu-hyҙlau kýrmәgәn,
Ýlem baryn belmәgәn,
Barlyҡ nәmәgә ýlem
Ýҙebeҙ, tip hanaghan,
Hunarҙa at menmәgәn,
Ҡulgha haҙaҡ totmaghan;
Menәrenә — aryҫlandy,
Balyghyna — surtandy,
Ҡoshҡa sóigәn shonҡarҙy,
Ҡan huryrgha hólóktó
Ýҙ ishtәre yahaghan.
Bik borondan bulghanmy,
Yәnbiyrҙe ýҙe ҡylghanmy,
Bara-tora shul erҙә
Yola bulyp kitkәnme,
Yyrtҡys yәnlek tottoniyhә,
Yәnlek irkәk buldyniyhә,
Irle-biysәle iykәýhe
Bashyn sәinәp ashaghan,
Shýlgәn menәn Uralgha,
Ete menәn aryҫlangha,
Shonҡar menәn surtangha
Býtәn hanyn tashlaghan;
Yyrtҡys yәnlekte totha,
Yәnlek orghasy bulha,
Irle-biysә iykәýhe
Yórәgene haylaghan.
Ýlәn emshәr yәn totha,
Ҡara hólók ҡaҙaghan,
Hólógónәn hurҙyryp,
Ҡandy hyuhyn yahaghan.
Bala ýҫep etkәnse,
Ýҙe yәnlek totҡansy,
Bash-yórәkte ashauҙan,
Hyuhyngha ҡan eseýҙәn
Ulandaryn tyighandar,
His yaramay, tiygәndәr.
Ay ýҫәhen kón ýҫep,
Balalary iҫ belep,
Shýlgәnenә un iyke,
Uralyna un tulyp,
Berehe, aryҫlan menәm, tiyp,
Berehe, shonҡar sóiәm, tiyp,
Maҙahyna teygәn hun,
IYke ulyna Yәnbiyrҙe
Tóshóndóróp birgәn, tiy.
IYkegeҙ ҙә — balamhyҙ,
Kýҙebeҙҙeng ҡaramhyҙ,
Teshәr saghyghyҙ ýtmәgәn,
Byuynyghyҙ ҡatmaghan;
Ҡulgha suҡmar totorgha,
Ҡoshҡa shonҡar sóiórgә,
Ále aryҫlan menergә
Miyҙgelegeҙ etmәgәn.
Min ny biyrhәm, ashaghyҙ,
Min ny ҡushham, eshlәgeҙ:
Kýnegergә hybaygha —
Ana, bolan menegeҙ,
Syiyrsyҡtyng tubyna
Yaghylbayҙy sóiógóҙ;
Hyuhahaghyҙ uyynda,
Ana, aҡ hyu esegeҙ,
Ҡabyrsaҡҡa tultyrghan
Ҡandan auyҙ tartyghyҙ», —
Tip bylargha taghy la
Yola óirәtep ҡuyghan, tiy.
Ҡan eseýҙәn balalaryn
Taghy ber ҡat tyighan, tiy.
Berҙәn-ber kón etkәndә,
Ҡart menәn ҡarsyҡ iykәý
Au aulargha kitkәndә,
Shýlgәn, Ural iykәýlәp
Torlaҡta aulaҡ ҡalghanda
Atalary kitkәn hun,
Baytaҡ vaҡyt ýtkәn hun,
IYke bala hóilәshep,
Ashauҙan hýҙ asҡan da, —
Shýlgәn uylap torghan da,
Ҡan eseýҙәn atahy
Nyҡ tyighanyn belhә lә,
«Esә kýrmәn», — tiyhә lә,
Shýlgәn, Uraldy dimlәp,
Osholay tip әitkәn, tiy:
«Yәnde ҡyiyp hunarlau
Ҡomarly esh bulmaha,
Hyuhaghanda ҡan eseý
Tәmle nәmә bulmaha,
Atamdar yoҡo ҡaldyryp,
Kón dә iykәý ҡayghyryp,
Ayaҡ-ҡulyn taldyryp,
Beҙҙe óiҙә ҡaldyryp,
Yórómәҫ iyne hunar, tiyp,
Ural, әiҙә, bulmaha,
Ҡabyrsaҡty asayyҡ,
Hәr berenәn aҙ-aҙlap,
Berәr tamsy esәiek, —
Ҡandyng tәmen belәiek».
Ural: «Atam hýҙen totamyn,
Min ul ҡandy yotmamyn.
Eget bulyp etmәise,
Tóp yolany belmәise,
Il giyҙep ber yórómәise,
Ysynlap ta doniyala
Ýlem yughyn kýrmәise,
Suҡmar alyp ҡulyma,
His ber yәnde huҡmamyn,
Hólók hurghan ҡandy miyn
Ҡabyrsaҡtan yotmamyn».
Shýlgәn: «Keshene ener ýlemden
Bynda kiylep syҡmaҫyn,
Beҙҙe kiylep tapmaҫyn
Atam hóilәp biyrҙe biyt;
«Bary yәngә beҙ — ýlem», —
Tip taghy la әitte biyt!
Inde niyҙәn órkәhen,
Ҡan eseýҙәn ҡurҡahyn?
Ural: «Tilberlektә, tiyҙlektә,
Kóslólóktә, ҙurlyҡta,
Týҙemlektә, haҡlyҡta,
Hiyҙgerlektә kóndóҙ ҙә,
Tóndә yoҡlap yatҡanda,
Aryҫlan, bolan, ҡaplany,
Ayyuy, taghy býtәne —
Ular beҙҙәn kәmme niy?
Tashҡa hughylyp toyaghy,
Ýlәn tórtólóp ayaghy
His ber saҡta aҡhamay;
Yәige eҫelә óҫ halmay,
Yrashҡyla tun keymәi;
Berәy yәngә uҡtalha,
Ber ҙә suҡmar yókmәmәi;
Ҡoshҡa shonҡar sóiórgә,
Surtan arbap balyҡҡa,
Et hóslәtep yәnlekkә,
Shonҡar, etkә, aryҫlangha,
Ómót bәilәp surtangha,
Hunarynda intekmәi;
Tesh-tyrnaghy — ҡoraly,
Ýҙ ҡulynda telәge,
Ber ҙә talmay belәge,
His aҙamay yórәge
Yәshәp kilgәn ҡaplany,
ilbaryҫy, aryҫlany
Shulay batyr bulha la,
Barynyng ҡoton alha la,
Ayaghyn bәilәp alghan hun,
Muyynyna bysaҡ halghan hun,
IYke kýҙe yәshlәnep,
Yórәge hugha týgelme?
Atam beҙgә hóilәgәn,
Beҙ әle his kýrmәgәn,
Beҙҙeng erҙә bulmaghan,
«Yauyz ýlem» — keshe, tiyp,
Uylamayҙar, tiyhenme?
Sabaghyna — surtany,
Yomranyna — kәzәne,
Ҡuyanyna — tólkóhó, —
Baryhyn teҙep uylahan:
Kóshóҙónә — kóslóhó
Ýlem bula týgelme?
Ýlemdәn ҡurҡyp yaldymgha
Sumyp yatҡan balyҡtyn,
Ҡayala syr-syr kiyleshep,
Órkóp osҡan ҡosh-ҡortton
Totop, bashyn sәinәgәn,
Yórәgen yaryp ashaghan,
Kóshóҙ hanap baryhyn,
Aulap, ҡomaryn asҡan,
Yamandarҙyng yamany,
Shul yolany tabyusy,
Erҙә ýlem sәseýse —
Osho tiyrәlә beҙ dýrtәý
Bulabyҙ hung týgelme?
«Ýlemdeng in yauyzy,
Bulghan yәnde ҡyiyusy», —
Tiyp, baryhy uylashyp,
Beҙҙe ýlem hanashyp;
Suҡmar iytep tyrnaghyn,
Shonҡar iytep yórәgen,
Bótәhe bergә tuplanyp,
Bergә kiylep uҡtalyp.
Beҙҙeng óҫkә tashlanha, —
Atayym beҙgә hóilәgәn,
Beҙ әle his kýrmәgәn
Ýlem shunda beҙҙeng dә
Kýҙ aldynda baҫmaҫmy?» —
Tiygәn hýҙҙe iyshetkәs,
Shýlgәn ber aҙ uylaghan,
Shulay ҙa ul ýҙ hýҙen
Ugha ҡarap ҡuymaghan, —
Ҡabyrsaҡtan aҙ-aҙlap
Ҡandy hemerep eskәn, tiy,
Atahyna әitmәҫkә
Uraldan hýҙ alghan, tiy.
Kýp yәn totop, hunarҙan
Ata-әsәhe ҡaytҡan, tiy.
Yola buyynsa, kýmәklәp,
Tabyn ҡorop dýrtәýlәp,
Bary yәnde botarlap,
Bylar ashҡa ultyrghan.
Ashaghanda uylanyp,
Ural bylay tiygәn, tiy:
«Atay, byna byl yәnde —
Ҡasyp hiynәn, boҫha la,
Yәn ayamay ҡasha la,
His ҡotҡarmay totҡanhyn,
Muyynyna bysaҡ halghanhyn.
Beҙҙe shulay berәy yәn
Kiylep eҙlәp tapmaҫmy,
Beҙgә lә bysaҡ halmaҫmy?»
Yәnbiyrҙe: «Kónó bótór hәr yәngә
Beҙ ýleme bulabyҙ;
Ҡayҙa ghyna ҡasha la,
Ҡaya, shyrgha boҫha la,
Beҙ ularҙy tababyҙ,
Boghaҙyna bysaҡ halabyҙ.
Keshene totop asharlyҡ,
Ugha bysaҡ halyrlyҡ
Bynda ber yәn tyumaghan,
Beҙҙe totop huyyrlyҡ
Ýlem bynda bulmaghan.
Boron beҙ tyughan erҙә,
Atayҙar torghan erҙә
Ýlem bula torghayny,
Bik kýbehe yәshtәn ýk
Yatyp ýlә torghayny.
Unda deyeý kilgәn hun,
Kýp keshene ýlterep,
Deyeý ashap kitkәn hun;
Erҙen óҫtón hyu ҡaplap,
Ҡoro ere bótkәn hun;
Ҡasҡan-boҫҡan keshelәr
Ul tiyrәnәn kitkәn hun,
Ýlemgә ish ҡalmany,
Eshlәrgә esh bulmany.
Ҡasҡan keshe barҙyr, tiyp,
Kýrәhen, uylap tormany:
Ásәng menәn beҙ ҡasyp
Kitkәnde ul kýrmәne.
Bynda keshe bulmaghan,
Berәý ayaҡ baҫmaghan,
Shugha Ýlem byl erҙe
Kiylep eҙlәp tapmaghan.
Beҙ kilgәndә, bynda әle
Yәnlektәr ҙә әҙ iyne,
Ere lә yýnlәp kipmәgәn,
Vaҡ-vaҡ kýllek, haҙ iyne.
Ural:
Atay, Ýlemde eҙlәhәn,
Uny tabyp bulamy,
Tap kilterep totҡan hun
Bashyna etep bulamy?
Yәnbiyrҙe:
Ýlem tiygәn yauyz ul,
Kýҙgә his tә kýrenmәi,
Kilgәne his tә belenmәi
Yәshәy torghan yanuar ul.
Ugha tik ber sara bar:
Deyeý batsha erendә
Áytәlәr, ber shishmә bar.
Shunan hyu eshә keshe,
His tә ýlmәy yәshәi, tiy,
Ýlemgә biyreshmәi, tiy,

tiyp, Ýlem turahynda hóilәgәn dә, ashap bótkәs, ҡabyrsaҡtarҙy kilterep, ҡan esergә bulghan. Yәnbiyrҙe ҡart, ҡabyrsaҡtarҙyng býҫkәrgәnen kýrep, ulandarynan ҡandy kem eskәnen ҡyҫyp horay bashlaghan. Shýlgәn, berәý ҙә esmәne, tip aldaghan. Yәnbiyrҙe ҡart huyyl tayaҡ alyp, balalaryn almash-tilmәsh hyptyryrgha totonghan. Ural shunda la aghahyn ҡyҙghanyp әitmәy serәshhә lә, Shýlgәn týҙmәgәn, ýҙ ghәieben hóilәp birgәn. Yәnbiyrҙe ҡart taghy la óҫtәp huҡҡylay bashlaghas, Ural atahynyng ҡulynan totҡan da, bylay tiygәn, tiy:

Ataҡayym, uylasy,
Ҡulyndaghy huyylgha
Kýҙ yýgertep ҡarasy.
Byl huyyl da yәsh bulghan.
Ҡabyghynan әrselgәn,
Bókhәn, shartlap hynyrҙay
Ҡyu tayaҡҡa әýerelgәn.
Hin kiyҫmәҫtәn boronda,
Ýҫkәnendә urmanda,
Elәҫ eldәr yalbyrҙap,
Yapraҡtary elberҙәp
Torghan aghas bulghandyr.
Bal ҡorttary, ҡoshtary
Almash-tilmәsh ҡunghandyr.
Ҡoshtar ҡunyp hayraghan,
Oya ҡorop yәshәgәn,
Botaҡtaryn haylaghan
Aҫyl aghas bulghandyr.
Imsәk imgәn balalay
Tamyrҙaryn tarbaytyp
Er dymyny imgәnder.
Tamyrynan aҡtarghas,
Botaghyny botaghas,
Balghang bulghan tashynday,
Ҡoshҡa sóiór shonҡarҙay,
Balyҡ totor surtanday,
Ҡan huryusy hólóktәi,
Yәnlek aular kósóktәi
Huҡҡyng bulghan týgelme?
Manlay tiyren hypyrtyp,
Kýp yyl ghýmer uҙҙyryp,
Er óҫtóndә tapmaghan,
Tóҫón kýrep belmәgәn,
Yórәgeng his tatmaghan
Ýlem tiygәn yauyzdyn,
Taghy huҡhang balandy,
Ýҙ torlaghyng esendә,
Balalaryng óҫtóndә, —
Kóshóҙҙәrgә kóslónәn,
Balalargha atanan
Kilgәnene kýrergә
Áҙerlәndeng týgelme?
Bógón aghamdy ýlterhәn,
Irtәn miyne ýlterhәn,
Yanghyҙ torop ҡalghan hun,
Ҡartlyҡ baҫyp alghan hun,
Bókórәiep, tatarghap,
Aryҫlanyna menalmay,
Hunaryna syghalmay,
Shonҡaryndy sóiә almay,
Ulargha em biyrә almay;
Aryҫlanyng da, kósók tә,
Shonҡaryng da, hólók tә, —
Baryhy asҡa tilmerep,
Kýҙenә ҡan hauҙyryp,
As zaryҡҡan aryҫlanyn,
Bәiҙә torop ujaryp,
Asyuynan uҡtalyp,
Biyleng bógóp, ýҙende
Boton-botsa botarlap
Byraghytha ber saҡta,
Ýlem tiygәn yauyzdy
Ҡarshylargha torlaҡta,
Atay, tura kilmәҫme?» —

tiygәn hýҙen iyshetkәs, Yәnbiyrҙe ҡart Shýlgәnde tuҡmauҙan tuҡtaghan. «Ýlemdeng kýҙgә kýrenmәy kiyleýe lә bar; shul Ýlem kilgәnder, miyne shul ҡotortalyr; shulay ҙa Ýlemde berәihe kýrmәy bulmaҫ, yәnlek, ҡosh-ҡortto yyiҙyryp horashyrgha kәrәk», —tip uylaghan da, shularҙy saҡyrghan, ti. Ural, yyiylghan yәnlekkә, ҡosh-ҡortҡa ҡarap, bylay tiygәn, tiy:

«Ýlem tiygәn yauyzdyn
Tórón hanap belәiek,
Kósló kóshóҙҙó eigәn
Yolany beҙ óҙәiek.
Arabyҙҙan, hanahaҡ,
Hәr nógәrҙe ҡarahaҡ:
Ҡan da esmәi, it eimәi,
Berәýҙeng yәshen ҡoymay, —
Ҡaynyhy tamyr ashap,
Ҡaynyhy ýlәn emshәp,
Haman ghýmer itkәnen,
Yyrtҡystargha em ósón
Balahyn ýrsetkәnen
Baryghyҙ ҙa belәler.
Ulargha Ýlem yat týgel,
Ҡan hurghan, it eigәn —
Berehe lә duҫ týgel.
Yyrtҡyslyҡty bótórәiek,
Yanghyҙ ҡalghan Ýlemde
Bergә eҙlәp ýlterәiek!» —
Tiygәn hýҙgә yyrtҡystar,
Ulargha ҡushylyp Shýlgәn dә, —
Baryhy ҡarshy kilgәn tiy,
Tórló hýҙҙәr bulghan, tiy.
Ҡoҙghon: «Min Ýlemde tabyuҙan
Ber ҙә ҡurҡyp tormayym,
Ámmә totop biyreýgә
His ҡasan da kýnmәiem.
Ҡart bulham da, byl eshtәn
Min ber ýҙem bash tartam.
Taghy óҫtәp shuny әitәm:
Kósó etkәn kóshóҙgә
His hunarlyҡ ҡylmaha;
Ásәnәn tyughan berәý ҙә
Byl doniyala ýlmәhә;
Er uttary, aghastar
Zanyna buyhonmaha;
Ýҙ miyҙgele etkәndә,
Kóҙgó ҡyrau tóshkәndә,
Yәshellek his bótmәhә, —
Unan beҙgә ny fayҙa?
Ҡuyan hymaҡ, hәr yәnlek
Yylgha iyke-ós týllәhә,
Tóndә yóróp, yәshelden
Baryhyn da utlaha,
Býtәn yәndәr ҡanghyryp,
Asharyna tapmaha;
Óiór-óiór tup bulyp,
Ҡaҙ, óirәge, aҡҡosho,
Shybyr-shybyr ҡoyonop,
Hyu óҫtónә ҡaplanha;
Ghýmerem bushҡa uҙa, tiyp,
Yarym bushҡa tuҙa, tiyp,
His ber yylgha aҡmaha;
Erҙә shunday yola, tiyp:
Ҡoyonorҙar, eserҙәr —
Beҙgә tynghy birmәҫtәr, —
Tiyp, shishmәlәr syҡmaha,
Erҙәge hyu tonsoha, —
Shul saҡta beҙ nishlәrbeҙ?
Emde ҡayҙan eҙlәrbeҙ,
Hyuҙy ҡayҙan eserbeҙ?
Bashym halyp, yau asyp,
Kýp saghynda talpynyp,
Aslyҡ, tarlyҡ kýrhәm dә,
Kýp zaryghyp yóróhәm dә,
Min ҡan esmәi, it eimәi,
Ýlәkhәneng kýҙ mayyn
Ós kóndә ber soҡomay,
His doniyala tora almam».
Ýlemde eҙlәp tabyrgha
Min hýҙemde biyrә almam»,
Hayyҫҡan:
«Ýlemdәn ҡurҡyr yәn bulha,
Ҡotolorgha yul eҙlәr,
Týl yәiergә uylaha,
Ilde giyҙep yay eҙlәr»,
Hayyҫҡan әitkәn hýҙҙәrҙe
ilbaryҫ ta, ҡaplan da,
Býre, burhyҡ, aryҫlan da,
Tipkes-óҙgós ҡoshtar ҙa,
Ҡarpyr balyҡ — surtan da, —
Bótә yyrtҡys hup kýrgәn.
Ýlәn emshәr hayuandar,
Torna, óirәk, ҡyr ҡaҙҙar,
Tughaҙaҡ menәn sel, ҡorҙar
Bala sygharyp, týl yәiep,
Balalary ҡosh bulyp,
Ýҙ aldyna osҡansy,
Yәy miyҙgele uҙghansy,
Shyr urmanlyҡ eҙlәrgә,
Baymanlyҡta týllәrgә, —
Tip baryhy uylaghan.
Ҡoralayy, bolany,
Ҡyҙyl siykә ҡuyany,
Ayaghyna mahayyp,
Ber auyҙ hýҙ әitmәgәn.
Turghay, maysyl, syiyrsyҡ,
Sәýkә, ҡargha, buҙ sәpsek,
Myr-mazarҙy ashaghas,
Hýҙ әitergә oyalghan.
Kәkýk taghy: «Oyam yuҡ,
Balam tiygәn ҡayghym yuҡ:
Bala — bauyrym, tiygәndәr,
Bala ósón kóigәndәr
Ny telәhә, — miynә shul», —
Tiyp, urtagha halghan, tiy.
Baryhy tórlósә hóilәp,
Tórlóhó tórló uylap,
His berlekkә kilmәise,
Ҡyrҡa ber uy әitmәise,
Tarҡalyshta ҡalghan, tiy...
Ҡart bynan hung hiyҫkәngәn.
Yanghyҙ augha syghyrgha
Bynan ary shiklәngәn.
Berҙәn-ber kón dýrtәýlәp,
Bylar augha kitkәn, tiy,
Kýp erҙәrҙe ýtkәn, tiy;
Kýp yәn alyp, shatlanyp,
Auҙan bylar ҡaytҡan, tiy.
Aulap alghan ҡoshtarҙyn
Arahynda ber aҡҡosh,
Ayaҡtaryn bәilәgәs,
Bashyn ҡyrҡyp tashlargha
Babay bysaҡ ҡayraghas,
Ҡanly yәshen týkkәn, tiy,
Ýҙ zaryny әitkәn, tiy:
«Il kýrergә syҡtym miyn,
Er ҡoshonan týgelmen, —
Yәshәy torghan iylem bar,
IYlheҙ etem týgelmen.
Erҙә his kem tyumaҫtan,
Berәý ayaҡ baҫmaҫtan,
Ҡush bulyrgha yәr eҙlәp,
Erҙә his kem tapmaghas,
Býtәn yәndәn haylargha
Berәýhen ting kýrmәgәs, —
Kýkkә osop yәr eҙlәp,
Ayҙy, Ҡoyashty kýҙlәp,
Ýҙenә yәr haylaghan,
IYkehen dә arbaghan,
Bar ҡoshtargha bash bulghan,
Samrau atly atam bar.
IYke balahy bulghan,
Balahy la, ýҙe lә
His auyryu kýrmәgәn,
His berәýhe ýlmәgәn.
Ále lә batsha atayym,
Ebәregeҙ heҙ miyne,
Ýҙ iylemә ҡaytayym.
Miyne býlep ashap ta,
Sәinәp miyne yotop ta,
Baryber ash bulyp henmәmen;
His ash bulyp henmәmen;
Yәnshishmәnәn hyu alyp,
Ásәm tәnem yyuҙyrghan.
Ýҙ nuryna hugharghan
Baryghyҙgha bildәle
Ҡoyash tiygәn әsәm bar.
Ebәregeҙ heҙ miyne,
Atam baryber tabyr ul,
Kiylep yaulap alyr ul.
Samrau tiygәn batshanyn
Homay tiygәn ҡyҙymyn;
Altyn sәsem tarҡaham,
Nurgha ilde kýmәmen:
Kóndóҙ ergә nur hiybәm,
Kiysen aigha nur biyrәm;
Ebәregeҙ heҙ miyne,
IYlemә min ҡaytayym;
Yәnshishmәneng hyu yulyn
Heҙgә әitep kiytәiem», —

tiygәn hýҙҙe iyshetkәs, Yәnbiyrҙe ҡart menәn Yәnbiykә ҡarsyҡ uldaryna kәnәsh itkәndәr. Shýlgәn Homay ҡoshto ashau yaghynda,Ural ҡotҡaryu yaghynda bulyp, yҙghysh kitkәn. Ural ҡoshto Shýlgәngә birmәy tartyp alghan da sitkәrәk iltep ҡuyghan. «Ҡayghyrma, hәҙer tamaҡlanam da ýҙende ata-әsәnә iltep tapshyram!» tiyp, atalary yanyna kiylep ultyrghan. Bylar ashargha ultyrghas,ҡosh hau ҡanatyn helekkәn, — ós ҡauyrhyny tóshkәn. Shularҙy hynghan ҡanatynan syҡҡan ҡangha buyap, ergә tashlaghan iykәn, — ós aҡҡosh kiylep, ҡyҙҙy kýtәrep alyp kitkәn. Yәnbiyrҙe ҡarttar Yәnshishmәneng yulyn horasha almay ҡalyuҙaryna ýkengәn. Ҡart shunda uҡ Shýlgәn menәn Uralgha, ҡoshtar ҡarap osҡan yaҡҡa taban kýҙ yaҙmay kiytergә, arttarynan kýҙәtep baryp, Yәnshishmәneng urynyn tabyrgha, әgәr yulda Ýlem osraha, bashyn ҡyrҡyp alyp ҡaytyrgha ҡushҡan. IYke ulyn iyke aryҫlangha menderep oҙatҡan, tiy.

 

Ural batyr

 

Bashҡort halyҡ eposy

 

2-se býlek

 

Ural, Shýlgәn iykәýlәp,
Kón-tónón, ai-yyl hanap,
Tau artylyp, hyu kiysep,
Ҡara urmandar ýtep,
Haman algha kitkәn, tiy.
Bara torghas, ber zaman
Ber yylghanyng siytendә,
Ber ҙur aghas tóbóndә,
Ҙur tayaghy ҡulynda
Aҡ haҡally ber ҡartҡa
Bylar baryp etkәn, tiy,
Baryp sәlәm birgәn, tiy.
Ҡart ҡarshy alghan, tiy,
iyl bashyny bylarҙyn
Ҡart ta horashyp belgәn, tiy.
Ýҙ uyҙaryn bylar ҙa
Ҡartҡa hóilәp birgәn, tiy.
Ҡart uylanyp torghan da,
Haҡalyny hypyryp,
Bylargha kýҙ yórótóp,
IYke yuldy kýrhәtep,
Bylay tiyep әitkәn, tiy:
«Byna heҙgә iyke yul:
Hulgha kiythәn, yul buyy —
Uyyn-kólkó tón buyy,
Ҡayghy-etlek kýrmәise,
Barlyghyn da belmәise,
Rәhәt yәshәy baymanda;
Býre, haryҡ yalanda,
Tólkó, tauyҡ urmanda
Bergә yәshәp, duҫ bulyp,
Samrau ҡoshҡa bash eyep,
Ҡan da esmәi, it eimәi,
His Ýlemgә yul ҡuymay
Yәshәp kilgәn ber il bar;
Yaҡshylyҡҡa yaҡshylyҡ
Ҡyla torghan yola bar.
Ungha kiythәn, yul buyy —
Ilau-hyҡtau yyl buyy;
Yauyzlyҡta dan alghan,
Batshahynan, bashҡahynan
Ҡayghy, etlek kýreýse,
Ҡanly yәshen týgeýse
Ҡatil batsha iyle bar;
Tau-tau keshe hóiәge,
Ҡangha batҡan ere bar».
Ҡarttan byny iyshetkәs,
iyldar serene beleshkәs,
Ural, Shýlgәn iykәýhe
Shunan shybagha totoshҡan,
iyl býlergә uylashҡan,
Ýҙ arahy hóilәshkәn:
Hulgha kiyteý — Uralgha,
Ungha kiyteý — Shýlgәngә
Shybaghaly yul bulghan.
Shýlgәn bygha kýnmәgәn:
Min uҙaman әle, — tiyp,
Min baramyn hulgha, — tiyp,
Ýҙenә huldy haylaghan,
Ýҙ tiygәnsә daulaghan:
Ural kýngәn ung yaҡҡa,
Shýlgәn kitkәn hul yaҡҡa.
Ural ungha kitkәn hun,
Oҙon yulgha tóshkәn hun,
Kýp hyuҙarҙy kiskәn, tiy,
Kýp tauҙarҙy ashҡan, tiy;
Bara torghas, ber tauҙyn
IYtәgenә etkәn, tiy.
Býre talap, óҙgólәp,
Hyrҙay ҡangha tuҙghanday
Telgelәngәn arҡahy,
Ayyrylghan elkәhe;
Sýplek tipkәn tauyҡtay,
Ҡul-ayaghy yarylghan;
Tamyr ashap, er ҡaҙyp,
Auyz-biyte ҡarayghan;
Ҡyrau huҡҡan ýlәndәi,
Yózó-tóҫó harghayghan;
Sutlap yunghan aghastay,
Baltyr iyte hulyghan;
Biyre unalghan aghastay,
Elek bashy surayghan
Ber ҡarsyҡҡa hyryshҡan;
Kóngә yanghan tәndәren,
Shyrt ҡaplaghan sәstәren,
Huplap yunghan aghastay,
Baltyr iyte, belәgen,
Auҙa tuyghan ҡyighyrzay,
Kәpәiep torghan kýkrәgen,
Ҡugha asha yylmyldap
Torghan kýldәy kýҙҙәren,
Bal ҡortonday yҡtymat
Neskә hylyu bildәren, —
Oyalypmy, ҡurҡypmy, —
Ҡarsyҡҡa hyryshyp matashҡan
Ber hylyu ҡyҙyҡaygha
Ural baryp tap bulghan.
Ural yaҡyn barghan, tiy,
«Ҡurҡmaghyҙ, tip әitkәn, — tiy.
Min kiylәmen yyraҡtan,
Ýҙem tyughan torlaҡtan,
Bala iynem kitkәndә,
Kýp ildәrҙe ýtkәndә;
Min keshegә teymәmen,
Unyng ҡanyn ҡoymamyn;
Ýlem tiygәn yauyzdy
Ýlterergә uylaymyn;
Áyҙә, yaҡyn kiylegeҙ,
Il hәldәren hóilәgeҙ», —
Tiygәs, bylar yylmayghan,
Urynynan ҡuҙghalghan.
Tuҙghan sәstәren әbey
Ҡolaghyna ҡyҫtyryp,
Urynynan ҡuҙghalyp,
Ber aҙ kýҙen ҙuraytyp,
Aҙyraҡ buyyn turaytyp,
Bylay tiyep әitkәn, tiy:
Yyraҡ ildәn iykәnhen,
Izge uyҙa kilgәnhen.
Ay egetem, belhәng hiyn,
Beҙҙeng ildә bulhang hiyn,
Ҡatil batsha eshlәgәn
Eshtәrene kýrhәng hiyn;
Auyryu-hyҙlau kýrmәise,
Ýlem bashҡa kilmәise,
Ҡatyn-ҡyҙҙy, iyr-atty,
Ayyrmaҫtan yәsh-ҡartty,
Ҡul-ayaghyn bәilәtep,
Aryuҙaryn haylatyp,
Yyl da ber ҡat yyiҙyra,
Harayyna aldyra;
Ҡyҙy haylay egeten,
Ýҙe haylay ҡyҙ-ҡyrҡyn,
Ҡalghandaryn taghy la
Yarandary ҡarayҙar,
Ýҙҙәrenә haylayҙar;
Býtәndәren ayamay,
Ҡanly yәshkә ҡaramay,
Terelәtә, hau kóigә
Ҡyҙyn kýlgә haldyra,
IYren utҡa yandyra;
Atahy ósón, ýҙe ósón,
Yarandary dany ósón,
Ýҙe tyughan kónó ósón,
Yyl da ber ҡat Tәnre ósón
Ҡanly ҡorban uҙҙyra.
Byna min dә — un bala
Kýrgәn әsә doniyala.
Dýrtehen haylap aldylar,
Biyshehen hyugha haldylar.
Ҡartym, yórәge hyҙlaghas,
Tughyҙ bala yughalghas,
Ҡarap torop týҙmәne,
Nishlәrene hiyҙmәne:
Yәn asyuҙan uҡtalyp,
Balalaryn ҡyҙghanyp,
Ber yarangha yntyldy,
Bahyrҡayym shul kóndó,
Kýҙ aldynda ýkhetep,
Terelәy ergә kýmelde.
Kinyә balam ҡalghayny,
Ber yarany kilgәine,
Alam ýҙen, — tiygәine —
Bala bauyr bulghangha,
Alyp ҡastym urmangha.
Mindәy balaly әsә,
Ҡasҡan iyr-at kýp bynda,
Baryhy la ҡan ilap,
Yóróy ҡasyp urmanda.
Eget, izge iykәnhen,
Yaҡshy uyҙa kilgәnhen,
Ary barma, ҡayt kiyre,
Ҡanly ergә kilgәnhen,
Yauyz ilgә kilgәnhen.
«Hyuҙar kiysep, tau ashyp,
Kýp yyl buyy kilgәnmen,
Kýp yuldarҙy uҙghanmyn;
Kýҙ yәshergәn Ýlemde
Eҙlәp bynda, tapmaham,
Bashyn sabyp ózmәhәm,
Áytkәnemә etmәhәm,
Uny erҙәn yyimaham,
Ural bulyp yórómәmen!» —
Tiygәn hýҙen әitkәn dә,
«Hau bulyghyҙ», — tiygәn dә,
Aryҫlanyna mengәn dә
Ҡatil batsha yortona
Ural ҡarap kitkәn, tiy;
Ber niysә kón ýtkәn tiy,
Shunday ergә etkәn tiy:
Ber әsәnәn tyughanday,
Ber tóҫ keyem keygәndәi,
Baryhy la shәp-shәrә
Tórkóm halyҡ yyiylghan,
Ally-artly teҙelgәn,
IYrҙәr, ҡyҙҙar aiyrylyp,
Uram-uram ҡuyylghan.
Yarandary tórtkólәp,
Tiygeҙheҙen tiygeҙlәp,
Ҡamsylap ta huҡҡylap
Yóróhә lә, hýҙ әitmәi,
Tel dә ҡybyrҙata almay
Torghan halyҡҡa barghan,
Mayҙangha byl kýҙ halghan.
Byl tórkómdәn sittәrәk,
Un bish aҙym ҡyrҙaraҡ,
Kýҙen-bashyn shәmәrtep,
Yórәktәren hyҡtatyp;
Balalary ҡurҡyshyp,
Ymlap ҡyna hóilәshep,
Ҡayghyryshyp, ilashyp
Torghan ata-әsәlәr
Yanyna baryp tuҡtaghan,
Hәl-әhýәlen horaghan,
Ýҙ telәgen hóilәgәn.
Ural hýҙen baryhy
Yotonoshop tynlaghan,
Arahynan ber ҡarty
Osholay tip hóilәgәn:
«Eget, hiyneng tóҫ-bashyn,
Aptyrashly ҡarashyn,
Aryҫlan menep kiyleshen
Sit bulyrҙay kýrenә.
Beҙҙeng ildә batsha bar,
Yaranynan týrә bar;
Byna byl halyҡ esendә
Tórló yryuҙan keshe bar.
Hәr yyl batsha tyughan kón
Ata-әsәhe haҡy ósón
Batsha tyughas, hyu alyp,
Yyughan ҡoyoho ósón
Ҡorban biyrer yola bar.
Batshanyng tyu biyҙәge —
Ҡara ҡoҙghon ҡosho bar,
Shul ҡoshtarҙy yyl hayyn
Hyilay torghan kónó bar.
Ana, eget, kýrәmhen,
Ul ҡoshtarҙy belәmhen,
Kiylep taugha ҡunghandar,
Em bulyryn belgәndәr.
Ҡoyogha ҡyҙҙar halghan hun,
Ҡyҙҙar shunda ýlgәn hun,
Baryhyn alyp ҡoyonan
Ҡoҙghondargha tashlayҙar,
Ular shunda ashayҙar.
Bynau bәile egettәr
Hәr yryuҙan kilgәnder.
Batsha ҡyҙy yyl hayyn
Tәýҙә haylay berәýhen;
Unan ҡala batsha ýҙe
Ҡoldar haylay haraygha;
Unan torop ҡalghany —
Tәnre ósón ҡorbangha», —
Tip hóilәp tә bótmәgәn,
Zaryn әitep etmәgәn —
Altyn tәhet óҫtóndә
Batsha ҡyҙy ultyrghan,
Dýrt yaghynan dýrt ҡolo
Tәhetene kýtәrgәn,
Baҫmalatyp artynan,
Ber yarany eyәrgәn,
Bynyhy ýҙe artynan
Ҡalghandaryn eyәrtkәn.
Kiylep etkәs, ti, bylar:
«Tiygeҙ, yaҡshy toroghoҙ,
Batsha ҡyҙy kiylә biyt,
Yaҡty yóҙló bulyghyҙ!» —
Tip berәýhe әitkәn, tiy.
Safty boҙop torghandy
Ҡamsy menәn huҡҡan, tiy.
Batsha ҡyҙy shul saҡta
Kiylep etkәn mayҙangha;
Ural da rәt boҙmaghan,
Baҫyp torghan ynghaygha;
Batsha ҡyҙy, aralap,
Ber egette haylaghan,
Arahynan oҡsharҙay
Ber eget tә tapmaghan.
Aҙaҡ siktә, yaҡynlap,
Uralgha kiylep etkәn, tiy,
Tuҡtap torop shul erҙә
Uralgha kýҙ tekkәn, tiy;
Ҡulyna alyp ber alma
Ugha býlәk itkәn, tiy.
Batsha ҡyҙy mayҙanda
Bashҡa haylap tormaghan,
Uraldy alyp baryrgha
Ber yarangha ymlaghan.
Ҡyҙ tәhetkә ultyrghan,
Taghy ҡoldan kýtәrtep,
Harayyna yullanghan.
«Batsha ҡyҙy hóiҙó biyt,
Batsha keyәýe buldy biyt!» —
Tiyp, baryhy shau kiylep,
Yarandary zyu kiylep,
Halyҡty sitkә tarҡatyp:
«Áyҙә haraygha, eget,
Batsha ҡyҙy kótә», — tiyp,
Uralgha yola anlatyp,
Ber yarany shul saҡta
nl bashlargha bulghan, tiy,
«Keyәý buldyng beҙgә», — tiyp,
Arҡahynan hóigәn, tiy.
Ural bygha kýnmәgәn,
Haraygha ul kitmәgәn.
«Min yolany belmәiem,
Esh aҙaghyn kýrәiem,
Aҙaҡ barham, baryrmyn,
Ҡyҙҙy eҙlәp tabyrmyn», —
Tiyep Ural әitkәn, tiy,
Yarandarҙyng hýҙҙәren
Shulay kiyre ҡaҡҡan, tiy;
Á tegelәr ҡorsayyp,
Ҡyҙgha әitә kitkәn, tiy.
Kýp tә vaҡyt ýtmәgәn,
Mayҙanda shau-shyu bótmәgәn,
Alghasҡylar yul bashlap,
Dýrt batyryn eyәrtep,
Ҡoldan tәhet kýtәrtep;
Buralanghan dóiәlәi,
Ҡanhyraghan aiyuҙay
Kýҙenә ҡan hauҙyryp,
Kýҙ ҡabaghyn toyzorop,
Ujar sәsep, mat ҡuryp,
Ҡaban susҡa elkәle,
Fildәy yyuan baltyrly,
Ҡymyҙ tulghan habalay,
IYmәnes yyuan ҡorhaҡly,
Ujarynan halyҡtyn
Bashyn ergә eyҙerep,
Ҡatil batsha kilgәn, tiy,
Baryhyn da aralap,
IYr-ҡol haylap ýtkәn, tiy.
«Bynyhy haraygha baryr, tiyp, —
Bynyhy ҡorbangha bulyr», tiyp,
Ҡol haylauyn bótkәn, tiy.
Ҡyҙ haylaugha kýskәn, tiy.
Ҡyҙҙar haylap yórógәndә,
Ber hylyugha etkәndә,
Ber yaranyn saҡyrtyp:
«Teshen ҡara», — tiygәn, tiy.
Alhyu yóҙón ҡaplaghan
Ҡulyn ҡyҙҙyng alghan, tiy;
Kýkrәktәren ҡapshaghan,
Biylen totop ҡaraghan, —
«Haraygha byl yarar, tiyp,
Býtәnen ýҙegeҙ ҡaran, tiyp,
Aryuҙaryn haylaghyҙ,
Kәrәgensә alyghyҙ», —
Tiyep batsha әitkәn, tiy,
Yarandargha ҡushҡan, tiy.
«Ҡalghandary әsәmden,
Miyne yyughan ҡoyomdon
Ҡorbanyna ҡalyr», - tiyp,
Aҙaҡ hýҙen әitkәn, tiy.
Asyulanyp, shul saҡta
Ҡyҙy kiylep etkәn, tiy,
Ural yanyna ýtkәn, tiy,
Ýpkә hýҙen әitkәn, tiy:
«Eget, hiyne haylanym,
Harayyma barmanyn,
Alma biyrep ymlanym,
Miyne tiyngә almanyn,
Kiyre ҡaҡtyng hýҙemde,
Bótә ҡoldar aldynda
Ҡara itteng yóҙómdó», —
Tiygәn hýҙҙe iyshetkәs,
Batsha tóshkәn tәhettәn:
«Ҡayhy yryu egettәn
Miyneng ҡyҙym hurlanghan?» —
Tip Uralgha kilgәn, tiy,
Tókórók sәsep auyҙҙan
Hýҙen hóilәp kitkәn, tiy:
«Áy, eget, hin zatymdy,
Ҡatil batsha atymdy,
Keshe týgel, byl ildә —
Min biylәgәn hәr erҙә —
Ҡosho-ҡorto, yәnlege
IYshetep tә, kýrep tә,
Gýrendәge ýlek tә,
Anlaghanyn belәhen!
Ҡyҙym әitkәs barmaysa,
Niymә uylap torahyn?
Niynә yolam boҙahyn,
Barmay vaҡyt huҙahyn?»
«Batsha tiygәn nәmәne,
Keshe huyyr yolany
IYshetep tә, kýrep tә,
Niysә yyldar yóróp tә,
His ber erҙә kýrmәnem,
Barlyghyn da belmәnem.
Min yat yola belmәiem,
Ýlem tiygәn yauyzdy
Ýlterergә eҙlәiem.
Yolanan da ҡurҡmayym,
Ýlemdәn dә órkmәiem,
Keshe týgel, ҡoshto la,
Ýlem kiylә ҡaldyniyhә,
Kiylep ҡulyn haldyniyhә,
Uny biyrep Ýlemgә
Ҡul ҡaushyryp tormamyn!
Byna, ҡarap torayym,
Bar yolandy kýrәiem,
Aҙaҡ siktә ýҙ uyym
Hiynә әitep biyrәiem», —
Tiygәn hýҙen iyshetkәs,
Uraldyng tóptó sit keshe
IYkәnlegene belgәs,
Yarandar ҙa, batyrҙar,
Batsha yaҡly ҡart-ҡorolar,
Batsha ҡyҙyn Uraldan
Ugha ҡyҙҙy biyreýҙәn,
Uny keyәý ҡylyuҙan
Baryhy la kónlәshkәn;
[Ýlem kótkәn bary halyҡ
Myny iyshetep ҡyuanyp,
Ýҙ arahy hóilәshkәn.]
Batsha bygha shashҡan, tiy:
«Bynday tintәk haylama,
Kýҙeng yuҡҡa taldyryp,
yuҡ keshegә ҡarama,
Ҡaytsy, ҡyҙym, ҡayt, әiҙә,
Harayyna kit әiҙә», —
Tip ҡyҙyna әitkәn, tiy.
«Ҡorbandarҙy totmaghyҙ,
Ҡyҙyn hyugha halyghyҙ,
IYren utҡa atyghyҙ.
Byl egette byghaulap,
Miyneng yangha oҙatyghyҙ», — tiyp,
Dýrt batyrgha ҡushҡan, tiy.
Ýҙe, tәhetkә ultyryp,
Bashҡaryuҙy kótkәn, tiy.
Yarandary ҡyҙҙarҙy,
Ҡuly bәile iyrҙәrҙe, —
Ҡyҙyn hyugha tashlargha,
IYren utҡa tapshlargha
Ҡuҙghalysha bashlaghas,
Halyҡ syr-syu ilashҡas,
Ural yrghyp syҡҡan, tiy,
Osho hýҙen әitkәn, tiy:
«Min kýrenmәҫ Ýlemde
iҡ iytergә syҡҡanmyn;
Ҡan ҡoyousy batshanan,
Keshe ashar deyeýҙәn
Bar keshene ҡotҡaryu,
Yәnshishmәnәn hyu alyp,
Ýlgәndәrҙe terelteý
Ósón tyughan batyrmyn!»
Halyҡ ilap torghanyn
Kýҙ aldynda kýrgәndә,
Yәnde alyr yauyz Ýlem
Keshegә ҡulyn halghanda,
Irmen tiygәn iyr-batyr
Shyp-shym ҡarap torormo?
Yauyzdargha yul ҡuyyp,
Batyr ҡurҡyp ҡalyrmy?
Kiyt, yarandar, artaban,
Tósh, ҙur batsha, arbanan,
Ҡoldar ҡulyn siysegeҙ,
Ҡyҙҙar ҡulyn siysegeҙ!»
Batsha byny iyshetkәs,
Ҡyҙarynghan, býrtengәn,
Ҡysҡyrynghan, ekergәn,
Batyrҙaryna ҡarap:
«Ýlem eҙlәp yóróhә,
Ҡangha hyuhap tilmerhә,
Kýrhәtegeҙ Ýlemde,
Tanytyghyҙ iylemde!» — tiyp,
Ҡaty farman birgәn, tiy.
Tәne yóntәҫ aiyuҙay,
Ýҙҙәre ҙur deyeýҙәi
Dýrt batyry kilgәn, tiy,
«Alyshtanmy, tartyshtanmy? —
Hayla berҙe!», — tiygәn, tiy.
«Árәm bulyp ҡuymaghyҙ,
Tәýҙә shuny uylaghyҙ.
Ýҙegeҙҙәn kóslórәk
Berәy hayuan haylaghyҙ»,
Tiygәs, bylar yaman kólgәn, tiy.
«Ay-hay batyr iykәnhen!» —
Tiyp, batsha la, bary la
Myҫҡyl iytep ҡuyghan, tiy.
Ҡatil batsha asyuҙan
Ny әitergә belmәise,
Uylap-niytep tormaysy:
«Ҡanhyraghan iykәn byl,
Yәnherәgәn iykәn byl, —
Harayymdy kýtәrgәn
Ýgeҙemde kilteren:
Ýgeҙ ҡylyr ҡylyҡty,
Heҙ batyrҙar, tik toron», —
Tiygәn hýҙҙe iyshetkәs,
Bary halyҡ ҡurҡҡan, tiy.
Uraldy bik ҡyҙghanyp,
Árәm bula eget, — tiyp,
Halyҡ kýҙ yәsh týkkәn, tiy.
Atahyna yalbaryp,
Ҡyҙy la kiylep etkәn, tiy:
«Ataҡayym, ҡuysәle,
yҡҡa әrәm itmәle!
«Keyәý hayla ýҙen», — tiyp
Miynә birgәn hýҙeng bar.
Byl egette haylanym,
«Keyәýem», tip uylanym,
Hóilәshergә egetten
His yayyna ҡuymanyn.
Ataҡayym, ҡuysәle,
yҡҡa әrәm itmәle!» —
Tiyep ҡyҙy әithә lә,
Ҡanly yәshen týkhә lә,
Ҡyҙy hýҙen almaghan,
Ҡyҙ yayyna ҡuymaghan.
Erҙe tyrnap, ýkerep,
Shylaghayyn aghyҙyp,
Tauҙay ýgeҙ kilgәn, tiy.
Ural aldyna kiylep,
Baҫyp ҡarap torghan da,
Muyynyn aҙyraҡ borghan da:
«Eget, ergә atmamyn,
Serep, tuҙan bulghansy,
Elgә osop tuҙghansy,
Mógóҙómdó haҡlarmyn,
Hiyne shulay ҡaҡlarmyn!»
Tip Uralgha әitkәn, tiy.
«Min dә әrәm iytergә,
Ýgeҙ, hiyne tyryshmam,
Yafalanyp, kós týgep,
Hiyneng menәn sayҡashmam.
Doniyala hin keshenәn
Kósló yughyn tanyrhyn, —
Ýgeҙ týgel, toҡomong menәn
Keshegә ҡol bulyrhyn», —
Tiygәn hýҙgә byl ýgeҙ
Asyulanyp yntylghan,
Mógóҙónә alyrgha
Uralgha ul uҡtalghan.
Ural batyr ýgeҙҙe
Mógóҙónәn alghan, tiy.
Tyryshҡan, ti, ýgeҙ ҙә,
Tyrmashҡan, ti, ýgeҙ ҙә,
Yshanha la mógóҙgә,
Ysҡynalmay Uraldan,
Tubyghynan batҡan, tiy;
Kósórgәnep tyryshҡas,
Auyҙynan ýgeҙҙen
Ҡap-ҡara ҡan aҡҡan, tiy;
Óҫkó teshe tóshkәn, tiy,
Ýgeҙ hәlheҙlәngәn, tiy,
Sәsәp, әlherәgәn, tiy.
Byny kýrep Ҡatil da,
Yarandary la, bary la
Aptyraugha ҡalghan, tiy.
Ural hýҙenәn kitmәgәn,
Ýgeҙҙe әrәm itmәgәn,
Shaҡaryp iyke mógóҙҙó,
Batҡan erҙәn ýgeҙҙe
Kýtәrep alyp ҡuyghan, tiy.
Ýgeҙҙeng dýrt toyaghy
Urtalaygha yarylyp,
Arahyna ҡom tulyp,
Hyrҙay ҡangha tuҙghan, tiy.
Ural: «Ҡulym teygәn mógóҙón
Kәkerәigәn kóiónsә,
Teshen tóshkәn auyҙyn
Óҫkó tesheng ýҫmәisә,
Ayyrylghan toyaghyn
His tә berekmәiensә,
Ýҙeng týgel, balang da
Mәnge ҡalyr shul kóisә.
Keshe kósón kýrҙeng hiyn,
Hәlheҙlegeng beldeng hiyn,
Keshegә mógóҙ sayҡama,
Enermen tiyp, aiҡanma!» —
[Tiygәs, ýgeҙ ҡurҡҡan, tiy,
Aҡhaҡaldar, batsha la
Aptyraugha ҡalghan, tiy.
Ҡatil seren birmәgәn.]
«Ber tabandan uҡtal!», — tiyp,
Dýrt batyrgha ymlaghan.
Batyrҙary kilgәn, tiy.
«Yәneng syҡha ҡulymda,
Tәneng ҡayҙa tashlayym?
Sorghatҡansy ýlmәhәn,
Ҡayhy ilgә sóiәiem?» —
Tiyp, ber batyr Uralgha,
Alyp hýҙen әitkәn, tiy.
Ural bynan ҡurҡmaghan,
Dýrt batyrgha ҡarshy torop,
Algha taban atlaghan.
«Dýrtegeҙ ҙә kiylegeҙ,
Ýlem eҙlәp yórógәn
Batyr kósón belegeҙ;
Ҡulyghyҙҙa yәn biyrhәm,
Aryҫlanyma biyregeҙ;
Kósógóҙ ethә tashlargha,
Yәnshishmәgә sóiógóҙ,
Inde heҙ ҙә әitegeҙ:
Miyneng ҡulgha tóshhәgeҙ,
Kýbәlәktәy oshaghyҙ,
Ҡayҙa ҡaray sóiәiem?
Deyeýҙәrҙe ҡyiratyp,
Yәnshishmәnәn hyu alyp,
Kiyre heҙgә kilgәndә,
Heҙҙe eҙlәp yórógәndә,
On-talҡanday iytegeҙҙe,
Kýbәlәktәy yәnegeҙҙe
Ҡayhy erҙәn tabayym?» —
Tiygәs Ural, kólgәndәr.
«Kósóng ethә atyrgha,
Hyrtty ergә halyrgha,
Batsha menәn yarandarҙyn
Aldyna ҡaray tashlarhyn», —
Tip myҫҡyllap ҡuyghandar,
Dýrte berҙәn uҡtalyp,
Yәbeshkәn, ti, batyrgha.
Ural totop berehen,
Olaҡtyrghan batshagha,
Ҡalghan ósóhen ber yuly —
Yarandary aldyna.
Er helkengәndәy bulghan,
Yarandar ҙa, batsha la,
Olaҡtyrghan batyr ҙa
On-talҡangha ҡalghan, tiy,
Kýҙҙәn ghәiep bulghan, tiy.
Ҡan ilaghan әsәlәr,
Hyҡtap torghan atalar,
Ҡuly bәile balalar, —
Baryhy la kýrgәn, tiy,
Yabyrylyp Uraldyn
Baryhy yanyna kilgәn, tiy.
Ural haraygha barghan, tiy,
Bar halyҡty yyighan, tiy,
Ҡasҡan-boҫҡan — baryna
Ýҙ yortona ҡaytyrgha
Ural farman birgәn, tiy.
Aranan bash haylatyp,
Ýҙe kitmәk bulghan, tiy.
Halyҡtar yyiyn ҡorghan,
Ural urtala bulghan.
Halyҡ esendә in ҡarty
Bylay tiyep әitkәn, tiy:
«Eget tә eget iykәnhen,
Eget, batyr iykәnhen.
Yórәgenә tayanyp,
Belәgenә hyҙghanyp,
Beҙҙәiҙәrҙe ҡyҙghanyp,
Kilgәn batyr iykәnhen,
Enep yatyr iykәnhen!
Batsha asyuyn ҡuptarghan,
Hiynә ҡarshy óskórgәn,
Shul aiҡanly beҙҙәrҙe.
Shatly azat ittergәn
Batsha ҡyҙy buldy biyt,
Ul sәbәpse buldy biyt.
Hiyne hóióp shaulashty,
Atahy menәn daulashty;
Batsha ҡyҙyn al, eget,
Bynda torop ҡal, eget!» —
Tiygәn hýҙҙe iyshetkәs,
Baryhy la dimlәshkәs,
Ural almaҡ bulghan, tiy,
Ҡyҙҙy alyp, tuy yahap,
Ber aҙ ҡalmaҡ bulghan, tiy.

 

Ural batyr

 

Bashҡort halyҡ eposy

 

3-só býlek

 

Ber niysә kón bulghan hun,
Ҡyҙҙyng tuyy uҙghan hun,
Ural taghy kitkәn, tiy,
Kýp hyuҙarҙy kiskәn, tiy.
Bara torghas, ber erҙә,
Ber ҡaya tau biytendә,
Uypat saya esendә
Aryҫlanynan tóshóp,
Yal iytergә yatҡanda,
Yylan yҫlaghan tauysh
Ҡolaghyna salynghan.
Yrghyp torop urynynan,
Tiyrә-yaghyna ҡaranghan.
Yyraҡ týgel, yaҡynda,
Ber ҡulҡynyng yanynda:
Beyeklegen ҡarahan, —
Aryҫlan asha kýrenmәҫ,
Oҙonloghon ýlҫәhәn, —
Yóҙ aҙymda týkәlmәҫ,
Ghәlәmәt ber ҙur yylan
Ҡulҡy esenәn hóҙóp,
Totop alghan ber bolan.
Ay, aiҡasha, ti, bylar,
Hay, sayҡasha, ti, bylar;
Aҙaҡ siktә týҙalmay,
Yylangha ҡarshy toralmay,
Sәsәp, yyghylghan bolan,
Art hanynan bolandyn
Shunduҡ ҡapҡan, ti, yylan.
Ural barghan yýgerep;
Yylan ҡoyroghon bolghap,
Dulay, ti, aghas hyndyryp.
Uraldy la yotorgha
Ҡoyroҡ menәn huҡҡan, tiy,
Ural urap yylandyn
Ҡoyroghonan totҡan, tiy.
«Ebәr hin bolandy!» — tiyp,
Yylangha Ural әitkәn, tiy.
Yylan ber hýҙ әitmәgәn,
Bolandyng ul art hanyn
Sәinәgәn dә sәinәgәn.
Tyryshҡan, ti, byl yylan
Ýҙ telәgen iytergә,
Bolandy yotop bótórgә
Tyryshha la, bulmaghan:
Ҙur mógóҙҙә tuҡtaghan;
Ҡoyrogho menәn shaҡarghan,
Unda la mógóҙ hynmaghan;
Ergә huҡҡan bolandy —
Mógóҙgә ber ny bulmaghan.
Bara-tora yylandyn
His tәҡәte ҡalmaghan;
Yotha, mógóҙ ebәrmәi,
Ҡoҫha, kiyre tiybәlmәi;
Aptyraghan, alyyghan,
His tә eshe syҡmaghas,
Bashҡa sara ҡalmaghas,
Yylan, bashyn sәkәitep,
Uralgha ҡarap yalbarghan:
«Ay, egetem, yarҙam iyt,
Shul bulmahyn ýlemem,
Ҡәhҡәhәneng ulymyn,
Zәrҡum tiygәn egetmen,
Yarҙamyna ҡaryugha
Min dә yarҙam iytermen.
iylymda yuldash bul, tiyhәn,
nlyna bergә kiytermen;
Ynyy-mәryen horahan,
Harayyma baryrhyn,
Telәgәnsә alyrhyn,
Ҡunaҡ bulyp ҡalyrhyn», —
Tiygәn hýҙҙe iyshetkәs,
Ural bylay tiygәn, tiy:
«His tә ҡaryu ҡylmaghan,
Ber yәngә lә teymәgәn,
Ҡan esmәҫtәy bolandy
Miyneng doshman Ýlemgә
Asmarlanyng bahyrҙy,
Miynә hóilә serene,
Miynә әit hin baryny,
Miynә býlәk kәrәkmәi,
Miynә haray kәrәkmәi,
Min syҡҡanmyn iylemdәn
Ҡotҡaryrgha keshene,
Ghәiepheҙ bolan iyshene
Yauyz doshman Ýlemdәn».
«Ay, egetem, әitәiem,
Bar seremde hóilәiem:
Beҙgә yaҡyn ber erҙә,
Ҡoshtar torghan ҙur ildә,
Samrau tiygәn batsha bar.
Shul batshanyng Ҡoyashtan
Tyuyp tóshkәn ҡyҙy bar.
Min horanym — birmәne,
«Hin yylan», — tiyp, ҡyҙy la
Miyne tartyp kilmәne.
Min atama yalyndym,
Kónón-kiysen yalbarҙym,
«Atay, shuny al, — tiynem,
His bulmaha iylenә
Utly yauyng as», — tiynem.
«Bógón augha syҡ, tiyne,
Yylan tunyng key, tiyne;
Un iyke tarbaҡ mógóҙló
Bolan tabyp ei, tiyne —
Shuny yothan, doniyala
Tórló tóҫkә kererhen,
Hәýef belmәy yórórhón;
Keshelәrҙeng hylyuy,
Ber iyr-eget bulyrhyn;
Ҡosh iylenә baryrhyn,
Samrauҙyng ber ҡyҙyn
Ýҙeng haylap alyrhyn», —
Tiygәs, augha syҡҡaynym,
Bolandy la yotҡaynym;
Inde hәlem ҡalmany:
Auyҙyma kiplәngәn
Mógóҙó his hynmany,
Telәgәnem bulmany.
Eget, miyne hur itmә,
Ber izgelek iyt, eget,
Miynә yarҙam iyt, eget!
Atama bergә barayyҡ,
Ny telәhәng — alayyҡ.
Atamdan baylyҡ horama:
Doniyala hylyu ҡyҙ biyrer,
Anhyna la aldanma!
Haray tuly mal biyrer,
Anhyna la aldanma,
Ynyy-mәryen — baryhyn
Atam týger aldyna, —
Anhyna la aldanma!
Aҙaҡ siktә atayym:
«Ynyy-mәryen hóimәgәn,
Baylyҡҡa bash eymәgәn,
Ay, hylyu ҡyҙ, tiymәgәn,
Byl doniyala yóróp tә,
IYshetep tә, kýrep tә
His berәýҙe tapmanym,
Biyrer nәmәm ҡalmany,
Inde ýҙenә tuҡtanym,
Eget, әitse telәgen,
Ҙur eshenә býlәgem», —
Tiyer hiynә atayym.
Aldan әitep ҡuyayym:
Ajdaha tunyng hal, — tiyrhen,
Ҡosh tunyndy key, — tiyrhen,
Ҡosh telende sygharyp,
Auyҙyma biyr, — tiyrhen.
Atam hiyne ҡurҡytyr,
Tashҡa tókóróp kýrhәter,
Tashty hyuҙay ҡaynatyr.
Ágәr taugha tókórhә,
Tauy iyrep, hyu bulyr,
Aghyp bary shul saҡta,
Ber ýҙәngә yyiylyr,
Oso-siyge kýrenmәҫ
Yaltyraghan kýl bulyr.
Anhynan da ҡurҡma hiyn,
Haman telen hora hiyn.
Atam telen ýpkәn hun, —
Kýnele yomshap kitkәn hun,
Ny horayhyng býlәkkә?» — tiyp,
Hiynә ҡarap әitkәn hun:
«Ber ҙur ildә batshanyn
Yaҡshylyҡҡa yaҡshylyҡ
Ҡylyr eshen belәhen,
Ýҙ hóigәneng ny bulha,
Shuny miynә biyrәhen», —
Tiygәs, ynyy bashly tayaghyn
Biyrhә, uny alyrhyn.
Ul tayaҡtyng dany shul:
Hyugha tóshhәn, batmaҫhyn,
Utҡa iynhәn, yanmaҫhyn,
Kýrenmәҫkә telәhәn,
His ber yәn dә kýrәlmәҫ,
Doshman hiyne eҙlәhә,
Ber ҡasan da tabalmaҫ», —
Tiyep Zәrҡum yalbarghas,
Ural mógóҙҙó hyndyrghan,
Yylan, bolandy yotҡas,
Shunduҡ ber eget bulghan.
Uylamaҫtan-nitmәҫtәn,
Hýҙҙәre lә bótmәҫtәn,
Ber hyҙghyryu iyshetkәn,
Zәrҡumdyng yóҙó shul saҡ
Agharynyp, buҙ bulghan.
Ural: «Niy?» — tip horaghan,
Zәrҡum ber ny әitmәgәn,
Unan seren yәshergәn.
«Atam belde seremde,
Min hóilәgәn uyymdy;
Byl egettәn yaҙlyҡham,
Byny yotmay ebәrhәm,
Atam yórәge tashyr,
Asyuynan miyne aҫyr.
Yotorgha kós alalmam,
Ҡoyroghomdo boghalaҡ
Taghy da min ҡylalmam.
Atama iltep tapshyrham,
Ayaghyna bash orham,
Aҙ-maҙ yaza alyrmyn,
Ýҙem iyҫәn ҡalyrmyn», —
Tiygәn uyҙy uylaghan,
Tik Uralgha әitmәgәn,
«Atam eҙlәtә iykәn, — tiyp,
Ul Uraldy aldaghan.
«Áyҙә, eget, barayyҡ,
Beҙҙә ҡunaҡ bulayyҡ,
Atayymdan býlәkkә
Min әitkәnde horayyҡ», —
Tip Uraldy óndәgәn,
Harayyna dimlәgәn.
«Yylan iylene kýrәiem,
Bar serene belәiem,
Yakshylyҡҡa yamanlyҡ
Bula iykәn doniyala,
Bergә baryp kýrәiem.
Eget hýҙe ber bulyr,
Algha alghan uy bulyr,
Tartynmaysa barayym.
Ýlem ener yórәkten,
Uny yyghyr belәkten
Batyrlyghyn hynayym», —
Tiyep Ural uylaghan,
Baryu yulyn haylaghan,
«Hau bulham, kiyre kiylermen,
Hiyneng menәn bulyrmyn.
Kilmәhәm, oҙaҡ kótmәҫhen,
Sittә ghýmer itmәҫhen,
Tóҫәýellәp yulyndan,
Ilgә ҡaytyp kiyterhen,
Miynәn sәlәm әiterhen», — tiyp,
Aryҫlanyna әitkәn, tiy,
Manlayynan ýpkәn, tiy,
Shunda ҡuyyp kitkәn, tiy.
Bergә kitkәn, ti, bylar,
Kýp er ýtkәn, ti, bylar.
Kýkkә olghashҡan ҙur tauҙay
Ҡara kýrgәn aldynda,
Nәj(ә)ghәiҙәy yaltyraghan
Ut uynay, ti, yanynda.
Kýk tomandar ҡaplaghan,
Ut hórómó bórkólgәn
Nәmә kýrgәs yulynda,
Ural: «Niy?» — tip horaghan,
«Harayҙarҙy haҡlaghan
Tau týgel ul, yylan», — tiyp,
Zәrҡum ugha anlatҡan.
Baryp etkәn, ti, bylar,
Shunda kýrgәn, ti, Ural:
Tiymer ҡoyma yanynda
Uralyp ýҙ yayyna
Tughyҙ bashly ber yylan —
Haҡsy iykәnen belgәn.
Zәrҡum bashlap barghan, tiy,
Tughyҙ bashly yylangha:
«Asҡys kilter!» — tiygәn, tiy.
Yylan shyjlap hyҙghyrghan,
Tau-tash aughanday bulghan,
Ber saҡ tauysh ҡuҙghalghan:
Altyshar bashly dýrt yylan
Asҡys hóirәy iykәn, tiy,
Shul asҡystyng tauyshy
Shunday shaulay iykәn, tiy.
Shul ҙur asҡysty alyp,
Harayҙy asҡan, ti, baryp.
«Áyҙә, eget, iynә tor,
Min atama barayym,
Bynda alyp kiylәiem», —
Tiyep Zәrҡum kitkәn, tiy,
Uraldy shunda yapҡan, tiy.
Ber saҡ haray tiyrәhe:
Erehe-vaghy, tórlóhó —
Yylan kiylep tulghan, tiy;
Tórló hýҙҙәr bulghan, tiy,
Ural tynlap torghan, tiy.
Un ber bashly ber yylan:
«Sirat miynә ashargha —
Un iykense bash yahargha,
Batshagha ing yaҡyn ber
Vәziyrenәn bulyrgha».
Tughyҙ bashly ber yylan:
«yҡ, byl keshe batshanyn
Seren aldy ulynan,
Vәghәҙә aldy ҡulynan;
Byny batsha yә ýҙe,
Yә bulmaha min yotam:
Batshabyҙҙyng bar seren
Ýҙ bashymda min totam.
Batsha uny ashamaҫ,
Ulyn yaҡlap ҡotҡarghas,
Ashaha la, bash ýҫmәҫ.
iҡҡa yyiylyp tormaghyҙ,
Ymhynyshyp yórómәgeҙ,
Heҙgә teymәҫ — kótmәgeҙ», —
Tiygәs, baryhy taralghan.
Tughyҙ bashly ҙur yylan
Shul tiyrәlә uralghan.
Ҡapҡagha yaҡyn kilgәn, tiy,
Ber ҡyҙ tóҫló bulghan, tiy,
Ural yanyna iynep,
Arbamaҡsy bulghan, tiy,
Uralgha ҡul huҙghan, tiy.
Ural ҡulyn ҡyҫҡan, ti, —
Barmaҡtary osonan
Ҡany bәrep syҡҡan, tiy;
Yylan týҙmәy ҡyҫyuҙan
Ut bórkmәk bulghan, tiy;
Ural sәsep ghәirәten,
Boghaҙynan alghan, tiy.
«Hin bit serҙe beleýse,
Keshe ashap yatyusy,
Bash ýҫterep yóróýse,
Ҡәhҡәhәneng bar seren,
Bashyn haҡlap torousy»,—
Tiygәn hýҙҙe iyshetkәs,
Aptyraugha ҡalghan, tiy:
«Ay, tәnrem iykәnhen,
Min byny his belmәnem,
Keshehen, tip uylanym.
Shugha baya batshama:
«Ulyng serҙe keshegә,
Beҙgә doshman iyshegә
Hóilәgәn biyt», — tiygәinem»,—
Tiyep, yylan Uraldyn
Ayaghyna yyghylghan,
Bil urtalay hyghylghan.
Eҫkәnepme, hiyҙepme,
Kýp tә ýtmәy byl yylan:
«yҡ, yuҡ, tәnrem týgel hin —
Keshe eҫe anҡyny —
Ysyn keshe iykәnhen!
Batsha ulyn hóilәtep,
Bótә serҙe belgәnhen,
Serҙe anlap kilgәnhen»,—
Tiyep yrghyp torghan, tiy,
Auyҙ asyp, ajghyryp,
Utyn bórkmәk bulghan, tiy.
Ural ҡurҡyp tormaghan,
Bashyna ber orghan, tiy,—
Ber bashynan syltyrap,
Ergә asҡys ҡoyolghan,
Hiygeҙ bashtan taghy la
Hiygeҙ batyr bar bulghan.
«Barybyҙ ҙa keshe iynek,
IYlebeҙҙә ir iynek,
Yylan beҙҙe ashany,—
Ýҙenә bash yahany.
Yar yylandyng yórәgen —
Altyn asҡys tabyrhyn
Ser harayyn asyrhyn,
Telәgәneng alyrhyn»,—
Tip tegelәr әitkәn, tiy.
Ural yórәgen yarghan, tiy,—
Ser harayyn asҡan, tiy:
Ynyy menәn biyҙәngәn,
Ebәk menәn uranghan,
Yózó-bashy harghayghan
Ber hylyu ҡyҙ kýrengәn;
Ҡyҙ yanynda — ber iyshek,
Shuny baryp asҡan, tiy;
Ber tәhetteng yanynda
Ynyy tayaҡ kýrgәn, tiy.
«Alsy, eget, tayaҡty»,— tiyp,-
Tege keshelәr әitkәn, tiy.
Shul saҡ haray iyshegen
Ber aҡ yylan asҡan, tiy;
«Byl kem bynda iyneýse,
His keshegә teymәҫtәi
Tayaghymdy alyusy?»— tiyp,
Yylan kiylep Uralgha,
Yotayym tiyp, uҡtalha,
Ural totop alghan, tiy,
Ergә urap halghan, tiy,
Osho hýҙҙe әitkәn, tiy:
«Keshe yuyyr Ýlemde
Eҙlәp syҡҡan batyrmyn;
Ýlem yaҡly berәýҙe
Erҙә iymen ҡuymamyn;
Atym Ural bulghanda,
Zatym keshenәn bulyp,
Byl doniyagha tyughanda,
Keshegә yarҙam iytermen,
IYlem bayman iytermen,
Keshegә doshman bulghandyn
Baryn tar-mar iytermen.
Batsha bulhan, bir farman:
Bótә yylan yyiylhyn,
Keshe eigәn bashtary
Bary ergә eyelhen, —
Baryn turap bótórmón,
Kiyre keshe iytermen.
Yauyz Ýlem yuldashy,
Bótә yylan-yauyzdy,—
Baryn tar-mar iytermen!» —
Tiygәn hýҙen iyshetkәs,
Batyrlyghyn hynaghas,
Yylan da buy birgәn, tiy.
«Tayaghym kitkәs ҡulymdan —
Kósóm hindә»,—tiygәn, tiy.
Batsha farman birgәn, tiy:
Bar yylandy yyighan, tiy;
Keshe ashap ýҫkәnden
Bashyn Ural ҡyrҡҡan, ti, —
Bashtan keshelәr syҡҡan, tiy.
Bar harayҙy astyrghan,
Zindandaghy totҡondon
Baryhyn da ҡotҡarghan.
«Hәҙer ulyndy tap, — tiygәn,
Eҙlәp alyp kiyl!» — tiygәn.
Halyҡ iyrekkә syҡҡan, tiy,
Bikle yatҡan hylyu ҡyҙ —
Ul da bergә syҡҡan, tiy;
Baryhy la kilgәn, tiy,
Uraldy hyryp alghan, tiy:
«Tәnre birmәҫ yarҙamdy
Beҙgә, eget, atҡarҙyn,
Il ҡaplaghan yauyzdyn
Utly yauyn aҡtarҙyn.
Inde, eget, nishlәiek,
Nindәy býlәk biyrәiek,
Ny tip әitep ҙurlayyҡ?»
«His ber ҙurlyҡ kәrәkmәi.
Il batyry shul bulyr —
Keshe hóiór ir bulyr,
Heҙҙeng shatlyҡ — miyneke,
Miyneng shatlyҡ — heҙҙeke.
Ildeng baryn yyyayyҡ,
Kýmәklәp tuy ҡylayyҡ,
Araghyҙҙan berәýҙe
Bashlyҡ iytep ҡuyayyҡ».
Yylangha ҡarshy yau totҡan,
Kýp yyl buyy hughyshҡan
Alghyr tiygәn ir bulghan, —
Shuny bashlyҡ ҡylghan, tiy.
Alghyr ҡart ҡorҙashynyn
Toghro ber yuldashynyn
Ҡyҙy ҡalghan — Gólóstan —
Ҡәhҡәhәlә ҡol bulghan,
Harayҙa baya osraghan
Osho ҡyҙҙy dimlәshep,
Uralgha birmәk bulghandar.
Ural halyҡtyng uyҙaryn —
Ҡyҙҙy alyr tuyҙaryn
Ber aҙ hunlatmaҡ bulghan,
Ázrәҡәne engәnse,
Tuyҙy tuҡtatmaҡ bulghan.
Arala ing ólkәne,
Doniyany kýp kýrgәne:
«Hәr yyl ghýmer ber batyr
IYle ósón yaratyr.
Byuyn-byuyn ýter ul,
Kiylәsәk byuyn eter ul,
Hiyneng danyng ҡalha la,
Ҡulda ghәirәt bótór ul.
Ir bóthә lә, il bótmәҫ,
Il batyry — batyrҙan,
Batyr iyrҙәn tyuyr ul;
Atanan kýrep, uҡ yunyp,
Ólkәndәn kýrep, yau ҡyuyp,
Il esendә ýҫer ul,
Utyn-hyuyn kiyser ul.
Batyrҙan batyr tyughanda,
Ber byuyn tip hanalghan
Ildә ghýmer ýter ul.
Batyr atanan ҡot yәigәn,
Matur әsәnәn hót imgәn,
Hiynә tiyndәsh bulyr ҡyҙ,
Batyrgha әsә bulyr ҡyҙ, —
Tiygәs, Ural tynlaghan:
Gólóstandy alghan, tiy,
Ber olo tuy ҡylghan, tiy,
Bergә ҡunaҡ bulghan, tiy.

 

Ural batyr

 

Bashҡort halyҡ eposy

 

4-se býlek

 

Undan kitkәn Shýlgәn dә
Osraghan, ti, ber ҡartҡa.
Ny eҙlәýen byl yaҡta,
Kilgәn saҡta yulynda
Osraghanyn ber ҡartҡa, —
Baryn hóilәp birgәs tә,
«Byl ҡart taghy Shýlgәngә,
Ser yәshermәi, es tartmay,
Bylay tiyep әitkәn, tiy:
«Hin osraghan ul babay —
Miyneng ҡustym bulyr ul,
Miyneng menәn ber ildә
Tyuyp ýҫkәn iyne ul;
Unyng yóҙó hәҙer ҙә —
Ap-aҡ haҡal, sal ҡarttyr,
Saҡ yәnene aҫyrarҙay,
Ýҙe ҡaҡshau, yabyҡtyr.
Byna miyne kýrәhen—
Ber egettәy tiyerhen,
Uny «ҡustym» tiygәngә,
«Byl ҡart alday», — tiyerhen.
Unyng sere shul, eget,
Shuny yaҡshy bel, eget:
Beҙҙeng ildә bar keshe lә —
Ólkәne yәnә yәshe lә —
Baryhy la tughanday,
Ber әsәnәn tyughanday;
Ilde talap yórómәҫkә,
Keshe ҡanyn ҡoymaҫҡa;
Il ynyyhyn yәsherep,
Ergә kýmep ҡuymaҫҡa;
Tapҡan-tayanghan bary
His aiyrym bulmaҫҡa;
Kóslónókó — bayman, tiyp,
Eҫerҙe sit kýrmәҫkә;
Ҡyҙgha әsә bulghandy
Hur әsә, tip kәmhetep,
Balalaryn hyugha atyp,
Unday yola ҡylmaҫҡa,—
Tiygәn ildeng anty bar.
Ҡustym shuny totmany,
Kósó etkәn yәndәrҙen
Baryn ҡyrҙy, tuҡmany,
Ҡyiyratty, ashany;
Ýlem tiygәn yauyzgha
Duҫ, doshmanyn tabyrgha,
Ildә kýp ҡan ҡoyorgha
Yola taba bashlany.
Shugha uny byl ildәn,
Tyuyp ýҫkәn erenәn
Bótәhe lә berlektә
Sitkә ҡyuyp tashlany.
Hәҙer ildәn yyraҡta
Ýҙe yәshәy tarlyҡta,
Ghýmere ýtә zarlyҡta;
Shugha unyng tóҫ-bashyn
Ýlem, ҡartlyҡ ҡaplany», —
Tiyep, byl ҡart hóilәgәs,
Shýlgәn eshte anlaghan,
Shul ilde baryp kýrergә,
Ny baryny belergә
Ҡarttan yulyn horaghan,
Ҡart yәshermәy hóilәgәn.
Ay kitkәn, ti, yyl kitkәn,
Kýp yylgha, tauҙar ýtkәn.
Ҡayҙa ghyna tón bulha,
Shunda yatyp yoҡlaghan.
Baryp syҡҡan ber ergә,
Osraghan ber kýlgә,
Siyten ҡugha uratҡan,
Tomboyoҡtar yaprayyp,
Tik aghastay, sәskә atҡan;
Haҙmyt týgel, ҡyrsyn tóp,
Óirәk, aҡҡosh, ҡyr ҡaҙy
Yóҙóp yóróy — shunday kýp.
Kýldә yatҡan balyghy,
Yaltush, sabaҡ, surtany
Bergә yóҙóp uynayҙar,
Ber-berehenә teymәiҙәr.
Byny kýrgәs, tuҡtaghan,
Aryҫlan ҡylyny alyp,
Mәskәý yahamaҡ bulghan,
Balyҡ aulamaҡ bulghan.
Mәskәýenә hap eҙlәp,
Ҡuyy tallyҡҡa ҡarap,
Atlap algha kitkәndә,
Tal tóbónә etkәndә:
Talda hayrap ultyrghan,
Handughasty ҡusharlap,
Ábersendәr teҙelgәn;
Yaghylbay ҙa, ҡarsygha,
Taghy turghay kýrengәn.
Tau biytenә kýҙ halha,—
Ҡuy-haryҡ ta, býre lә,
Átәs, tauyҡ, tólkó lә
Ber tiyrәgә yyiylghan.
Shýlgәn kýrep, tuҡtaghan,
Ҡart hýҙene iyҫlәgәn:
«Tәý batshagha barayym,
Haray seren belәiem,
Ҡaytyuҙa yul ynghayy
Baryn aulap ҡarayym»,—
Tiyep Shýlgәn uylaghan,
Aryҫlanyna mengәn dә,
Ýҙ yulyna yҡlaghan.
Kiytep barghan saghynda,
Ҡasyp ultyrghan Zәrҡumgha
Shýlgәn kiylep tap bulghan.
Zәrҡum bynan horashҡan,
Shýlgәn tanmay hóilәshkәn.
Zәrҡum ýҙen Ázrәҡә —
Deyeý batsha uly tiyp,
Ser yәsherep aldashҡan.
Ázrәҡәgә baryrgha,
Kýp býlәktәr biyrergә,
Bergә alyp kiytergә;
Yәnshishmәnәn hyu alyp,
Telәgәnsә biyrergә
Zәrҡum uny dimlәgәn;
Shýlgәn serҙe belmәgәn.
Bylar bergә kitkәn, tiy,
Bylar kýp er ýtkәn, tiy;
Ber saҡ ergә totashҡan,
Ýҙe kýkkә olghashҡan
Ҡara nәmә kýrengәn.
Bolot miykәn, tau miykәn?
Tau tir iyneng — ҡaynay, tiy,
Bolot tiyhәng — shaulay, tiy,
Shýlgәn bygha aptyrap,
iyldashynan horay, tiy.
Zәrҡum ugha bylay tiy:
«Ul kýrengәn ҡarasҡy —
Harayҙy haҡlap torousy,
Beҙҙe kýrep kiyleýse
Ҙur deyeýҙeng berәýhe.
Tuҡta, hin aҙ kótóp tor,
Osho urynda torop tor,
Min tәý baryp әitәiem,
Ҡunaҡ kilde, tiәiem, —
Beҙҙe kiylep alyr ul,
Haraygha alyp baryr ul»,—
Tiyp, Shýlgәnde ҡaldyrghan.
Ýҙe deyeýgә barghan,
yldashymdy, ýҙemde
Haraygha ilt, tip horaghan.
Deyeý hәbәr itkәn, tiy,
Batsha serҙe hiyҙgәn, tiy,
Deyeýҙәrgә ҡushҡan, tiy.
IYke tolpar etәklәp,
Batyr iyrҙәy olpatlap,
Ҙur ҡunaҡtay yýpәtlәp,
Ber ҙur deyeý kilgәn, tiy,
Shýlgәn menәn Zәrҡumdy
Haraygha alyp kitkәn, tiy.
Haraygha baryp etkәn hun,
Shýlgәnde Zәrҡum ҡaldyryp,
Hәbәr iyteýen belderep,
Ýҙe haraygha ingәn, tiy,
Batshagha ҡul birgәn, tiy,
Ázrәҡәneng yanynda
Atahyny kýrgәn, tiy.
Ҡәhҡәhә menәn Ázrәҡә
Ural turynda uylashyp,
IYkәý-ara hóilәshep,
Aptyrashyp, aliyashyp
Ultyrghan saҡ iykәn, tiy.
Hynsy deyeýҙәr kiylep,
Ber ҡart deyeý bik belep:
«Anau saҡta, ai, batsham,
Ber yәsh bala tyughanda,
Shunyng tauyshy kilgәndә,
Kýktә osҡan deyeýҙәr
Bary ҡolap tóshkәine.
Balany urlap alyrgha,
Ýlterep yuҡ ҡylyrgha
Barghan deyeý, endәrҙen,
Bala teklәp ҡaraghas,
Totorgha tip uҡtalghas,
Barghan bere ҡurҡyuҙan
Yórәge ҡubyp ýlgәine.
Shul balanyng syҡҡanyn,
Ilgә yaҡynlashҡanyn,
«Alam» tiygәn uyynyn
Yәnshishmәgә tóshóýҙәn
«Shishmә ҡurҡyp ҡaynauyn,
Yartylash hyuy ҡaytyuyn
Hәbәr iytep alghaynyng —
Ҙur ҡayghygha ҡalghaynyn.
Batsham, sara eҙlәiek,
Ҡul ҡaushyryp tormayyҡ;
Berәy keshe tabayyҡ,
Samrau ҡoshtong Aҡbuҙyn
Keshe asha alayyҡ,
His bulmaha — urlayyҡ».
Ázrәҡә: «Aҡbuҙatty alyrgha,
Ugha eyәr halyrgha
Yә bulmaha, ul atty
Byl doniyanan yuyyrgha
Ete deyeý ebәrҙem.
Kýktә torghan buҙ attyn
Urynyn ýҙem kýrgәҙҙem.
Ular baryp baҫtyrҙy,
Tota almaghas yaҡshylap,
At ulargha kilmәne,
Deyeýҙәrem ghәrlektәn
Kiyre iylemә inmәne:
Kýktә ҡaldy hur bulyp,
«Etegәn» tiygәn iysemdә
Mәnge ҡaldy ut bulyp.
«His bulmaha hary atyn
Alayym», tip uylanym.
Ayҙan tyughan ҡyҙy bar,—
Shuny urlap ҡaranym.
Ҡyҙy totҡon bulha la,
Aty býlәk bulha la,—
Ul at haman kilmәne,
His telәgem bulmany.
Hәҙer beҙgә shul kәrәk:
Keshe bulghan ir kәrәk,
Ҡoyash ҡyҙy Homayҙy
Arbay alyr ir bulhyn,
Byl doniyala ber bulhyn.
Ҡyҙ, yaratyp egette,
Aҡbuҙ menәn bulatty
Býlәk iyterҙәy bulhyn.
Buҙ at mener ir taphaҡ,
Ҡyҙ telәhә, ҡyҙ biyrep,
Mal telәhә, mal biyrep,
Bash bulam tip ymhynha,
Berәy ilgә bash ҡylyp,
Ul egette arbahaҡ,—
Beҙ Uraldy enerbeҙ,
Er óҫtóndә keshenәn
Tarlyҡ-mazar kýrmәbeҙ,
Telәgәnebeҙ iyterbeҙ, '
Baryn ҡulda totorboҙ!» —
Tiygәn hung Ázrәҡә,
Zәrҡum, algha syҡҡan da,
Batshagha bash eygәn dә,
«Min Uraldyng aghahyn
Alyp kildem»,— tiygәn, tiy
Ýҙ hәilәhen anlatyp,
Teҙep hóilәp birgәn, tiy.
Baryhy la shatlanghan,
Zәrҡum batsha aldynda
Maҡtau alyp, danlanghan.
Shýlgәn haraygha ingәs,
Ázrәҡә uryn kýrhәtkәn,
Bik yýpәtlәp, olpatlap,
Taҡ yanyna ultyrtҡan,
Zәrҡumdy ul — ulym, tiyp,
Ҡәhҡәhәne — duҫym, tiyp,
Aldap-yoldap tanytҡan.
Ny telәhә, shul әҙer,—
Ҙur ҡunaҡtay hyilatҡan,
Bar baylyghyn kýrhәtkәn;
Haray ҡyҙҙaryn yyiyp,
Hylyuҙaryn kýҙlәtkәn
Tórkóm-tórkóm ҡyҙҙary —
Baryhy haylap ҡuyghanday,
Kýҙҙeng yauyn alyrҙay,
Kýrgәndәr tang ҡalyrҙay.
Kýmәk ҡyҙ urtahynda:
Buҙ tashtar arahynda
Ayyrym bórtók ynyylay,
Kýktә balҡyp yәmlәngәn
Yondoҙҙarҙyng aiynday;
Hylyuҙarҙyng biytendә
Ayyrym torghan miynendәi,
Tiyphәn-tughay ýlәne
Yәmlәp torghan gólóndәy —
Hylyuҙarҙyng hylyuy
Ayhylyuҙy kýrgәs tә,
Shýlgәn kýҙen tekәgәn,
Týҙemlegen yughaltyp,
Zәrҡumghә byny hóilәgәn.
Zәrҡum uny «henlem», tiyp,
Keyәý iytәm hiyne»,—tiyp,
Shýlgәnde ul aldaghan,
Shýlgәn bygha yәn atҡan;
«Atama hәҙer әitәm», tiyp,
Zәrҡum uny yyuatҡan.
Ázrәҡә eshte anlaghan,
Alap halyp, Ҡot taugha
Bar deyeýҙe yyinaghan.
Ayhylyuҙy saҡyryp,
Aulaҡ ergә aldyryp,
Urlanghan ҡyҙ iykәnen
Shýlgәngә his әitmәҫkә,
Harayҙan syghyp yórómәҫkә,
«Min әitkәnde totmahan,
Bashyng óҙóp asharmyn,
Kәýҙәng utҡa tashlarmyn»,—
Tiygәn hýҙen anlatҡan,
Ayhylyuҙy ҡurҡytҡan.
Danly tuyyn ҡorghan hun,
Shýlgәn keyәý bulghan hun,
Ҡyҙ ҙa hylyu bulghangha,
Egette lә hóigәngә,
Shýlgәn shugha mauyghyp
Byl haraygha yotolghan,
Bótә eshe onotolghan.
Berҙәn-ber kón Ázrәҡә
Zәrҡum menәn Shýlgәngә
Samrau batshanyng ҡyҙyn,
Bulat ҡylys, Aҡbuҙyn
Ala torghan yulyny,
«Aҡbuҙatҡa mengәn iyr,
Bulat ҡylys totҡan ir —
Bótә doniya yóҙóndә
In ҙur batyr bulyuҙy,
Baryn bash eyҙereýҙe
Teҙep hóilәp anlatҡan», —
Tórló yaҡlap samalap,
Ҡul tamyryny tartҡan.
Shýlgәngә byny anlatҡas,
Homayҙy il maҡtaghas,
Yaugha ҡalha, aҙaghy
Deyeý ҙә biyrәm tiygәs,
Shýlgәn barmaҡ bulghan, tiy,
Homayҙy almaҡ bulghan, tiy.
Zәrҡum, Shýlgәn iykәýhe
Ýҙ-arahy hóilәshep,
Ber deyeýgә mengәshep,
Samrau batsha iylenә
IYkәý bergә kitkәn, tiy,
Kýҙ asyp, kýҙ yomghansy
Baryr ergә etkәn, tiy.
Bylar deyeýҙәn tóshkәndәr,
Shunda kәnәsh ҡorghandar,
Hýҙ ynghayy kilgәndә,
Zәrҡum hóilәp kitkәn dә,
Ural turynda hýҙ asyp,
Bylay tiyep, әitkәn, tiy:
«Bynan bik yyraҡ týgel
Ajdaha-yylan iyle bar,
Ҡәhҡәhә tiygәn batsha bar.
Shul batshanyng ҡulynda
Yaugha ҡarshy ut bulyr,
Telәgәndә — hyu bulyr,
El-dauyldar ҡuptaryr
Ber hikmәtle tayaҡ bar.
Angharmaҫtan-nitmәҫtәn,
Berәýhe lә kótmәҫtәn,
Ber batyr ir kilgәn dә,
Urlapmylyr, niysekter,
Shul tayaҡty alghan da —
Batshahyn da hórgәn, tiy,
Bótә iylen alghan, tiy;
Ural batyr bulam miyn, tiyp,
Ýҙe batsha bulghan, tiy», —
Tiyep Zәrҡum Shýlgәngә
Baryn hóilәp birgәn, tiy.
Shýlgәn Ural haulyghyna,
Ber yaghynan, shatlanghan,
«Ural óҫtón bulyr, tiyp,
«Min yórónóm, il giyҙҙem,
Ildә batyr tanyldym», —
Tiyep, Ural maҡtanyr,
Ilgә ҡaytҡas hóilәner,
Baryna yaҡshy kýrener»,
Tiyep, Shýlgәn Uraldan,
Ber yaghynan, kónlәshkәn.
«Aҡbuҙatҡa mengәndә,
Bulat ҡulda bulghanda,
Ber ny ҡarshy kiylәlmәҫ, — tiyp,
Zәrҡum, Shýlgәn hóilәshkәn.
Zәrҡum, bergә kiylhә lә,
Serҙәsh bulyp yóróhә lә:
«Homayҙy Shýlgәn alyr ҙa,
Aҡbuҙatҡa mener ҙә,
Bulat ҡylys totor ҙa,
Beҙҙәn óҫtón bulyr, tiyp, —
Ul da estәn kónlәshkәn.
Shýlgәn menәn ber bulayym,
Batyrlyghyn hynayym,
Yә ýlterep Uraldy,
Tayaghymdy alayym,
Telәgemde ҡylayym,
Barynan ýs alayym», —
Tiyep Zәrҡum uylaghan;
Shugha maҡtap tayaҡty
Shýlgәngә ul hóilәgәn.
Bylar kiylep ҡalghandar,
Haraygha kýҙ halghandar,
Haray aldy tup tuly
Ap-aҡ ҡoshtar kýrgәndәr.
Ҡosh tubynan berәýhe,
Byl iykәýҙe kýrgәn dә,
Sitkә aiyrylyp syҡҡan,
Ҡosh tubyna ҡarata
Oran birgәndәy bulghan, —
Kýҙ asyp, kýҙ yomghansy
Barlyҡ ҡoshtar taralghan.
Ayyrylghan yanghyz ҡosh
Bylargha kýҙ halghan, tiy,
Kýҙәtepme torghan, tiy;
Bylar yaҡyn barghan, tiy,
Homayҙy atap horaghas,
«Óiҙә yuҡ ul»,— tiygәn, tiy.
Bylar horashyp bótmәgәn,
Oҙaҡ vaҡyt ýtmәgәn
Ҡosh tuptary baryhy
Ҡosh tundaryn halghan da —
Hylyu ҡyҙgha әilәngәn.
Shýlgәn baryhyn kýҙlәgәn,
Ayyryusa berәýhen.
Ny tiyergә belmәgәn:
Ýҙe ýҫep, il giyҙep,
Bynday hylyu kýrmәgәn!
Yóҙó aiҙay balҡyghan,
Kýkrәktәre ҡabaryp,
Hylyu bulyp ҡalҡyghan.
Tiyrә-yaghy, bar ҡyҙ ҙa,
Haray aldy, bar er ҙә
Shul hylyuҙan yәm alghan,
Bary shunan yәnlәngәn
Hymaҡ tóҫló toyolghan,
Áyterheng dә, bar doniya
Ugha ҡarap eyelgәn,
«Homay tiygәn osholor»,—
Tiyep estәn uylaghan.
Ҡyҙҙar serҙe birmәgәn,
Shiklәngәnen ҡyҙҙarҙyn
Byl iykәý ҙә hiyҙmәgәn;
Aralaghy yanghyҙy,
Algha syghyp ber ýҙe,
Kýs bashlyghy — iynәlәi,
Ҡunaҡ kótkәn eyәlәi:
«Il aralap yórógәnheҙ,
Homay ҡyҙҙy belgәnheҙ,
Ugha tóbәp kilgәnheҙ,—
Áyҙә, haraygha ýtegeҙ,
Homay ҡaytyr — kótógóҙ»,—
Tip bylarҙy óndәgәn,
Haray iyshegen asyp,
Ҡunaҡtarҙy ymlaghan;
Homay ýҙen tanytmaghan,
Bylar hýҙ ҡuҙghatmaghan.
Bylar haraygha ingәn, tiy,
Ҙur ҡunaҡtay kәpәiep,
Týrgә taban uҙghan, tiy.
Aҙ-maҙ iyp-hip itkәs tә,
Harayҙy toman baҫyp,
Bylarҙyng hushy ҡasyp,
Harayҙa shau-shyu ҡubyp,
IYke urtagha yarylyp,
Shýlgәn, Zәrҡum iykehe
Er aҫtyna osҡan, tiy,
Yamgha ҡolap tóshkәn, tiy.
Tiyrә-yaҡty hәrmәgәs,
Ber-berene tapmaghas,
Bylarҙa ҡurҡyu tyughan, tiy.
IYkehe lә iҫ yyighas,
Arly-birle yórógólәp,
Tiyrә-yaҡty ҡarmalap,
His ser belmәy aliyaghas,
Shýlgәn aptyrap ultyrghan.
Zәrҡum uylap tormaghan,
Ber yylangha әilәnep,
Yaryҡ-maҙar yuҡmy, tiyp,
Syghyrgha yul eҙlәgәn,
Homay belgәn byl serҙe,
Saҡyryp alghan ber ҡyҙҙy;
Yamdy hyuҙan baҫtyrghan,
Halҡyn hyuҙy tashtyrghan,
Zәrҡumdy hyuҙa yóҙҙóróp,
Aptyraugha ҡaldyrghan.
Zәrҡum kóshól bulghan, tiy,
Hyuҙa yóҙóp yórógәn, tiy.
Homay byny bashҡarghas,
Shýlgәn yanyna barghan, tiy,
[Hýҙen әitә halghan, tiy:]
«Ҡaranghygha osҡan hun,
Kýneleng ҡurҡyu aldymy?
Miynә bysaҡ ҡayraghan
Saghyng algha kildeme?
Ҡurҡyuyma — ҡurҡyuyn
Ҡaryu bulhyn, egetem;
Ҡan kóҫәgәn, yәsh týkkәn,
Kýptәr bashyna etkәn,
Ҡan esergә uҡtalghan
Uҫal yórәgeng bóthón,
Bәgherle yórәk ýҫhen.
Yórәk mayyng iyrehen,
Bótә yәnde ýҙendәi
Hóiór ber kýnel tyuhyn;
Ҡyҙghanyusan yәsh yórәk
Uyyna bashsy bulhyn.
Shugha saҡly byl erҙә,
Tere kóió shul gýrҙә
Bashyng ҡanghyryp yathyn.
Ýҙenә yuldash haylarlyҡ,
Yaҡshy yuldy tabyrlyҡ,
Ildә dany ҡalyrlyҡ
Yany keshe bulyrhyn;
Yaҡshygha yuldash bulyrhyn,
Yylandarҙan ҡasyrhyn,
Uny doshman belerhen»,—
Tiygәn hýҙen әitkәn dә
Homay syghyp kitkәn, tiy.

 

Ural batyr

 

Bashҡort halyҡ eposy

 

5-se býlek

 

Ber ҡyҙ yýgerep kilgәn, tiy,
Berәý kilde, tiygәn, tiy;
Homay shunduҡ tanyghan:
Ul kilgәn Ural bulghan,
Tik Uralgha әitmәgәn;
Ural, ҡyҙҙy kýrhә lә,
Homayҙyr tip belmәgәn,
Homay yaҡynlaghan hun,
Ural kýҙen halghan, tiy:
Unyng usma shәlkemdәi,
Ensegene ҡaplarҙay,
Kәitәn menәn biyҙәlgәn.
Sәs tolomo halynghan;
Oҙon kerpege ýtә
Ҡara kýҙe tekәlgәn;
Uynap torghan ҡyighas ҡash
Kýҙ óҫtóndә yylmayghan;
Tertәieshkәn ҡalҡyu týsh
Kýҙ aldynda tulҡynghan;
Bal ҡortonday nәҙek biyl.
Borgholanyp uynaghan;
Gýiә kýptәnge tanyshy,
Kómóshtәy saf tauyshly;
Uynap-kólóp hýҙ ҡushҡan,
Ҡyҙҙy kýrgәs, Ural da,
Ny әitergә belmәgәn,
Ýҙe kýrgәn — Homay tiyp,
Uyyna la kilmәgәn.
Byl ҡyҙ oҙaҡ tormaghan,
Uraldy ýҙ artynan
Harayyna ymlaghan.
Ural haraygha ingәs,
IYҫәn-haulyҡ horaghas,
Yәnә ҡayҙa bulghanyn,
ylda niyҙәr kýrgәnen
Baryn teҙep hóilәgәs,
Uralgha kýҙ tashlaghan,
Bylay tip hýҙ bashlaghan:
«Yә, egetem, tóҫ-bashyn
Alyҫ ildәn kýrenә,
Beҙҙeng yaҡҡa kiyleýҙәn
Telәgeng barlyҡ belenә,
Hýҙeng hóilә, tynlayym,
Ҡuldan kiylhә, yomoshona
Yarҙamsyndan bulayym».
Ural: «Ýҙem yәp-yәsh bulham da,
Bish il baryn beldem miyn:
Berehendә ýҙem tyuҙym,
IYkehen yóróp kýrҙem miyn,
Ҡalghan taghy iykәýhen
Kýrergә tip syҡtym miyn.
Ҡayҙa ghyna barhang da,
Kemde genә kýrhәng dә,
Berehe ýҙen bash, tiyә,
IYkensehe bash eyә,
Kósló kóshóҙҙó eiә,
Telәgәnsә ҡan ҡoya.
IYseme bar doniyala,
Ýҙe kýҙgә kýrenmәҫ;
Berәý ugha kәr ҡylmaҫ,
Ayaghy-ҡuly his unyn
Balgha totop yonsomaҫ;
Aryslan menәn hunarҙa
Ýҙe yәnlek yullamaҫ;
Ýҙ telәgen tabyrgha
Ber ҙә yuldash eҙlәmәҫ —
Shunday yauyz Ýlem bar,
Shunan alyr ҡonom bar;
Ýlemde tabyp ýlterep,
Il ҡotҡaryr uyym bar.
Hunarlaghan saghymda,
Ҡulgha tóshkәn ber ҡoshtan,
Heҙҙeng ildә Ýlemdәn
Ҡotolorgha yul bar, tiyp,
IYshetkәinem min yәshtәn».
Homay: «Byl doniyala ýlmәҫkә,
Ҡara ergә kermәҫkә —
Miyneng ildә bulmaghan,
Ýҙen berәý kýrmәgәn
Deyeý batsha biylәgәn
Yәnshishmәneng hyuy bar.
Uny baryp alyrgha,
Hiynә yarҙam biyrergә,
Telәgen bar ҡylyrgha
Miyneng hiynә shartym bar
Ҡayҙa bulha baryrhyn,
Ýҙeng uylap baghyrhyn;
Yylan iylen ýtkәn iyr,
Undan hulgha syҡҡan iyr,
Ýҙeng yulyn tabyrhyn.
Miyneng ildә bulmaghan,
IYshetep tә kýrmәgәn,
Bótә doniya ҡosh tóҫón
Ýҙ óҫtóndә biyҙәgәn
Ber ҡosh eҙlәp taphang hiyn,
Shuny alyp ҡaythang hiyn,
Miynәn yarҙam kýrerhen
Shishmәnәn hyu alyrhyn,
Telәgәneng tabyrhyn»
Ural: «Min alyҫtan il yóróp,
Yaman-yaҡshyny kýrep,
Ýlemde tabyp ýlterep,
Ҡotҡaryrgha keshene,
Tyndyryrgha baryny
Uylap syҡҡan batyrmyn,
Hiynә ҡoshon tabayym,
Ýҙendәn yarҙam alayym,
Býlәgenә shart iytep,
Min dә ber hýҙ әitәiem:
Altyn halyr yógóm yuҡ,
Ynyy taghyr kemem yuҡ,
Yaҡshynan býtәn uyym yuҡ;
Ýlemdәn býtәn berәýҙәn
yullay torghan dauym yuҡ.
Il telәgen alyrgha,
Ilde bayman ҡylyrgha,
Ýlemgә ҡarshy baryrgha,
Uny tar-mar iytergә;
Serәshep yau asҡanda,
Ýlem yulyn baҫҡanda,
Ҡan ilaghan keshenen
Kýҙ yәshene hórtórҙәi,
Miynә yuldash bulyrҙay,
Yauҙa ҡorҙash bulyrҙay
Býlәk biyr, tip horayym.
Ul býlәgeng ny bulyr? —
Áytse, belep torayym».
Homay: «Utҡa tóshhә, yanmaҫtay,
Hyugha tóshhә, batmaҫtay,
El dә ҡyuyp etmәҫtәi,
Tauҙan-tashtan órkmәҫtәi,
IYr-egettәn býtәnde
Ýҙenә ting kýrmәҫtәi;
Tiyphә, tau-tash sorghotop,
Sapha, dingeҙ yaryrҙay,
Auyrlyҡta, tarlyҡta
Hiynә yuldash bulyrҙay,
Kýktә tyuyp, kýktә ýҫep,
Erҙә toҡom yәimәgәn,
Ázrәҡәneng deyeýe
Meng yyl ҡyuyp totmaghan,
Ásәiemdәn biyrelgәn,
Ýҙem hóigәn egetkә
Biyrә torghan býlәgem —
Aҡbuҙ tolpar biyrәiem.
Yóҙón his tut almaҫtay,
His berәý kәr ҡylmaҫtay,
Utҡa ҡarshy — ut bulyr,
Hyugha ҡarshy — hyu bulyr,
En-deyeýҙeng baryhyn
Ýlemendәy ҡurҡytyr,
Ҡuy-haryҡtay órkótór
Bulat ҡylys biyrәiem», —
Tiygәs, Ural kýngәn,tiy,
Ҡyҙ telәgen eҙlәrgә
Syghyp kitmәk bulghan, tiy.
Ural ҡunaҡ bulghan, tiy,
Ber niysә kón torghan, tiy;
Homay ýҙen әitmәgәn
Shýlgәn bikle tiymәgәn,
Ural taghy hiyҙmәgәn.
Ural torghan, ti, tang menәn,
Biyten yyughan, ti, hyu menәn,
Ber tabynda ultyryp,
Tamaҡlanghan, ti, ҡyҙ menәn.
Ural yulgha syҡҡan, tiy,
Tayaghyn at itkәn, tiy.
Bik kýp kóndәr kitkәn, tiy.
Bara torghas, ber saҡta
Tau uratҡan ber yaҡta:
Hayyҫҡan da, ҡoҙghon da
Yәn barlyghyn hiyҙmәgәn,
His ber keshe bulmaghan,
Deyeýe dә ul ergә
Kiylep ayaҡ baҫmaghan
Ýrkәs-ýrkәs ҡayahy,
Bashyna kýҙeng halhan,
nghary toror bolottan,
Bótә yәmde ýҙendә
Haҡlar elek-elektәn —
Shunday ber tau kýrgәn, tiy;
Bolot yaryp, ýrmәlәp,
Tau bashyna mengәn, tiy.
Tiyrә-yaҡҡa kýҙ halyp,
Oҙaҡ ҡarap torghan, tiy:
Alyҫtan kýҙgә salynghan,
Yondoҙҙay bulyp saghylghan
Ber yaҡtylyҡ kýrgәn,tiy,
Shugha toҫҡap kitkәn, tiy.
Baryp etep ҡaraha,
Áylәnderep kýҙ halha:
Tash urynyna kómóshtәn
Siyte, tóbó biyҙәlgәn,
Buyyndaghy sәskә lә
Ҡaty elgә borsolmay,
Shaҙralanyp óҫtәre,
Kýҙ saghylyr tóҫtәre,
El dә teyep tulҡynmay,
Ҡoyash nury tóshkәndә,
Em-em itkәn ynyylay
Ber hylyu kýl kýrgәn, tiy.
Osho kýldeng óҫtóndә
Tiyrәlәy ҡosh yyinalghan,
Bótә tóҫkә biyҙәlgәn
Ber hylyu ҡosh yóҙgәnen
Ural aiyra kýrgәn, tiy.
Ҡosh hiyҙmәҫtәn shul erҙә
Ҡosh yanyna barghan,tiy.
Tóҫón-bashyn ҡaraghan,
Tayaghy menәn arbaghan,
Homay әitkәn ҡosh byl, tiyp,
Ural shunduҡ uylaghan.
Ҡosh Uraldan shiklәnmәi,
Osorgha la uҡtalmay,
Ugha ҡaray kilgәn, tiy;
Ural, yola belmәgәs,
Ҡoshҡa tury uҡtalghas,
Ҡosh Uraldan hiyҫkәngәn,
Osmaҡ bulyp yntylghan.
Ural baryp totҡan hun,
Totop ҡulgha alghan hun,
Taghy tapty doshman, tiyp,
Ҡosh ҡayghyryp uylanghan.
Ural, ҡoshto kýtәrep,
Ҡyrgha syghyp barghanda,
Telәgem buldy tiygәndә,
Ҡosho telgә kilgәn dә:
«Ay, egetem, tuҡta әle,
Miynә ysynyn әit әle:
Deyeýme hiyn, enme hiyn?
Kesheme hiyn, kem hung hiyn?»—
Tiygәn hýҙҙe iyshetkәs,
Ҡosh keshelәy hóilәshkәs,
Ural tangha ҡalghan,tiy.
Ber aҙ barghas ber erҙә,
Shishmә buyy tughayҙa,
Ҡoshtong zatyn kemlegen
Ural horay bashlaghan.
Ҡosh ta ber aҙ uylanyp,
Ýҙ aldyna hóilәnep,
Teklәp ҡarap torghan da:
«Kýҙeng yomop, kýrmәy tor,
Ҡulyng alyp ҡanattan,
His eremdәn totmay tor»,—
Tiygәs, Ural uylanghan:
«Byl ҡosh osha, artynan
Ҡarsygha bulyp ҡyuyrhyn,
Hyugha sumha, artynan
Surtan bulyp sumyrhyn»,—
Tip tayaҡҡa ymlaghan,
Ҡosh әitkәnde tynlaghan.
«Eget, kýҙeng as inde,
Áyter hýҙeng әit inde»,—
Tiygәs, Ural ҡaraha:
Ҡunyr hylyu, ҡyighas ҡash,
Eyәk-biyte uyylghan,
Hul biyteneng urtahy
Kýҙ ҡaralay miynlәngәn;
Yýrmә-yýrmә iyshelep,
IYke yaҡlap-siykәlәp
Tamsy góldәy elberәr,
Ing bashynan halynyr
Oҙon sәsen maturlap,
Ásmә yahap tóshórgәn;
Oҙon kerpektәre asha
Ҡara kýҙen yylmaytyp;
Bit uymaghyn uynatyp,
Kólәs yóҙón kóldóróp,
Dertlәp torghan kýkrәgen
Uralgharaҡ yҡlatyp,
Hóilәp kitkәn shulay tiyp:
«Ay, egetem, hin bylay
Kiylep niysek yulyҡtyn?
Bynda kiylep syghyrgha
Ny bәlәgә taryҡtyn?
Ay, egetem, bel shuny:
Ҡarap kólgәn yóҙóm dә,
Áytep torghan hýҙem dә —
Ser siyseý ul, egetem.
Bygha saҡly min bylay
Hindәy eget kýrmәnem,
Deyeý kilmәҫ uryngha
Hin kiyler tip belmәnem,
Hyuҙa balyҡ bulyrҙay,
Kýktә yondoҙ bulyrҙay
Ҡulda kósóm bar iyne,
Kiyter yulym bar iyne.
Hiyne kýrgәs, bar uyym, —
El taratҡan bolottay,
Ҡasa torghan bar yulym,—
Yýgerep bótkәn huҡmaҡtay,
Kýҙ aldymdan kittelәr,
iyylyshyp bóttólәr.
Min ber saҡta ҡyҙ iynem,
Irkә ýҫkәn buҙ iynem, —
Deyeý miyne urlany,
Keyәýgә biyrep zurlany.
Keyәýem eget-ir iyne,
Bergә oҙaҡ tormany:
Kótmәgәndә yughaldy,
Yórәgemde ҡayghy aldy.
Deyeýҙәrҙәn ҡastym miyn;
Ilgә ҡaytham, atama,
Bótә tyughan iylemә
Yau kiyler, tip ҡurҡtym miyn.
Deyeý kiylep alyr tiyp,
Taghy ҡayghy halyr tiyp,
His doniyala bulmaghan,
Keshe tóҫón belmәgәn
Ber ҡosh bulyp ostom miyn;
His ber keshe tapmaҫlyҡ,
Kiylep ayaҡ baҫmaҫlyҡ
Osho kýlgә tóshtóm miyn», —
Tiygәn hýҙen iyshetkәs,
Ҡyҙҙyng seren tóshóngәs,
Ural uyyn hóilәgәn,
Tik ber ҡyҙgha ҡosh eҙlәp
Syҡҡan uyyn әitmәgәn.
«ilymdan, ahyry, unmanym:
Eҙlәp kilgәn ҡoshomdo
Byl kýldә lә tapmanym»,—
Tiyep Ural uylaghan.
Taghy ary kiytergә,
Moraҙyna etergә,
Ҡyҙgha yarҙam iytergә
Telәgәnen hóilәgәn.
«Eget, tynla, hýҙemde,
Asyҡ kýrҙeng yóҙómdó,
Ayhylyu tiygәn atym bar.
Ilde totҡan atam bar,
Kýkteng Ayy — әsәm bar,
Hóigәnemә biyrerҙәi
Harysay tiygәn atym bar, —
Hyu telәhәn, hyu tabyr,
Yauҙa yuldashyng bulyr.
Eget, hýҙem tynlasy,
Hýҙem ҡyryn halmasy:
Hin eҙlәgәn ul ҡoshto
Byl tiyrәnәn tapmaҫhyn.
Atayym il giyҙgәn ul,
Kýk yóҙóndә osҡan ul,
Bótә erҙә bulghan ul,
Bar ҡoshtarҙy kýrgәn ul.
Atayymdan horayyҡ —
Beҙҙeng ilgә barayyҡ,
Hin telәgәn ul ҡoshto
Shunda tabyp alayyҡ;
Miyne deyeýҙәn ҡotҡarhan,
Telәgeng ýtәr atayym.
Beҙҙeng ilde hup kýrhәn,
Miyne ýҙenә ting kýrhәn,
Áyҙә, beҙgә barayyҡ,
IYkәý bergә bulayyҡ,
Bergә ghýmer hórәiek» —
«Ay, hylyu ҡyҙ, hylyu ҡyҙ,
Býlәgende almayym,
IYlenә min barmayym,
Ysynlap ta ҡosh bulhan,
Ҡyҙgha yuryy әilәnhәn,
Hiyne alyp ҡaytayym,
Ýҙem belgәn haraygha
Hiyne iltep biyrәiem.
Unda barghas, hóilәrhen,
Ýҙ telәgeng әiterhen:
Telәhәn, ҡosh bulyrhyn,
Telәhәn, ҡyҙ bulyrhyn;
Hiyne ular hurlaha,
Telәgәnende birmәhә,
Ul saҡ hiyne yaҡlarmyn,
Ýҙ iylenә iltermen», —
Ural shulay tiygәn, tiy,
Ҡyҙ ҙa bygha kýngәn, tiy,
Yaҡshylyghyn Uraldyn
Tel tóbónәn belgәn, tiy.
Ҡyҙ ҡosh tunyn keygәn dә,
Bergә kitmәk bulghan, tiy.
Tege tayaҡҡa mengәndәr,
iylgha syghyp kitkәndәr,
Tauҙar ashyp ýtkәndәr,
Kýҙ asyp, kýҙ yomghansy
Bylar ҡaytyp etkәndәr.
Ҡyҙҙar ҡarshy kilgәndәr,
Ҡoshto bary ҡosaҡlap,
«Ayhylyu!» — tip alghandar.
Ural byny iyshetkәs,
Aptyraghan, tang ҡalghan,
Ayhylyu ҡosh tunyn halghan.
«Áyҙә, eget, kerәiek,
Hiyneng ҡaytҡan harayyn,
Miyneng ҡaytyr harayym,
IYkehe lә ber iykәn», —
Tip Uralgha әitkәn, tiy.
Ural taghy nyghyraҡ
Hayran bulyp ҡalghan, tiy.
«hay, egetem, egetem,
Batyr-alyp iykәnhen,
Min horaghan ҡoshomdo
Deyeýҙәn alyp kilgәnhen», —
Tiygәs, Ural aptyrap
Bótә serҙe hóilәgәn.
«Uny alghan ul kýldә
Deyeý-maҙar kýrmәnem,
Barghan-yórógәn yulymda
His auyrlyҡ toymanym.
Niysek anda iykәnen,
Ҡosh tunynda yórógәnen,
Ҡayҙan any beldeng hiyn,
Miynә: «Eҙlә», tiyneng hiyn?» —
Tiyep Ural horaghan.
«Deyeý niysek belmәne,
Kitkәnende kýrmәne?» —
Tiyp, Homay Ayhylyugha
Aptyrauly hýҙ ҡushҡas,
Ayhylyu shunda hiyҙgәn, tiy,
Apahynyng yanylysh
Uylaghanyn belgәn, tiy.
Deyeýҙәrҙәn ýҙenen
Ҡasyp kýldә yatҡanyn,
Ural baryp shul kýldәn
Uny eҙlәp tapҡanyn,
Baryn teҙep hóilәgәn.
Atahynyng harayynan
Uny berәý belmәgәn,
Homay byny iyshetkәs,
Uraldan ser tartmaghan:
Ýҙe Homay iykәnen,
Uraldy yaҡshy belgәnen
Baryn hóilәp anlatҡan,
Homay shunda atahyn
Býlmәhenә saҡyrtҡan.
Samrau kiylep ingәn dә,
Ayhylyugha kýreshkәn,
Kýҙ yәsh týgep ҡyҙynan
Bótә hәlen horashҡan.
Ayhylyu atahyna
Hәlen hóilәp tanytҡan.
Samrau tynlap torghan da,
Serҙe anlap belgәn dә,
Urtagha halyp ýҙ uyyn
Ҡaldyrmayynsa tóión:
«Ayhylyuҙyng ҡaytҡanyn,
Deyeýҙәrҙәn ҡasҡanyn,
Berәýgә lә әitmәgeҙ,
Hәҙergә ser totoghoҙ.
Deyeý belhә, yau asyr,
His uylamaҫ, il basyr;
Ayhylyu ҙa yonsoghan,
Kýp ҡayghynan borsolghan,
Ásәhen dә haghynghan.
Aygha barhyn ҡunaҡҡa,
Bayman taphyn aulaҡta,
Saҡyryrbyҙ kәrәktә», —
Tiyep hýҙen әitkәn, tiy,
Atahynyng hýҙenә
Ҡyҙҙary la kýngәn, tiy.
Harayҙa yal itkәs tә,
Ber niysә kón ýtkәs tә,
Atahy menәn apahy
Ásәhenәn biyrelgәn
Ayhylyuҙyng býlәge —
Hary atyn saҡyrtҡan,
Ayhylyuҙy ber tóndә
Bylar aigha oҙatҡan.
Ber niysә kón Ural da
Bәҫle ҡunaҡ bulghan da,
Berҙәn-ber kón tang menәn
Yoҡohonan torghan da,
Homayҙy saҡyryp alghan, tiy,
Áyteren әitә halghan, tiy:
«Min әle bik yәsh saҡta,
Atam hiyne atҡanda,
Barybyҙ ҙa hunar tiyp,
Hiyne hyryp alghanda,
Muyynyna yrmau halghanda,
Yәneng alҡymgha kilgәndә,
Ysynlap ta belepme,
Yәn asyuҙan ҡurҡypmy,
Hin telenә kilgәinen,
Ҡotolorgha Ýlemdәn
Yәnshishmә bar tiygәinen,
Hiynәn shuny iyshetkәs,
Ýlemde taphaҡ, totorgha,
Ildәn bashyn yuyyrgha,
Shishmәnәn hyu alyrgha,
Mәnge yәshәhen doniya, tiyp,
Ilgә hyuyn biyrergә
Tiygәn uygha kilgәinek,
IYkәý yulgha syҡҡaynyҡ.
Kýp er kiytep, ser belgәs,
iyldy iykәý býlgәinek,
il buyynda ny baryn
Horashyp ta belgәinek.
Agham kitte hul yaҡҡa,
Min taypylyp ung yaҡҡa,
Ayyrylyp kitkәinek.
Kýp yyl yórónóm, il kýrҙem,
Áytkәn hýҙeng onotmay,
Heҙҙeng ilgә boroldom, —
IYleng asha uҙmanym,
Barmayym, tip tormanym,
Harayyghyҙ aldyna
Aryҫlanymdy bәilәnem,
Harayyna ingәndә,
Uyym hóilәp ýtkәndә,
Arala hýҙ kitkәndә,
Ýҙ bauyryng eҙlәrgә
Miynә yomosh ҡushҡanda,
Hin ber býlәk әitkәinen.
Min eҙlәgәn Ýlemdәn
Hin әitkәineng telendәn:
«Ҡotolorgha yul tabyp
Min biyrermen», — tiygәinen,
Aҙaҡ hýҙeng әit, hylyu,
Ny әiterhen, — kótәiem,
Min iyshetep kiytәiem», —
Tiygәn hýҙen iyshetkәs,
Atahyna barghan, tiy,
Yәshermәise ber niyҙe,
Teҙep әitep halghan, tiy.
«Hóihәn, ҡyҙym, baryrhyn,
Aҡbuҙatyng biyrerhen;
Yaҡty doniya yóҙóndә
Rәhәt tororhon, balam,
Uralday uҡ batyrgha
Ásә bulyrhyn, balam.
Ural batyr haҡyna
Shýlgәnde lә syghar hiyn,
Bótә ilde saҡyr hiyn,
Batyr iyrҙe tuyla hiyn,
His berәý ҙә ҡalmahyn —
Baryn yyiyp hyila hiyn», —
Tiygәn hýҙen tynlaghan.
Atahy uyyn anlaghan,
Shýlgәnde lә sygharghan,
Bótә ilde yyinaghan,
Alҡyndyryp hyilaghan.
Shýlgәn, Ural — iykәýhe,
Beren-bere tabyshҡas,
Kótmәgәndә osrashҡas,
IYke tughan shatlyghyn,
IYlda kýrgәn baryhyn
Ural teҙep hóilәgәn.
Shýlgәn tynlap ultyrghan,
Baryn uylap uҙҙyrghan:
«Ural bylay dan alha,
Atama danly ҡaytha,
Batyr bulyp maҡtalyr,
Bar eshtә lә óҫ bulyr,
Miyneng hýҙҙәr aҫ ҡalyr»,—
Tiyp, esenәn kónlәshkәn.
Shugha kýrә Uralgha
Bar seren sismәgәn.
Ázrәҡәlә bulghanyn,
Bynda niynә kilgәnen—
Berehen dә әitmәgәn.
Ul Uraldy ýlterep,
Ýҙe danly ir bulyp,
Homayҙy la ýҙe alyp,
Aҡbuҙatҡa atlanyp,
Bulat ҡylys ҡullanyp,
Dan alyuҙy uylaghan.
Shýlgәn asyuly bulghanyn,
Hәr saҡ halҡyn yórógәnen,
Unyng shomo barlyghyn
Ural ҙurgha ҡuymaghan:
«Tik yabyuly yatҡangha,
Unayhyҙgha ҡalghangha», —
Tiyep kenә uylaghan.
Ber saҡ Ural Shýlgәnden
Ҡomharylyp, ҡash tóióp,
Ultyrghanyn kýrgәn dә:
«Batyr irgә aryҫ ta,
[Doniyalaghy ҡyryҫ ta,]
IYkәý bergә mengәshep,
Ber-berene kýҙlәshep,
Kýlәgәlәy yórórҙәr,
Baҫmalatyp kiylerҙәr,
Almashlap tap bulyrҙar.
Batyr bulghan iyr-eget
Enmәҫ nәmә bulyrmy?
Batyrmyn tiygәn iyr-eget
Yauyzgha yul ҡuyyrmy?
Utҡa ҡarshy hyu bulyr ul,
Yaugha ҡarshy tau bulyr;
Ýҙenә týgel, baryna
Auyrlyҡta yul bulyr;
Batyrҙan il taryҡmaҫ,
Batyr his ber zaryҡmaҫ,
Yaҡshylyҡtan yalyҡmaҫ,
Yauҙan da his talyҡmaҫ.
Kýkkә mener baҫҡyshyҙ,
Erҙe aҫyr asҡyshyҙ,
Yaҡshynan eskәne — hyu bulyr,
Yamandan eskәne — yu bulyr»,—
Tiygәn Ural Shýlgәngә,
Homay, haman yshanmay,
Ysyn sergә tóshónmәi,
Aghay-ene iykәýҙen
Ҡylanyshyn kýҙәtkәn.
Almash-tilmәsh ular mәn
Homay hәr saҡ hóilәshkәn.
Bar yolahyn ularҙyn
Homay tópsóp horashҡan.
Uraldy Homay kýrgәs tә,
Batyrlyghyn belgәs tә,
Yaҡshylyghyn hiyҙgәs tә,
Ugha kýnel bәilәgәn,
Ul Uraldy haylaghan.
Shýlgәn ҡomhou yórógәngә,
Haman shiyge bulghangha,
IYke tughan hóilәshep,
IYkәý-ara serlәshep
Ultyrghanda, Shýlgәnden
Hytyҡ yóҙón kýrgәngә,
Homay unan shiklәngәn.
Ural yatha yoҡlargha,
Bish kón totosh yoҡlaghas,
Shýlgәndәn ҡyҙ shiklәngәs,
Ҡyҙҙar ҡuyghan haҡlargha.
Shýlgәn yatҡan ber yaҡta,
Ayyrymlanghan torlaҡta.
Shýlgәn uyy syҡmaghan:
Homay his yul ҡuymaghan.
Shýlgәn: «Hin kýp erҙә bulghanhyn,
Bik kýp nәmә kýrgәnhen.
Batyr bulyp, dan alyp,
Inde bynda kilgәnhen,
Samrauҙyng iylenә
Kiylep ayaҡ baҫҡanhyn.
Inde niymә uylayhyn?
Beҙҙeng telәk oshonda
IYkәnen asyҡ belmәihen.
Samraugha yau asayyҡ,
Aҡbuҙatyn alayyҡ,
Berebeҙ tayaҡ totayyҡ,
Berebeҙ Aҡbuҙ menәiek,
Bótә ildә bash bulyp,
Baryhyny mat ҡuryp,
Kósló batsha bulayyҡ.
Hin tayaghyng bir miynә, —
Osho ilde ҡyrayym,
Samrau ҡoshtong ҡyҙyny
Ýҙemә tartyp alayym,
Aҡbuҙatyn menәiem;
Min bit — tughan aghayyn,
Min dә danly bulayym!»
Ural: «Bylar his tә keshegә
Ber yauyzlyҡ itmәgәn,
Ýlterep, ҡan ҡoymaghan,
Keshegә doshman bulmaghan.
Beҙ iykәýlәp barayyҡ,
Deyeý iylen alayyҡ,
Unda totҡon bulghandyn
Baryna yul asayyҡ.
Ҡyҙ alyrgha uylahan,
Aҡbuҙatyn haylahan,
Ҡyҙy hóihә, ҡyҙyn al,
Býlәk iythә, Buҙyn al.
Ҡyҙ alam, tip yau asyp,
Ýlemgә beҙ yul ҡuyyp,
Ber ҙә yuҡҡa ҡan ҡoyop,
Yauyz iysem taҡmayyҡ,
Ҡan ҡoyousy dany alyp,
Ilgә yaman ҡaytmayyҡ.
Ázrәҡәne enәiek,
Shishmәnәn hyu alayyҡ,
Ýlgәngә yәn biyrәiek,
Keshelәrҙe doniyala
Ýlmәҫ yәndәr ҡylayyҡ», —
Tiygәs, Shýlgәn uylanghan,
Tórló yuldar haylaghan.

 

Ural batyr

 

Bashҡort halyҡ eposy

 

6-sy býlek

 

Berҙәn-ber kón aulaҡta,
Homay bulghan torlaҡta,
Shýlgәn barghan yanyna,
Ҡulyn halghan yaurynyna.
Shunda hýҙen asҡan, tiy,
Hóióý uyyn әitkәn, tiy:
«Doniyalaghy doniyala
Ҡaytty», — tiyneng hin ýҙen;
Arabyҙҙa yaman uy,
Ҡangha batyr yaman tuy
Arabyҙҙa bulmaҫ ul, —
Tip uylayym min ýҙem,
Hiynә әitәm byl hýҙem.
Duҫlyҡҡa kýnel berekkәn,
Ayyrylmaҫtay erekkәn,
Beҙ ҙә ildә ҙur batyr,
Yórәgebeҙ synyҡҡan,
Hin tynlahan, әitәiem,
Ber serem bar, hóilәiem,
Tel óҫtónә tel ҡuymay,
Yauabyndy kótәiem.
Inde hýҙem almahan,
Asyҡ yauap birmәhәn,
Ýҙ yaraghym kýrәiem,
Ýҙ yulymda bulayym,
Harayyna kilgәs tә,
Kýҙ aldymda kýrgәs tә,
Kýnelemde arbanyn,
Kýҙeng miynә halmanyn.
Miyne әllә tanypmy,
Ujarymdy iyҫkә alyp,
Shugha miynәn ҡurҡypmy,
Állә miyne hynapmy, —
Ҡaranghygha biklәnen,
Hóilәshkәn hun, hóiópmó,
Állә Ural kiylepme,
Ҡaranghynan sygharҙyn,
Harayyna saҡyrҙyn.
Asyҡ yóҙóng kýrgәs tә,
Baryn hәҙer onottom;
Hindәy hylyu bulmaҫ, tiyp,
Eҙlәp his kem tapmaҫ, tiyp;
Miynә ҡulyn biyrerme,
Ýҙe hóióp kiylerme, —
Tiyp, kýnelem elkettem;
Telәhәn, bergә bulayym,
Hóihәn, hiyne alayym,
Ҡaryulashhan, taghy la
Ýҙ uyymdy ҡylayym»,
Homay: «Eget, hýҙeng tynlanym,
Es serende anlanym,
Shulayҙyr tip uylanym;
Min ber batsha ҡyҙymyn,
Ҡyҙҙarynyng ҙurymyn.
Eget, uyyng uy bulhyn,
Ber ҙur mayҙan ҡorayym,
Batyrlyghyng hynayym,
Shunda danyng kýrәiem.
Buҙ atym bar yyraҡta,
Ásәm birgәn býlәkkә,
Mayҙanyma shul kiyler,
Batyr bulhan, ul beler.
Mayҙanymda buҙ atty
Ҡulyna alyp menәlhәn,
Eyәreneng ҡashynan
Bulat ҡylysyn alalhan,
Shunday batyr bulalhan—
Buҙym býlәk ҡylayym;
Atama әitep tuy yahap,
Ýҙenә yәr bulayym»,—
Tip yauabyn birgәn, tiy,
Shýlgәn bygha kýngәn, tiy.
Homay mayҙan yyighan, tiy,
Aҡbuҙyn saҡyrghan, tiy.
Kýk kýkrәp, shau kiylep,
Erҙә dauyl ҡuptaryp,
Tau-tash, ҡaya aҡtaryp,
Bótә yәngә shom halyp,
Yondoҙ hymaҡ atylyp,
Aҡbuҙ tolpar atlyghyp,
Kýktәn kiylep tóshkәn, tiy,
Homay hylyu aldyna
Kiylep, bashyn eygәn, tiy.
Aҡbuҙ shunda tuҡtaghan,
Bótә mayҙan hoҡlanghan:
Hyrtyna eyәr halynghan, tiy,
Eyәreneng bashyna
Almas ҡylys taghylghan;
Yýgәneneng ҡashy altyn,
Yýgәneneng bashy altyn;
Ҡolaghyn beҙҙәy ҡaҙaghan,
Yalyn ҡyҙҙay taraghan;
Bashkýnәktәy tanauly,
Harymhaҡtay aҫauly;
Ҡarsygha týsh, tar bóiór,
Enel, tekә toyaҡly;
Ҡuyan kýҙle, baҡyr kýҙ,
Ҡyҫyr yylan tamaҡly;
Urayy ҡush, yanaghy as,
Muyyndary ber ҡolas,
Ҡyighyr bórkót ҡabaҡly;
Tekә baҫyp, bash tashlap,
Yylghyr atlap byshҡyryr;
Ҡolaҡtaryn ҡaysylap,
Alan-yolan ҡaranyr;
Alghyr býre kýҙendәi,
Kýҙ bәbәgen sylatyr,
Auyҙlyҡ sәinәp, yarhyuҙan
Auyҙҙaryn kýpseter;
Elgә, ҡoshtay elpenep,
Artynda sang uynatyr;
Osraghan ber keshene
Hayran iyter, uylatyr, —
Byna oshonday Aҡbuҙ ul,
Kýҙ kýrmәgәn yat buҙ ul.
Hóióp alghas Aҡbuҙyn,
Homay әitkәn haҡ hýҙen:
«Kýktә torҙong yondoҙҙay,
Batyr kótóp, zaryghyp.
Keshe ҡany bulmaghan
Batyrҙarҙy yrghytyp;
Min haylaghan batyrҙyn
Berehen hangha almanyn,
Ýҙenhaylap batyryn,
Miynә tabyp birmәnen.
Byna kilde batyrҙar,
Hiyne kótóp yatyrҙar.
Batyrlyghyn haylapmy,
Maturlyghyn haylapmy,
Berehen ýҙeng alahyn,
Ýҙenә yuldash ҡylahyn, —
Hiynә iptәsh ir bulyr,
Miynә hóigәn yәr bulyr».
«Matur miynә dan bulmaҫ,
Óҫtómdә yórór yәn bulmaҫ.
Shaulap bolot ҡalҡҡanda,
Ҡoyon-dauyl syҡҡanda,
Kýktә ҡosh ta osa alyr,
Ҡamghaҡ osha, yar tabyp,
Uҙa eldәn baҫa alyr.
Min sapҡanda — el ҡubyr,
Tash ta yatyp týҙәlmәҫ,
Hyu tulҡynyr-ҡaynashyr,
Hyuҙa balyҡ yóҙәlmәҫ.
Ҡaf tauyna tiyphәm miyn,
On-talҡanday yualyr,
Tiyrә-yaҡta yәn bulha,
Berehe ҡalmay ҡyiralyr.
Eyәremdeng ҡashynda
Bulat-almas ҡylysym —
Kýp yyl uny hugharghan
Ýҙ yanynda ҡoyashym —
Bótә doniya iyrerlek
Utҡa halhan,— iyremәҫ.
Doniyalaghy ber niygә
Yóҙó teyep tuparmaҫ,
Etmesh batman auyrlyҡ
Kýtәrep kýkkә sóimәgәn,
Ós barmaghy osonda
Tóshórmәisә totmaghan
Keshe — batyr ir bulmaҫ,
Ҡylys heltәp sabalmas.
Shunday batyr bulmaha,
Miynә yuldash bulalmaҫ.
Min sapҡanda, ul batyr
Mindә ultyryp týҙәlmәҫ.
Batyr bulam tiygәn iyr,
Miyne alam tiygәn iyr,
Kósón shulay hynahyn,
Unan miyne menergә
Baҙnat iytep ҡarahyn», —
Aҡbuҙ shulay tiygәn hun,
Bary eshte belgәn hun,
Tau biytenә barghandar,
Etmesh batman auyrlyҡ
Ber ҙur tashty tapҡandar,
Ҡuptaryrgha bulghandar.
Ay tartҡandar, ti, bylar,
Yyl tartҡandar, ti, bylar, —
Tash uryndan ҡupmaghan,
Kós-hәldәre etmәgәn,
Homay Shýlgәngә ҡarap:
«Alyp tashla!» — tiygәn, tiy;
Shýlgәn baryp uҡtalghan,
Tiyrә-yaҡlap hәrmәngәn,
Ҡutaryrgha serәngәn,
Kósórgәnep matashҡan,
Kósón halyp aiҡashҡan.
Baҫҡan erҙә tubyҡtan
Shýlgәn ergә batҡan, tiy.
Ay aiҡashҡan, ti, Shýlgәn,
Yyl aiҡashҡan, ti, Shýlgәn, —
Tashy his ҡuҙghalmaghan,
Shýlgәn, sәsәp, alyyghan,
Kýtәrәlmәi, tashlaghan,
Homay Uralgha ҡarap:
«Kýtәrep ҡara!» — tiygәn, tiy.
Ural tashҡa barghan, tiy,
Aghahy hurgha ҡalghangha
Ural asyulanghan, tiy,
Yoҙoroҡlap huҡҡan, ti, —
Tash tәgәrәp kitkәn, tiy.
Shunan alghan ҡulyna,
Tashty atҡan hauagha, —
Tash kitkәn, ti, atylyp,
Kýrer kýҙҙәn yughalyp;
Baryhy kýkkә baҡҡan, tiy,
Tash tóshórón kótkәn, tiy.
Irtә iyne, tósh bulghan,
Tósh tә auyp, kis bulghan, —
Kýktә tauysh shaulaghan,
Tash kilgәnde kýrgәngә,
Tóshhә, vayran bulghangha,
Bótә ҡosh-ҡort ilaghan.
«Ziynhar, ergә tóshmәhen, tiyp,
Ilde harap itmәhen», — tiyp,
Baryhy la Uraldan
Yalbaryshyp horaghan,
Hynar ҡulyn huҙghan, ti, —
Ural tashty totҡan, tiy;
«Ҡayhy yaҡta Ázrәҡә?» —
Tip horashyp alghan, tiy;
Ázrәҡәneng iylenә
Ural tashty atҡan, tiy.
Bótәhe lә ҡarashҡan,
Aptyrashyp uylashҡan,
Ҡayҙa baryp tóshór, tiyp,
Ýҙ-arahy hóilәshkәn.
Buҙ at kiylep, shunan hun,
Uralgha bash eygәn, tiy,
Min hiyneke, batyr, tiyp,
Ugha buyyn birgәn, tiy.
Samrau batsha shul saҡta
Ýҙe kiylep syҡҡan, tiy,
Uralgha ҡul birgәn, tiy,
«Keyәýem bul», — tiygәn, tiy.
Bótә ilde yyighandar,
Bylar ҙur tuy ҡorghandar,
«Il batyry bul hiyn», — tiyp,
Uralgha dan birgәndәr.
Shýlgәn byny kýrgәn hun,
Ural ҙur dan alghan hun,
Shýlgәn bygha týҙmәgәn,
Esenәn bik hyҙlanghan.
Ural uny ҡyҙghanghan.
Ayhylyuҙy dimlәrgә,
Shýlgәngә uny biyrergә
Homay, Ural uylashҡan,
Samraugha anlatyp,
Ósәý-ara hóilәshkәn.
Ayhylyuҙy ҡaytartyp,
Taghy ilde saҡyrtyp,
Ayhylyuҙy biyrergә,
Shýlgәngә tuy yahargha
Samrau ҙa kýngәn, tiy;
«Bashҡarayyҡ byl tuyҙy,
Aman bulyr»,— tiygәn, tiy.
Homay tuyy barghanda,
Uyyn-kólkó bulghanda,
Er tetrәp kitkәn, tiy,
Bary aptyrap kitkәn, tiy.
Tórló uygha sumghandar,
«Byl ny bulyr?» — tiygәndәr.
Ҡarahalar: kýk yóҙón
Ҡyp-ҡyҙyl ut alghan, tiy;
Baryhy da kýkkә ҡarap,
Aptyraugha ҡalghan, tiy.
His kem byny anlamay,
Ny tip әitergә belmәi,
Shulay alyyp torghanda,
«Deyeý miykәn byl?» — tiyep,
Baryhy shomgha ҡalghanda,
Kýktәn syr-syu, ilaulap,
Niyҙer tóshóp kiylә, tiy,
Bary ҡarap tora, tiy.
Ҡara kóigәn yalҡyndy,
Kýktәge ut — tulҡyndy
Totop alghan, ti, Ural.
Ҡaraghandar, ti, bylar:
Ayhylyu ҡyҙ bulghan, tiy,
Ҡaytyp kilgәn saghynda
Yalҡyn syrmap alghan, tiy,
Ut esendә ҡalghan, tiy.
«hauagha tash atҡanyn
Ҡarap torҙom kýktә miyn,
Tashty buygha atҡanyn
Yәnә kýrҙem kýptәn miyn.
Ul tash dingeҙ ashagha,
Sorghap kitte yyraҡҡa,
Ázrәҡәneng iylenә
Baryp tóshtó ber saҡta.
Erҙe yarҙy urtagha,
Yalҡyn syҡty hauagha;
Yalҡyn miyne yalmany,
His tәҡәtem ҡalmany, —
Hushym kiytep yyghyldym.
Saҡ-saҡ yyiyp hushymdy,
Bylay taba boroldom», —
Tiygәndәn hung Ayhylyu
Baryhy bygha tang ҡalghan;
«Ázrәҡәgә shau haldy» —
Tiyp, Samrau bik shatlanghan.
Shýlgәn byny belgәn, tiy,
Serene tóshóngәn, tiy:
Ázrәҡәneng Shýlgәngә
«Ҡyҙym ul» tip kәlәshkә
Birgәn ҡyҙy Ayhylyu
IYkәnen hiyҙengәn, tiy.
Deyeý ҡyҙym tiygәne,
Ýҙ ҡyҙym, tip birgәne
Baryhy la bush iykәn, —
Tiyep Shýlgәn uylaghan.
«Deyeý miyne yapty, tiyp,
Min dә unan ҡastym», — tiyp,
Shýlgәn baryn aldaghan,
Ayhylyu bygha yshanghan,
Homay kýrgәs Shýlgәnde,
Yylan menәn kilgәnde,
Ýҙen yylan: «Alam», — tiyp,
Hәr saҡ horap yórógәnde
Homay belgәs, hiyҫkәngәn,
Homay bynan shiklәngәn.
«IYke batyr keyәýem
Il óҫtóndә terәýem
Bulyr»,— tiyep Samrau
Ýҙ esenәn shatlanghan.

 

Ural batyr

 

Bashҡort halyҡ eposy

 

7-se býlek

 

Haraygha Homay ҡaytҡas,
Zәrҡum yanyna tóshkәs,
Shýlgәn bynan shomlanghan;
Zәrҡum serҙe asyr, tiyp,
Miynә bәlә taghyr, tiyp;
Niysek bulha, yul tabyp,
Ural tayaghyn alyp,
Baryhyn hyuҙan baҫtyryp,
Ҡyran-yaran iytergә;
Aҡbuҙatҡa menergә,
Homayҙy la alyrgha,
Ázrәҡәgә kiytergә,—
Tiyep Shýlgәn uylaghan.
Shul urynda Uralgha
Bylay tip ul hóilәgәn:
«Min dә ber dan tabayym,
Ázrәҡәgә barayym,
IYlen baҫyp alayym»,—
Tiyp, tayaghyn horaghan.
«IYkәý bergә barayyҡ,
Bergә yóróp ҡarayyҡ»,—
Tiygәn Ural Shýlgәngә.
Shýlgәn bygha kýnmәgәn,
Ural tayaҡty birgәn,
Homay yamdan syҡҡansy,
Zәrҡum menәn hóilәshep,
Bótә serҙe belgәnse,
Shýlgәn tayaҡ alghas ta,
Homayҙy la kótmәise,
Ayhylyuҙy kýrmәise,
Samraugha әitmәise,
Ber yaҡ ҡyrgha syҡҡan da,
Tayaҡty ber huҡҡan da,
Baryhyn hyuҙan baҫtyrghan,
Hәlәkәtkә ҡaldyrghan.
Zәrҡum byny kýrgәs tә,
Ҙur ber balyҡ bulghan da,
Yanyna barghan Homayҙy
Shul urynda ҡarpyghan.
Zәrҡum ҡyҙҙy ҡarpyghas,
Kýktә ҡoyash totolghan,
Byny Aҡbuҙ beldergәn,
Aҡbuҙ dariyagha sumghan,
Dariya górlәp ҡaynaghan,
Homayҙyng da yuҡlyghyn
Baryhy la anlaghan.
Aҡbuҙ dariyany byughas,
Zәrҡumgha yul bulmaghas,
Homayҙy ul ebәrgәn,
Zәrҡum ýҙe totolmay,
Ҡasa halyp ólgórgәn,
Homay kiyre ҡaytҡan hun,
Bótә serҙe әitkәn hun,
Ural eshte anlaghan,
Doshman buldy agham, tiyp,
Ýҙ esenәn uylaghan.
Bórkkәn hyuy ҡoroghas,
Zәrҡum baryp ҡushylghas,
Aҡbuҙatҡa ҡarshy
Tayaҡ kósó etmәgәs,
Zәrҡum, Shýlgәn kitkәn, tiy,
Ázrәҡәgә etkәn, tiy,
Bótә serҙe әitkәn, tiy.
Ázrәҡә bik ҡayghyrghan,
Deyeýҙәren yyiҙyrghan,
Haraygha haҡ ҡuyҙyrghan.
Ҡәhҡәhә menәn Shýlgәnde,
Zәrҡum, durt-bish deyeýҙe
Ghәskәrenә bash ҡylghan.
Kýktә ҡoshtar osmaҫlyҡ,
Erҙә keshe yórómәҫlek,
Erҙe hyu menәn ҡaplargha,
Kýkte ut menәn yalmargha
Bar deyeýgә boyorghan.
Berҙәn-ber kón bar erҙә
Kýk-kýmgәk hyu erkelgәn,
Kýk yóҙóndә ҡyp-ҡyҙyl
Yalҡynly ut bórkólgәn.
Kýktә ҡosh-ҡort osalmay,
Erҙә ber yәn toralmay,
Aptyraghan, aliyaghan;
Ҡosho-ҡorto, yәnlege
Yylan batsha erendә
Bary bergә yyiylghan,
Uralgha kiylep yalbarghan.
Ural ҡaushap ҡalmaghan,
Erҙe baҫҡan hyuҙan da,
Kýk ҡaplaghan uttan da
Ber ҙә ҡurҡyp tormaghan, —
Menep alghan Buҙ atyn,
Ҡulyna totҡan bulatyn,
Deyeý batshagha ҡarshy
Ҡanly hughysh, yau asҡan.
Ay hughyshҡan, ti, Ural,
Yyl hughyshҡan, ti, Ural,
Utҡa etergә birmәgәn,—
Ҡayyҡ yahap, bar keshe
Hyugha batyp ýlmәgәn.
Ural ayauhyҙ hughyshyp,
Deyeýҙәrҙe ҡyrghan, tiy;
Shul saҡly ular ýlgәn, ti, —
King dingeҙҙeng óҫtóndә
Tau barlyҡҡa kilgәn, tiy.
Aҡbuҙ hyuҙy yyrghan, tiy,
iyly ҡalҡyp ҡalghan, tiy;
Ural yarghan yuldarҙan
Halyҡ eyәrep barghan, tiy.
Kón hughyshҡan, ti, Ural,
Tón hughyshҡan, ti, Ural.
Ҡaty yauy barghanda,
Deyeýҙәrҙe ҡyrghanda,
Ázrәҡәgә tap bulyp,
IYkәýhe ҡarshy torop,
Ҡylysҡa ҡylys kiylep,
Hughyshҡandar, ti, bylar,
Alyshҡandar, ti, bylar.
Ázrәҡә sabyp ҡaraghan,
Ut ta bórkóp ҡaraghan;
Uraldy ul sapҡanda,
Kýk kýkrәp torghan, tiy;
Uralgha ut bórkkәndә,
Hyuҙar ҡaynap torghan, tiy,
Erҙәr tetrәp torghan, tiy.
Ural ҡaushap ҡalmaghan,
Hushynan da taymaghan, —
Bulat ҡylysyn alghan da,
Ázrәҡәne óҙә sapҡan da,
Turaҡlaghan, ontaghan,
Ҡylysy diyngeҙgә sumghan,
Er helkengәndәy bulghan:
Ázrәҡә yәnheҙ yyghylghan,
IYmәnes ҙur kәýҙәhe
Hyuҙy urtalay býlgәn;
Halyҡҡa menep yórórgә,
Yәirәp hәl yyiyrgha
Ҙur ber yaman tau bulghan.
Ural algha sapҡan, tiy,
Aty diyngeҙ yarghan, tiy;
Aҡbuҙ barghan urynda,
Hyu almaҫlyҡ yul bulyp,
Ҙur tau ҡalҡa barghan, tiy;
Hyu esenәn bar halyҡ
Shunda sygha barghan, tiy.
Ural kýp yyl hughyshҡan,
Kýp deyeýҙәrҙe ҡyrghan,
Kýp tau barlyҡҡa kilgәn;
Ural yaugha syҡҡanda
Yany tyughan balalar
At menerҙәy ir bulghan.
Ural barghan er buylap,
Hyҙylyp yatҡan tau buylap
Yaҡshy tolpar atlanghan,
Yau batyrҙay ҡorally
Dýrt yәsh batyr kilgәn, tiy;
Ular artynsa dýrtәý
Ҡalyshmaysy elgәn, tiy,
Kiylep sәlәm birgәn, tiy.
Berensehe:
«Ҡatil batsha ҡyҙynan
Hiynәn tyughan ulynmyn;
Hiygeҙ yәshtә at mendem,
Il aralap kýp yórónóm,
Ҡyuam hiyneng yulyndy, tiy.
Ber erҙә ber ҡan kýrҙem —
Ýҙe ergә henmәiҙer,
Ýҙen ҡoҙghon esmәiҙer;
Yyrtҡys, ҡoҙghon yyiylyp,
Kón dә kiylep eҫkәiҙer.
Ásәmә ҡaytyp hóilәnem,
Bar serene horanym;
Ásәm miynә әitmәne,
Ultyryp ýkhep ilany,
Ny әitergә belmәnem,
Aptyranym-aliyanym,
Serenә tóshónmәnem.
Il aralap kýp yórónóm,
Kýp keshelәrҙe kýrҙem,
Yәshen-ҡartyn osrattym,
Ҡan turynda horashtym.
Berehe asyҡ әitmәne,
Bylay tiyep hóilәne:
«Atang beҙgә tәnrelәi
Yarҙam itte, balaҡay,
Atang haҡyn haҡlaybyҙ,
Ásәng hәteren ҡaҡmaybyҙ,
Hin — atandan ҡot yyighan,
Hin — әsәndәn hót imgәn,
Ulargha urtaҡ bala hiyn,
Beҙgә dana bala hiyn.
Ásәndәn ýtep, balagha
Urtaҡ seren әitmәbeҙ:
Atang ҡәҙere haҡyna
Ásәnә ant itkәnbeҙ.
Bar, balaҡay, ҡayt, bala,
Ásәndәn horap kýr, dana,
Ásәng әithә bar seren,
Ýҙeng uylap bel, bala,» —
Tiygәs, ҡayttym óiómә,
Taghy baҡtym әsәmә,
Ásәm his tә әitmәne,
Miynәn seren yәllәne.
Min ultyryp ilanym,—
Ul haman da әitmәne,
Uryn halyp yatҡyrҙy,
Yoҡlatyrgha bәplәne.
Min dә hýҙen tynlanym,
Min yoҡlaghan bulayym,
Ny hóilәr tip uylanym.
Miyne yoҡlay tipmeler,
Állә onotopmolor,—
Ásәm ýkhep ilany,
Bashyn baҫyp uylandy,
Osholay tip hóilәnde:
«Uralym kitte — yughaldy,
Ҡabat ҡaytyp kilmәiҙer;
Uly ette — at mende,
Uny atahy belmәiҙer.
Atahynday tyughandyr,
Yórәge ҡush bulghandyr.
Yauyz atam ҡandary
Ále shiynmәy yatalyr,
Bala, kýrep ҡayta la,
Horashyp ҡanghyrtalyr.
Inde niysek iytәiem,
Áytmәy niysek týҙәiem?
Áythәm, serҙe beler ul,
Atahyny eҙlәr ul,
Bashyn sitkә aҙҙyryr,
Miyne yanghyҙ ҡaldyryr»,—
Tiyp, әsәiem zarlanghas,
Min dә torҙom, tang atҡas.
Ҡan yanyna barҙym miyn,
Ҡandy urap yórónóm miyn:
«Áy, heҙ ҡandar — ҡan iykәn,
Atam ҡoyghan ҡan iykәn;
Atam Ural tiygәngә,
Yau asҡandar heҙ iykәn,
Batyr ҡuly teygәngә
Hyuynmaymy ҡanyghyҙ,
Shugha tynmaymy yәnegeҙ?
Ҡanyghyҙ bysraҡ bulghangha,
Ҡoҙghon da esmәi, er yotmay,
Kýpsep yata ҡanyghyҙ,
Yonsop yata yәnegeҙ», —
Tiygәn hýҙem әitkәinem,
Ҡanly byl kýl ҡaynany;
Ҡan kýlenәn sittәrәk
Ber aҡ tashҡa sәsrәgәs,
Ҡan ҡyimylday bashlany,
Serҙe hóilәp tashlany:
«Olo babang Ҡatildyn
Ҡollap alghan dýrt batyr,
Babang ҡushҡas, yau astyҡ,
Yauyz ҡangha olghashtyҡ.
Er ҙә esmәy ҡanybyҙ,
Kón kiptermәy ҡanybyҙ,
Ҡoҙghondarҙy horaybyҙ,
Ular ҙa esmәy ҡanybyҙ,
Óҙgólәnә yәnebeҙ.
Ural atana bar әle,
Beҙҙeng zarҙy әit әle:
Sara taphyn, terelthen,
Uҙenә yuldash bulyrlyҡ
Yaugha sabyr ir iythen», —
Tiygәs, serҙe beldem miyn,
Ásәmә hóilәp biyrҙem miyn.
Ásәm uylap torҙo la,
Taugha ҡaray barҙy la,
Ҡoҙghondarҙy yyiҙy la,
Ber ҡoҙghondo oҙatty,
Hәr kón syghyp kýҙәtte.
Ber talay kón uҙghas ta,
Ҡoҙghono kilde shau menәn,
Auyҙy tuly hyu menәn.
Ásәm ҡangha tókórttó, —
Baryhyn da tereltte.
Dýrt batyrgha ҡarata:
«Atamda hur bulhaghyҙ,
Unan etlek kýrhәgeҙ,
Uralgha duҫ bulhaghyҙ,
Atayymdyng duҫtaryn
Doniyanan yuҡ iytegeҙ;
Ulym menәn Uraldy
Eҙlәp bergә kiytegeҙ,
Baryp sәlәm әitegeҙ».
Dýrt batyrҙy eyәrtep,
«Atam — Ural iykәn, tiyp,
Ural uly — Yayyҡ», tiyp,
Hiynә yuldash bulayyҡ, tiyp,
Alyҫtan eҙlәp kildem miyn,
Hiynә yarҙam iytergә
Biylem bishtәn byuҙym miyn,
Hiyneng yuldy ҡyuҙym miyn».
IYkensehe:
«Miyneng әsәm — Gólóstan,
Min altygha etkәndә,
Yylan, Shýlgәn ҡabatlap
Ilde talay kilgәndә,
Bar kesheneng ҡoto osop,
Ildәn ҡasyp kitkәndә,
Ásәm hiyne uylaghan,
Shul ҡayghynan ҡalghyghan.
Ayaghyna baҫalmay,
Urynynda yatҡanda,
Ildә yylan yau aҫty,
Bótә erҙe hyu baҫty.
Balahyna, ҡartyna
Ҡayyҡ yahap baryhyna.
Baryn teyәp ҡayyҡҡa,
Yanghyҙ ýҙem yau astym.
Yauҙa ilde birmәgәs,
Hyuҙa berәý batmaghas,
Ýҙem yәsh ber balalay
Kýҙҙәrenә saghylghas,
Zәrҡum kiylep tuҡtaldy,
Ҡylys alyp uҡtaldy.
Min da ҡarap tormanym,
Balahynyp ҡalmanym:
Ҡylys alyp aiҡashtym,
Ugha his kós birmәnem,
Ul huҡҡanda yyghylmay,
Batyrҙarҙay sayҡashtym.
Zәrҡum bik ujarlanghas,
Uny yaҡlap deyeýҙәr
Taghy óҫtәlep uҡtalghas,
Unda la kós birmәnem,
Deyeýen da, Zәrҡumdy la
Byuyn-byuyn turanym.
Hәlheҙlәngәn kóió torop,
Ásәm kiylep ҡul haldy,
Yәshlәnderep kýҙҙәren
Bylay tiyep hóilәnde:
«Atang — Ural batyrym,
Unan tyughan Nógóshóm,
Batyr bulyp tyughanhyn,
Atana ҡuldash bulghanhyn.
Men tolpargha hiyn, balam,
Atana yuldash bul, balam!» —
Tiyep әsәm, hóiҙó lә,
Tolpar totop biyrҙe lә,
Miynә yuldy óirәtte,
Miyne yaugha oҙatty».
Ósónsóhó:
«Miyneng әsәm —Homayҙyr,
Kóndә kýkkә menә lә,
Niymәneler tynlayҙyr.
«Ay Uralym, nishlәihen?
Min yanamyn - belmәihen;
Deyeý-endәr tuplandy,
Bary bergә yoplandy, —
Il ҡaplaghan diyngeҙҙe
Niysek yóҙóp syghyrhyn?
Ҡan dulaghan deyeýҙe
Niysek enep syghyrhyn?» —
Tiyp, ah orop yalbarҙy,
Ýҙ aldyna zarlandy.
Miynә teklәp torҙo la,
Ber kórhónóp aldy la:
«Hay, irtәrәk tyuhansy,
At menerlek bulhansy,
Kýp yyl yauҙa yonsoghan
Atana terәk bulhansy», —
Tiyep miyne bәplәiҙer,
Ýҙe hyҡtap ilayҙyr;
Miyne bala tipmeler,
Ber ҙә seren әitmәiҙer.
Tóndә iykәý yata iynek,
Berәý iyshekkә huҡty,
IYshek selpәrәmә kilde, —
Óigә ber deyeý kerҙe,
Ásәiemә ҡul huҙҙy.
«Ilgә ҡyran halghandyn,
Ilde tar-mar ҡylghandyn,
Tash attyryp ҡaya taugha,
Deyeýgә ut halghandyn
Yәn hóigәne Homaymy?
Uralgha Buҙat biyrep,
Tau yarҙyrghan Homaymy?
Bulat ҡylys tottorop,
Bar deyeýҙe ҡyrҙyryp,
Bayman tapҡan Homaymy?
Áyt tiyҙerәk, shulaymy?
Hәҙer bashyng kiyҫәmen,
Kiysep ҡanyng esәmen;
Kәýҙәng utҡa atamyn,
Bashyng tashlap Uralgha,
Uny halyp ҡayghygha
Yarty kósón alamyn», —
Tiyp, әsәmә uҡtaldy.
Miyne kýrgәs, tuҡtaldy:
«Ural ҡotonan tyughan
Batyr bala týgelme?» —
Tiyep, ýҙe hóilәnde;
Ásәm ber hýҙ әitәlmәi,
Shomgha ҡalyp uylandy,
Yәshlәnderep kýҙҙәren,
Biygerәk miyne ҡyҙghandy.
Ýҙem bala tiymәnem,
His ny uylap tormanym,
Deyeýgә min tashlandym,—
Ber bashynan ut sәste,
Ber bashynan yu sәste.
Ul ber aldy, min — aldym,
Óҫtónә menep atlandym.
Ҡulymda huҡҡy yuҡ iyne,
Tas yalanghas ҡul iyne;
Shulay ҙa kós birmәnem,
Deyeýgә yul ҡuymanym,
Tubarlata bashlanym.
Ҡyҫyp aldym muyynynan,
Ҡan bórkóttóm auyҙynan,
Taghy óҫtәp ber huҡtym, —
Albyrlany, ҡaҡshany,
Baҫyr hәle ҡalmany.
Taghy yntylyp ber huҡtym, —
Tau ҡolatҡanday ittem.
Deyeý yatyp yәn biyrҙe,
Haray ese ҡan buldy;
Ásәm bildәn ҡan kiysep,
Hyuhanyn, tiyp, hyu biyrҙe,
Yóҙónә shatlyҡ tuldy.
«Batyrҙan batyr tyughanhyn,
Atanday batyr bulghanhyn;
Kәýҙәng bala bulha la,
Yórәgeng yәsh bulha la,
Inde ýҫep etkәnhen,
Atang yanghyҙ tilmerә,
Auyr kóndәr kiyserә,
Atang yanghyҙ bulmahyn.
Doshman yauy enmәhen,
Bar atana, yuldash bul», —
Tiyp, әsәm dimlәgәn,
Atahyny eҙlәgәn
IYҙel tiygәn ulyng miyn,
Hiynә tóbәp kildem miyn».
Dýrtensehe:
«Miyneng әsәm — Ayhylyu,
Atam Shýlgәn bulghandyr,
Shýlgәn hiynә tughandyr,
Deyeýҙәr menәn kitkәnder,
Aҙaҡ kýp ҡan ҡoyghandyr;
Yaҡshygha doshman bulghandyr,
Ásәm baryp hur bulghan,
Ҡayghyhynan hary alghan.
Ásәm oҙaҡ týҙmәne,
Miyne saҡyryp yanyna
Bylay tiyep hóilәne:
«Ҡaranghy tón yaҡtyrtҡan
Ayҙan tyughan bala iynem,
Ásәm hóigәn dana iynem;
Shýlgәnde keyәý itkәngә
Ásәm ber yóҙ ҡaplany:
Ҡayghy baҫty yóҙónó,
Miyndәr baҫty biytene.
Kóndә yóҙó ýҙgәrә,
Nury kәmep, hurlana;
Elek kóndәsh bulha la,
Ҡoyashtan ul nurlana.
Atayym da hurlandy,
Shýlgәngә biyrep aldandy,
Ҡayghyhynan kiytepme, —
Hәҙer kýҙҙәn yughaldy.
Keyәýgә tiygәn býlәgem —
Hary tolpar biyrәiem;
Balam, atҡa men, tiyne,
IYҙel menәn kiyt, tiyne.
Ural atang yulynan,
Balam, yaugha sap, tiyne,
Haҡmar batyr bul, tiyne,
Atandy eҙlәp tap», — tiyne.

 

Ural batyr

 

Bashҡort halyҡ eposy

 

8-se býlek

 

Dýrt egetteng byl hýҙen
Ural batyr iyshetkәs,
Balalary ýҫkәnen,
Batyr bulyp etkәnen
Ýҙ kýҙe menәn kýrgәs,
Ural batyr ҡyuanghan,
Ghәirәte taghy artyp,
Aҡbuҙatҡa atlanghan,
[Ataly-ully bish batyr,
Ber-berehenә ish batyr,
Yәnә bayaghy dýrt batyr]
Deyeýgә yau bashlaghan,
Ҡyiratyp tashlaghan.
Ay hughyshҡan, ti, bylar,
Yyl hughyshҡan, ti, bylar
Ҡaty yauҙyng berehendә
Ҡәhҡәhәne ҡolatҡan —
Diyngeҙ yaryp, dulatҡan,
Asy tauysh syghartҡan,
Kýk kýkrәtep, olotҡan,
Kәýҙәhen óióp, diyngeҙҙә
Taghy ber tau yahatҡan.
Tylsymly Shýlgәn diyngeҙe
Ҡap urtalay byuylghan,
Hyuҙa yóҙgәn deyeýҙәr
IYke yaҡҡa býlengәn.
Shýlgәn yýngә kilmәgәn,
Ny eshlәrgә belmәgәn,
Ýҙ yaghynda ҡalghandyn
Baryhyn bergә yyinaghan,
Ural taghy yul sapҡan,
Deyeýҙәrgә yau asҡan.
Ҡaty yauҙar barghanda,
Kýktә uttar bórkólóp,
Diyngeҙ hyuy erkelep,
Hyuҙar ҡaynap torghanda,
Shýlgәn, Ural iykәýhe
Ber-berehenә tap bulghan
IYkәý-ara yaҫҡyshyp,
Tórló yaҡlap alyshҡan.
Tayaghy menәn Uralgha
Shýlgәn yaman uҡtalghan —
Utҡa ótmәkse bulghan,
Bashyna etmәkse bulghan.
Ural his tayshanmaghan,
Bulat ҡylysyn alyp,
Ҡaty aibaryn halyp,
Serle tayaҡҡa sapҡan, —
Tayaҡ kitkәn sәsrәp,
Kýktә tauysh kýkrәp,
Dingeҙ bótóp, kýl bulghan
Hyuhyҙ ҡalyp deyeýҙәr,
Kәre kiytep hur bulghan.
Ural totҡan Shýlgәnde,
Aҡbuҙaty, uldary
Ҡyrghan deyeý, býtәnde.
Kósó menәn Shýlgәn dә
Uralgha kәr ҡylmaghan,
Alyshha la, týҙәlmәi,
Shunda ergә ҡolaghan,
Haҡmar kiylep Shýlgәngә
Ҡylys menәn uҡtalghan;
Ural tyighas, Haҡmar ҙa
Sapmayynsa, tuҡtalghan.
Ural halyҡty yyighan,
Shýlgәnde urtagha ҡuyghan.
«Yәshtәn yauyz ýҫteng hiyn,
Urlap ҡan da esteng hin -
Atam hýҙen totmanyn,
Yauyzlyҡҡa yҡlanyn,
Yaҡshylyҡty tashlanyn.
Ҡanda yóҙҙóng yauyng menәn,
Il ҡaplanyng hyuyn menәn
Il ýrtәneng utyng menәn.
Deyeýҙәrҙe duҫ itten,
Keshelәrҙe ýs itten;
Yauyzlyghyng at itten,
Yórәgende tash itten,
Atam yóҙón yat itten,
Ásәm hótón yu itten.
nlda yuldash buldym miyn,
Yauҙa ҡuldash tiynem miyn;
Ҡyҙ haylanyng — buy ҡuyҙym,
At haylanyng — yay ҡuyҙym;
Dan eҙlәrgә telәneng —
Telәgenә yul ҡuyҙym.
Ҡulyna tayaҡ tottorҙom, —
Yaҡshylyҡtan kýҙ yomdon,
Ҡan ҡoyorgha yntyldyn;
Ilde utta ҡaldyrҙyn,
Kýpte hyugha batyrҙyn,
Deyeýҙәrgә aldanyp,
Keshe ҡany týkterҙen,
Hóttәy taҙa berәýҙeng —
Kýҙ ҡaralay iykәýҙen
Beren dimlәp biyrҙerҙem,
Yórәgen aҡ bulyr, tiyp,
Hiyne maҡtap hóiҙórҙóm,
Hin hýҙendә tormanyn,
Yaҡshygha yul bormanyn,
Atam hýҙen totmanyn,
Ásәm hýҙe yoҡmany.
Bótә ilde hyu itten,
Keshe ҡanyn ҡoyorgha
Deyeýҙәrҙe óҫkóttón;
Er óҫtón dә erketten,
Tiygeҙ yatҡan er yóҙón
Onҡar-shonҡar itterҙen.
Yamanlyҡty yaҡshylyҡ
Engәnen hәҙer beldenme?
Keshelәrҙeng doniyala
Óҫtónlógón kýrҙenme?
Inde bótә deyeýen
Yәnlekkә tóiәk tau bulyr,
Ҡәhҡәhәneng yauҙary —
Ayaҡhyҙ ҡalghan yau bulyr.
Er ýbep ant itmәhәn,
Keshe aldynda bash eyep,
Aҡ hýҙende birmәhәn,
Keshelәrҙeng kýҙ yәshen
Ýҙ óҫtónә almahan,
Atam menәn kýreshkәndә,
«Ghәieplemen», — tiymәhәn, —
Bashyn sarҙay sorghotop,
On-talҡanday iytermen;
Kýbәlәktәy yәnende
Tóngó toman ҡylyrmyn;
Ҡanyna buyap kәýҙәnde,
Ázrәҡәnәn bar bulghan,
Yamantau tip atalghan
Taugha iltep kýmermen.
Bashyna yәn kilmәҫtәi,
Kiylep hәleng belmәҫtәi,
Yaҡshylap telgә almaҫtay,
Ber ýlәn-zat ýҫmәҫtәi,
Biyte kóngә yarylghan,
Ҡasҡan-boҫҡan yylangha,
Yauyz uyly bórkótkә,
Ҡan kóҫәgәn ҡoҙghongha
Ҡunyp, yәnlek andyrgha
Yauyz taghy bulyrҙay
Ҡara ҡaya iytermen», —
Tiygәn hýҙen Uraldyn
Shýlgәn tynlap torghan da,
Ural ҡuymaҫ, ýlterer, —
Tiyp, yórәge ҡuryҡҡan da:
— Ýҙ tylsymym yahaghan
Diyngeҙemdeng ҡaldyghy,
Uҫallyghym shomlogho
Kýldәn biytem yyuayym;
His yauyzlyҡ ҡylmaҫҡa,
Yolanan bash tartmaҫҡa,
Hiyneng menәn berlektә,
Keshelәr menәn duҫlyҡta
Il batyry bulyrgha,
Ildә tynys ҡalyrgha,
Ural, yulyng ýbәiem;
Ysyn tughan bulayym,
Bergә torlaҡ ҡorayym,
Atam-әsәm kýrәiem,
Ulargha hýҙ biyrәiem.
— Ҡandan ýҫkәn bit iyten
Kýldә yyuyp taҙarmaҫ,
Ҡanhyraghan yórәgen
Yaҡshylyҡҡa baҫalmaҫ;
Ҡanda yóҙóp, ut yotҡan
Keshe hiyne ishkә almaҫ;
Keshegә asyu tarҡyghan,
Ҡәhәrҙә tashtay ҡatyrghan,
Yaҡshygha ҡarshy ut bulghan,
Bәgherlekteng toҡomo
Tyumyshtan uҡ yuҡ bulghan
Hiyneng yuly yórәgen,
Tash iyrehә lә, iyremәҫ,
Yakshylyҡty tiynhenmәҫ,
Keshelәrҙe iyshhenmәҫ.
Keshelәrҙe hóihәng hiyn,
Bergә yәshәp, il ҡorop,
Batyr bulam, tiyhәng hiyn,
Keshelәrgә doshmandy
Ýҙenә ҡarshy yau hana,
Doshman ҡanyn kýl iytep,
Biyten yyuyr hyu hana.
Keshelәrgә yau asyp,
Bushtan-bushҡa ҡan ҡoyop,
Yauyzlyҡty dan hanap,
Yaҡshylyҡty hur yahap,
Olpatlanyp, mahayyp,
Kәperәigәn tәnende,
Ҡarayyp bótkәn ҡanyndy, —
Ýtkәnende uylatyp,
Yórәgende hyҙlatyp,
Tәneng hyҙlap ҡaghayhyn,
Yәneng hyҙlap agharhyn,
Yórәgendәge ҡara ҡan
Kiybep, ҡabat ҡyҙarhyn, —
Shunda keshe bulyrhyn,
Ildә bergә ҡalyrhyn,
Yauҙa batyr bulyrhyn», —
Ural shulay tiygәn hun,
Shýlgәn ҡabat horaghan,
Ýҙ telәgen hóilәgәn:
«Hybay yórógәn aryҫlanym
IYke hórónóp abyndy,
IYke tapҡyr hughyldy,
Tәnendә ҡandar kýrende,
Kýҙenә uttar saghyldy, —
Ayaghyma yyghyldy.
Ósónsó tapҡyr hóróndó —
Miynә ҡarap ýkende,
Ҡabat inde hórónmәm,
Tiyp, aryҫlanym elkende.
Min da ҡabat huҡmanym,
Telem menәn hýkmәnem.
Aghang bulghan Shýlgәn dә
IYke tapҡyr yughaldy,
Hóróngәn aryҫlanday,
Kýnelenә shom haldy.
Ósónsógә — kiytәiem,
Deyeýҙe tar-mar iytәiem;
Ҡara yóҙóm yyuayym,
Aҡ yóҙ menәn aldyna
Kiylep, erҙe ýbәiem,
Keshelәrgә ish bulyp,
Bergә torlaҡ ҡorayym».
[Ural tynlamaҡ bulghan,
Hunghy ҡat hynamaҡ bulghan:]
«Namyҫ tapar ir bulha,
Ómótó bulmaҫ kónónәn;
Il byuynyn hanaghan
Kónón aiyrmaҫ tónónәn:
Yyrtҡys bulghan yәndәrgә
Ҡara tónó kón bulyr,
Kýҙe ҡalghyr bayghoshto
Tóndә aulap, shat bulyr.
Keshelәrgә tón iyne,
Hiynә yaҡty kón iyne.
Ҡalghyp torghan keshene
Ҡyryp, ҙur dan daulanyn,
Keshegә doshman deyeýҙe
Ýҙenә duҫ haylanyn;
Kesheneng ҡara tónóndә
Ayy ҡalҡyr tiymәnen,
Ayy batha, tang atyp,
Kón balҡyryn belmәnen.
Inde kýrҙek kýҙ menәn
Keshegә kón kilgәnen,
Deyeýeng menәn ýҙenә
Ҡara tóndóng kilgәnen;
Deyeý yóҙgәn diyngeҙҙen
Ergә әilәnep ҡalghanyn,
Ázrәҡә tiygәn batshandyn
Ҡayaly tau bulghanyn;
Uҫal da menәn aҡ ҡyҙҙan
Haҡmar batyr tyughanyn;
Yylan eigәn iyrҙәrҙen,
Unda bikle ҡyҙҙarҙyn
Kólәs yóҙló bulghanyn,
Aldyna kiylep tyughanyn
Inde kýrep, yshanhan;
Keshegә ҡarshy sayҡashyp,
Yauyzlyҡtan yau asyp,
Mәnge enәlmәҫende,
Ber tuҡtalyp uylahan,
Uҫallyghyna bash bulyp,
Keshelekte haylahan,
Ýҙ aryҫlanyng hýҙenәn
Ólgó alyrlyҡ bulhan, —
Min dә ber yul ҡuyayym,
Hiynәn yaҡshylyҡ kótәiem.
Atamdyng haҡy ósón,
Ásәmdeng hәtere ósón,
Taghy la ber hynayym,
Telәgende biyrәiem».
Shýlgәnde shulay oҙatҡas,
Ural halyҡty yyiҙyrtҡan da:
«Kýҙgә kýrener Ýlemde
Ildәn ҡyuyp yuҡ ittek,
Ҡan eseýse deyeýҙen
Baryn ҡyryp tau ittek.
Yәnshishmәneng bar hyuyn
Hoҫop alyp kiylәiek.
Bar keshegә biyrәiek.
Kýҙgә kýrenmәҫ Ýlemdәn —
Kiyler auyryu-syrhauҙan,
Auyrtynyu-hyzlauҙan
Keshelәrҙe ҡotҡaryp,
Baryhyny shat ҡylyp,
Mәnge ýlmәҫ ҡylayyҡ»,—
Tiyp, Ural hýҙ asҡanda,
Ah-vah iytep zarlanyp,
Ýlem saҡyryp-yalbaryp,
Bar hóiәge ҡaҡshaghan,
Tәnendә it ҡalmaghan,
Ata-әsә, beren dә
Kem bulghanyn belmәgәn
Ber ҡart kiylep etkәn, tiy,
Osho hýҙen әitkәn, tiy:
«Bik kýp byuyn kýrҙem miyn,
Bik kýp erҙә buldym miyn,
His nәmәne toymaghan,
Ber nәmәnәn ҡurҡmaghan,
Bala — atahyn belmәgәn,
Ata — balam tiymәgәn
Osorҙo la kýrҙem miyn;
Keshelәr bergә tuplanyp,
Ýҙ-arahy yoplanyp,
Kósló yryuҙar kóshóҙҙó
Talauyn da kýrҙem miyn;
Yylan, deyeý, batshalar,
Keshe zatyn eҙәrlәp,
Tapҡan erҙә berәmlәp
Ashap bashyn ýҫterep,
Ҡaynyhyn ҡol itterep,
Il óҫtóndә týsh kiyrep,
Keshelәrҙe buҫyghytyp,
Ҡan ilatҡan osorҙa
Eget tә bulyp ýҫtem miyn.
Ýlemde lә belmәnem,
Etemde lә kýrmәnem,
Deyeý ilde ҡaplaghas,
Yylan kýpte yalmaghas,
Ýlem kýҙgә saghylghas,
«Miynә lә kón kiyler, tiyp;
Miyneng ҡuldan kilmәhә,
Ilgә ber ir tyuyr, tiyp;
Deyeýҙәr menәn yylangha
Ber kón ҡyrang halyr, tiyp,
Keshelәrҙeng shul kóndó
Shatlyҡ tuyy bulyr, tiyp,
Hyҡtap yórәge hyҙghan,
Ҡan ilap kýҙe tonghan
Keshelәrem yylmayyp,
Rәhәt hulysh alyr, tiyp,
Erҙә bayman ҡoror», — tiyp, —
Shuny óҙólóp kóttóm miyn.
Ýlemgә yәn birmәҫkә,
Tuyҙan torop ҡalmaҫҡa,
Yәnshishmәnәn estem miyn.
Ýlem kýp saҡ osrany,
Óҫkә ҡandar sәsrәne,
Ýnәsemdәn kýp aldy,
Boghaҙgha bysaҡ kýp haldy,
Ҡandarymdy arҡytty,
Hóiәgemde ҡyiratty, —
Shunda la buy birmәnem,
«Yәnemde al!» — tiymәnem,
Yәnem birmәy serәshtem,
Ýlem menәn kórәshtem,
Inde tuyҙy kýrҙem miyn,
Shugha bynda kildem miyn,
Heҙgә sәlәm biyrҙem miyn;
Keshelәrҙeng kólәs yóҙón
Kýҙ aldymda kýrҙem miyn;
Keshe, keshe tiygәnden
Batyrlyghyn hiyҙҙem miyn.
Inde ýlhәm dә, ҡayghym yuҡ:
Ҡalҡyp yatҡan ҙur yulyn
Keshegә tóiәk bulyrlyҡ;
Deyeýҙәn óigәn tauҙaryn
Keyekkә torlaҡ bulyrlyҡ,
Hәr ҡayhyhy yәierәp
Yoplanyp týl yәierlek;
Byuyn-byuyn ýrseshep,
Bergә uynap-kólóshóp,
Bayman tabyp erlәshep,
Ýtkәndәren yyrlashyp,
Kón iyterҙәy il bulyp,
Torasaghyn beldem miyn.
Egetem, batyr iykәnhen,
Kýҙ ҡaramday hanalghan
Ilgә ҡashҡa iykәnhen;
Byuyn-byuyn buyyna
Maҡtalyrlyҡ iykәnhen.
Il yryҫyn tabyrgha
Atang hiynә ҡot birgәn,
Ásәng hiynә hót birgәn;
Doshmangha tash yórәkle,
Duҫyna ash yórәkle
Batyr iytep ýҫtergәn,
Tәý aryҫlan mendergәn.
Yaҡshylyҡҡa yntylghan
Yóҙó kóndәy hylyugha,
Hyny tiynheҙ hylyugha —
Homaygha tap bulghanhyn.
Utҡa ҡarshy ut bulyr,
Hyugha ҡarshy hyu bulyr,
Elgә ҡarshy tau bulyr,
Yaugha ҡarshy yau bulyr
Aҡbuҙatҡa atlanyp,
Deyeýҙәrgә yau asҡan;
Erҙәn diyngeҙ kiptergәn,
Ergә yryҫ sәstergәn,
Ilgә bayman kiltergәn
Hiyne ҡashҡa tip beldem,
Hiyneng aldyna kildem.
Kýbәlәktәy yәnem bar,
Ber yotomday ҡanym bar,
Álberәgәn tәnem bar;
Hóiәk-hayaҡ ҡyiralghan,
Tik tarҡalmaҫ hynym bar,
Hәҙer uyym tarҡaldy,
Yәshәr hәlem ҡalmany;
Ýlem saҡyryp ҡaranym,
Buy biyrergә uylanym.
«Yәnshishmәnәn hyu esteng —
Miynә ҡarshy kós itten,
Mәnge yәneng alalmam,
Hiyne ýlek iytәlmәm;
Kósóng bótór — ҡalyrhyn,
Ýl(ә)almay ҡanghyryrhyn;
Tәneng serep, ҡort ashar,
Shunda la hin ýlmәҫhen,
His doniyanan kitmәҫhen,
Miyne bushҡa kótórhón,
Alyyp-ҡanghyp bótórhón», —
Tiyp, yәnemde almany,
Ýlem baҙnat ҡylmany.
Eget, hiynә kildem miyn,
Kiylep hәlem әittem miyn.
Ҡolaҡ halhang hýҙemә,
Áytә torghan hýҙem bar;
Ilgә yola bulyrҙay,
Hynap belgәn zanym bar:
Doniyala mәnge ҡalam, tiyp,
Doniyalay ghýmer hórәm, tiyp,
Ýlemgә buy birmәҫkә,
Uny ber zang itmәҫkә
Yәnshishmәnәn esmәgeҙ,
Mindәy hurlyҡ kýrmәgeҙ.
Doniya ul ber bagh iykәn,
Yәn eyәhe shul baghta
Doniya byuynyn hanaghan,
Ҡayhy byuyn aҡlaghan,
Ҡayhy uny taplaghan,
Tórló tóҫkә biyҙәgәn,
Bary — ýҫemlek, gól iykәn;
Beҙ Ýlem tip hanaghan,
Yauyz ul tip ҡaraghan —
Baghtyng tuҙghan ýҫmeren
Yәky kónó tulghanyn
Sýplәp, baghty bushatҡan,
Unan doniya tashlatҡan
Bótmәy torghan yola iykәn.
Mәnge ҡalam tiymәgeҙ,
Yәnshishmәnәn esmәgeҙ.
Doniyala mәnge ҡalyr esh —
Doniyany matur tóҙógәn,
Baghty mәnge biyҙәgәn —
Ul da bulha yaҡshylyҡ.
Kýkkә lә osor — yaҡshylyҡ,
Hyugha la batmaҫ — yaҡshylyҡ,
Utҡa la yanmaҫ — yaҡshylyҡ,
Teldәn dә tóshmәҫ — yaҡshylyҡ.
Bary eshkә bash bulyr,
Ýҙenә lә, keshegә
Mәnge yәshәr ash bulyr», —
Tiygәn hýҙen iyshetkәs,
Bótә serҙe anlaghas,
Bar halyҡty eyәrtep,
Ural yulgha syҡҡan, tiy,
Yәnshishmәgә barghan, tiy,
Hyuyn urtlap alghan, tiy;
Ýҙe sapҡan yulyna,
Deyeýҙәn óigәn tauyna
Hyuҙy shunda bórkkәn, tiy.
«Tau-urmandar yәshәrhen,
Mәnge ýlmәҫ tóҫ alhyn,
Ҡosho hayrap maҡtahyn,
Halҡy yyrlap huplahyn,
Erҙәn ҡasҡan doshmandar
Bary kýrep hoҡlanhyn,
Il hóiórgә il bulyp,
Er hóiәrgә bagh bulyp,
Doshman kýҙen ҡyҙҙyryp,
Balҡyp toror er bulhyn!» —
Tiygәn hýҙen әitkәn, tiy.
Hyu kýp hipkәn erenәn
Ҡaraghay, shyrshy ýҫkәn, tiy,
Hyuyҡҡa tóҫ ҡoymaҫlyҡ,
Eҫegә lә kipmәҫlek,
Ҡort, myr-mazar tóshmәҫlek,
Yap(y)raghy tórólóp,
Beҙәnәktәy bulghan, tiy,
Mәnge yәshel ҡalghan, tiy.
Shýlgәn byny iyshetkәs:
«Hәҙer miyne yaҡlausy,
Keshene aranan sýplәýse,
Bara-bara aҙ-maҙlap,
Doniyanan yuҡ ҡylyusy
Ýlem tiygәn yau ҡaldy,
Ugha irkenlek buldy, —
Miynә yarҙam iyter ul,
Keshene tar-mar iyter ul», —
Tiyep uylap ҡyuanghan,
Deyeý-yylandy yyinaghan,
Baryhyna hóilәgәn.
Uralgha bash eymәҫkә,
Keshegә hyu birmәҫkә
Bar deyeýgә ҡushҡan, tiy.

 

Ural batyr

 

Bashҡort halyҡ eposy

 

9-sy býlek

 

Ayҙar, kóndәr uҙghan, tiy,
Keshelәr torlaҡ ҡorghan, tiy;
Ber-berenә yóróshóp,
Uynap bergә, kólóshóp,
Ҡoҙa-ҡoҙaghyy bulyshyp,
Yәshe-ҡarty yoplashyp,
Ҡanly yauҙan tynyshyp,
Bayman tabyp, tyn alyp,
Rәhәtlәnep ҡalghan, tiy.
Byna ber saҡ taghy la
Hyugha barghan ҡyҙҙarҙy,
iylgha syҡҡan iyrҙәrҙe
Deyeýҙәr andyp yatҡan, tiy,
Hyugha barha, yotҡan, tiy,
Yyghyp, ҡanyn hurghan, tiy,
Yórәgene alghan, tiy;
Ҡayala ҡalghan yylandar
Keshelәrҙe saҡҡan, tiy.
Keshelәr bynan zarlanyp,
Ҡurҡynyshyp, yalbaryp,
Uralgha bary kilgәndәr,
Uralgha hóilәp birgәndәr.
Ural halyҡty tuplaghan;
Deyeýҙәrҙәn haҡlaghan;
Deyeýҙәr, byny belgәs tә
Er yóҙónә syҡmaghan.
Ural ҡarap tormaghan:
IYҙel, Yayyҡ, Nógóshtó,
Haҡmar, býtәn batyrҙy
Yauҙaryna bash ҡylghan;
Bulat ҡylysyn alyp,
Ýҙe Aҡbuҙyn mengәn.
Aybarlanyp, shau halyp,
Aҡbuҙatyn dulatyp,
Erҙә dauyl ҡuptaryp,
Hyuҙa tulҡyn ҡaynatyp,
Shýlgәn kýlenә barghan.
«Kýlen urtlap bótórәm,
Hyu ҡaldyrmay ҡorotam,
Keshegә tynlyҡ birmәgәn
Ҡalghan-boҫҡan deyeýҙәn,
Yau bulyusy Shýlgәndәn
Bar halyҡty ҡotoltam!» —
Tiyep, kýlde urtlaghan,
Kýl hyuy ҡaynay bashlaghan.
Deyeýҙәr ҡurҡyp shaulaghan,
Shýlgәn baryn tuplaghan.
Ural kýlde hura, tiy,—
Deyeýҙәr eskә tula, tiy,
Berәm-berәm Uraldyn
Yórәk-bauyryn telә, tiy.
Deyeý bik kýp tulghan hun,
Yórәgene telgәn hun,
Ural kýlde bórkkәn, tiy,
Ҡyrgha syҡҡan deyeýҙe
Batyrҙary totҡan, tiy.
Ayaghyna baҫalmay,
Ҡabat yauyn asalmay
Ural shunda yyghylghan,
Bótә keshe yyiylghan,
«Il bәhete iyne»,—tiyp,
Bary hyҡtap ilaghan.
Ural: «Kýrҙegeҙ baryn kýҙ menәn
Hyu urtlaghan auyҙyma
Deyeýҙәr tuldy yau menәn.
Yórәgemde teldelәr,
Ҡuldan kóstó aldylar.
Halҡym, heҙgә shuny әitәm,
Ulandarym, heҙgә әitәm:
Uyym-uyym kýldәrҙen
Barynda deyeý bulasaҡ,
Uҫallyghyn ҡylasaҡ,
Esegeҙgә kerәsәk.
Deyeýҙәrҙeng ҡohoro
Baryghyҙgha teyәsәk,
Shunan baryng ýlәsәk.
Kýldeng hyuyn esmәgeҙ,
Haraplyҡҡa tóshmәgeҙ,
Deyeýҙәrgә buy biyrep,
Ҡul ҡaushyryp tormaghyҙ —
Deyeýҙәrgә yau asyp,
Diyngeҙҙe deyeýҙәn әrsep,
Erҙә torlaҡ tabyshtym,
Keshelәrҙe yauyzdan
Ҡotҡaryrgha tyryshtym.
Menhәm Buҙat bar iyne,
Ҡulda bulat bar iyne;
Yau tuplarlyҡ eremdә
Talay iylem bar iyne;
Ҡuldash bulyr iylemdә
Batyr iyrҙәr bar iyne.
Shular ҡәҙeren belmәnem,
Batyrlyҡҡa mahayyp,
Kәnәsh ҡorop tormanym,
Yanghyҙ bashym uylanym,
Unmaҫ yuldy haylanym.
Uldarym, tynlan, heҙgә әitәm,
Tynla, iylem, hiynә әitәm:
IYr-aryҫlan bulhang da,
Batyr belәkle tyuhang da,
Ildә yóróp, il kýrmәi,
Tubyghyndan ҡan kismәi,
Yórәgeng batyr bulalmaҫ.
Yauyzgha yuldash bulmaghyҙ,
Kәnәshheҙ esh ҡylmaghyҙ,
Ulandarym, heҙgә әitәm:
Min әrsegәn erҙәrҙә
Keshegә bayman tabyghyҙ;
Yauҙa bulha, bash bulyp,
Keshegә il ҡoroghoҙ,
Danly batyr bulyghyҙ.
Olono olo iytegeҙ, —
Kәnәsh alyp yórógóҙ;
Kesene kese iytegeҙ, —
Kәnәsh biyrep yórógóҙ.
Kýҙenә sýp tóshórҙәi,
Kýҙheҙ bulyp ҡalyrҙay
Eҫerҙәrҙeng aldynda
Kýҙenә kerpek bulyghyҙ.
Aҡbuҙatym, bulatym
Ildә torop ҡalyr ul, —
Óҫtónә menep sabyrҙay,
Yauҙa ҡylys heltәrҙәi
Batyrgha menәr at bulyr,
Batyr bulmaҫ iyrҙәrgә
Mener atym yat bulyr.
Ásәgeҙgә әitegeҙ:
Miynәn riza bulhyndar,
«IYrem, hush bul!» — tiyhendәr.
Baryghyҙgha shuny әitәm:
Yaҡshylyҡ bulhyn atyghyҙ,
Keshe bulhyn zatyghyҙ;
Yamangha yul ҡuymaghyҙ,
Yaҡshynan bash tartmaghyҙ!» —
Tiygәn hýҙҙe әitkәn dә,
Ural batyr ýlgәn, tiy.
Ҡayghyryshyp, baryhy
Bashyn týbәn eygәn, tiy;
Kýktәn yondoҙ atylyp,
Homaygha oran birgәn, tiy.
Homay, ҡosh tunyn keyep,
Shunduҡ osop kilgәn, tiy,
Ýle yatҡan Uraldyn
Auyҙynan ýpkәn, tiy.
«Ay Uralym, Uralym,
Yәnenә kiylep etmәnem,
Aҙaҡ hýҙen iyshetep,
Kýnelemde baҫmanym,
Hiynә yәshlәy osorap,
Shatlyghymdan ҡyҙ bulyp,
Ҡosh tunymdy halghaynym;
Yauyzdargha yau asyp,
Yaҡshylyҡҡa yul asyp,
Aҡbuҙatҡa mengәngә,
Bulat ҡylys totҡangha
Ing bәhetle ber bulyp,
Min oҙatyp ҡalghaynym.
Yәnenә kiylep etmәnem,
Auyҙymdan ýpmәnen,
Ny әitereng belmәnem,
Inde hәҙer nishlәiem? —
Ny әitergә belmәiem.
Ҡyҙ bulyp, kemgә ҡarayym?
Homay iysemem ҡalha la,
Keshelәr ҡyҙ tiyhә lә,
Ҡosh tunymdy halmayym,
Sittәr kýҙen alyrlyҡ
Ҡabat hylyu bulmayym,
Hindәy batyr tabalmam,
Batyrgha әsә bulalmam,
Aҡbuҙatyn, bulatҡa
Batyr haylap biyrәlmәm,
Ҡosh kóiómә ҡalyrmyn,
Tyu yomortҡa halyrmyn;
Balam bulha, ҡosh bulyr,
Hiyneng kerheҙ uyyndan
Tóҫó bulha, aҡ bulyr.
Inde niysek iytәiem?
Ýҙeng sapҡan yulyna,
Hyҙylyp kilgәn tauyna
Gýren ҡaҙyp kýmәiem,
Izge telәk telәiem.
Ýҙeng sapҡan zur yulyn
Biylen his hyu ҡyrҡalmaҫ.
Hiynәn ҡalghan zur tauyn
Ýҙ ҡuyynyna alyr ul,
Hiyneng menәn berlektә
Mәnge erҙә ҡalyr ul.
Óҫtón astyng diyngeҙҙen,
Óҫtóndә batyr buldyng hiyn,
Buyyna il ҡorҙong hiyn;
Ҙur tauyndyng ҡuyynynda
Ilgә zatly bulyrҙay,
Keshegә tatly bulyrҙay,
Yәndәy hanap yórórҙәi
Taghy la zatly bulyrhyn,
nghalmaҫ altyn bulyrҙay,
Keshegә danly hanalyp,
Doniyagha batyr bulyrhyn», —
Tiygәn hýҙen әitkәn dә,
Uraldy taugha kýmgәn, tiy,
Homay osop kitkәn, tiy,
Ildәn ghәiep bulghan, tiy;
Ural yuly — beyek tau,
Ural gýre — danly tau —
Ural bulyp ҡalghan, tiy.
Baytaҡ yyldar uҙghan hun,
Homay Uralyn haghynghan:
Unyng yuly buyynan
Osop yóróp, talpynghan,
Taugha kiylep, ҡayala
Uraldy uylap, mong sәskәn,
Aҡҡosh bulyp týl yәiep,
Aҡҡosh tyuyn ýrsetkәn.
Byny bary belgәn, tiy,
Homay toҡomo ҡoshtar, tiyp,
Ber tughanday kýreshep,
Au aulauҙan tyiyshyp,
Aҡҡosh totop eimәҫkә, tiyp,
Ýҙ-ara hýҙ ҡuyyshyp, —
Aҡҡosh ýrsep kitkәn, tiy;
Aҡҡosh iyte keshegә
Shugha haram iykәn, tiy.
Homay týҙmәy osҡan, tiy,
Ber kilgәn, ti, kitkәn, tiy;
Tynys iyl, tiyp, berәmlәp,
Ҡosh-ҡorttarҙy eyәrtep,
Ýҙ artynan erkeltep,
Taghy Uralgha kilgәn, tiy;
Shugha eyәrep Uralda
Ҡosh-ҡort, yәnlek tulghan, tiy.
Ҡoshtar kitkәnen belgәs,
Tynys il tip iyshetkәs,
Ҡatil ýgeҙe, toҡomon
Ýҙe bashlap eyәrtep,
Danly Ural buyynda,
Yәmle Ural ҡuyynynda
Bergә ghýmer hórәm, tiyp,
Ural buyyna kilgәn, tiy,
Keshegә buy birgәn, tiy.
Aҡbuҙat ta il giyҙep,
Yylҡy toҡomon yyiyp,
Bar yylҡygha bash bulyp,
Baryn alyp kilgәn, tiy.
Keshelәrgә ylyghyp,
Menәrenә at bulyp,
Yylҡy la týllәp kitkәn, tiy.
Ay, kón hayyn Uralgha
Tórló yәnlek tulghan, tiy,
Shul yәnlektәr, ҡosh-ҡorttar
Kiyleý kónó keshegә
Ay, yyl hanap beleýgә
IYsem bulyp kitkәn, tiy.
Ural batyr ulgәn hun,
Gýrendә erhep bótkәn hun,
Gýre balҡyp torghan, tiy,
Byny kýrgәn keshelәr
Yyiylyshyp barghan, tiy,
Ber us tupraҡ alghan, tiy,
Bary danlap halghan, tiy,
Bara-bara ul erҙә
Altyn bulyp kitkәn, tiy.
Ҡosh-ҡort, yәnlek kýbәigәs,
Shishmә hyuy etmәgәs,
Kýldәn ҡurҡyp әsmәgәs,
IYҙel batyr, Yayyҡҡa,
Nógósh batyr, Haҡmargha
Halyҡ yyiylyp kilgәn, tiy,
«Nishlәibeҙ?» — tiyp, baryhy
Aptyrashyp әitkәn, tiy.
IYҙel uygha ҡalghan, tiy,
Atahynyng bulatyn
Ýҙ ҡulyna alghan, tiy;
Aҡbuҙatҡa mengәn dә,
Bótә halyҡty yyighan da:
«Esә torghan hyuҙa la,
Yәshәp kilgәn doniyala
Yauyz bótmәi, yәn tyumaҫ,
Tyuha la, tynys yәshәmәҫ,
Shýlgәngә yau asayyҡ,
Baryn tar-mar yahayyҡ, —
Hyu ҙa bulyr keshe ósón,
Tynys bulyr il ósón», —
Tiyep hýҙen bótkәndә,
Yau asyrgha torghanda,
Homay kiylep etkәn, tiy,
Bylay tiyep әitkәn, tiy:
«Batyrҙan tyughan iyr-eget
Aptyrauҙa ҡalyrmy?
Doniyala tyughan ber yәnden
Uylap bashy etmәgәn,
Kýnelenә kilmәgәn
Diyngeҙenә yul halyr,
Deyeýҙәren tau ҡylyr,
Bótә diyngeҙ ҡorotop,
Yórógәn yulyn il ҡylyr, —
Tip kem genә uylaghan?
Atang ýҙe ýlhә lә,
Bulaty ҡaldy ҡulynda,
Buҙ aty ҡaldy yanynda.
Atang deyeýҙәn tau óihә,
Sapҡan eren yul iythә,
Yaman hyuҙy bótórhә,
Ilde bergә tuplaha, —
Heҙgә aҙaҡ ataghyҙ:
«Kýldeng hyuyn esmәgeҙ,
Esep әrәm bulmaghyҙ», —
Tip әitkәine týgelme?
Shýlgәngә yau ashang da,
Uny tar-mar iythәng dә,
Kýlenәn il mandymaҫ,
Ásә hótóndәy bulyp,
Ilde mәnge hugharmaҫ!»
Homay hýҙen iyshetkәs,
IYҙel uygha ҡalghan, tiy;
Aҡbuҙattan tóshkәn, tiy,
Atahynyng bulatyn
Ҡulyna totop alghan, tiy,
Beyek taugha mengәn dә,
IYrәmәllәp torghan, tiy.
«Atayymdyng ҡulynda
Bulat deyeý turany;
Uraldan tyughan ul bulyp,
Halyҡty hyuhyҙ ҡanghyrtyp,
Batyr iyseme kýtәrep,
Hyu tabalmay tilmerep
Torou irlek bulamy?» —
Tiygәn dә IYҙel iyrәiep,
Tauҙy yara sapҡan, tiy,
Kómóshtәy ber aҡ yylgha
Shyltyrap shunduҡ aҡҡan, tiy;
Tauҙy buylap kitkәn, tiy,
Ázrәҡәnәn bar bulghan
Yamantaugha etkәn, tiy.
Tau yylghany byughan, tiy,
IYҙel kiylep uҡtalyp,
Biylen óҙә sapҡan, ti, —
Yylgha ary aҡҡan, tiy;
IYҙel baҫyp torghan tau,
IYrәmәllәp sapҡan tau,
Yylgha syghyp aҡҡan tau —
«IYrәmәl» bulyp ҡalghan, tiy.
Yylgha byughan zur tauy,
Ҡyrҡa sapҡan uryny —
«Ҡyr(y)ҡty» bulyp ҡalghan, tiy.
IYҙel batyr tapҡan hyu,
Shyltyrap matur aҡҡan hyu
IYҙel bulyp ҡalghan, tiy.
Bary kiylep eskәn, tiy,
Hyu aҡҡanyn kýҙәtep,
Bótәhe lә ҡyuanyp,
Bylay tiyep әitkәn, tiy:
«IYҙel batyr tapҡan, ai, Aҡ yylgha
Shyltyrap ta agha la ýҙәndәn.
Tәmle IYҙelkәy hyuҙary la
Bótórәler hyu kóҫәgәn uyҙarҙy,
Ҡyuandyra ҡan ilaghan ildәrҙe.
Ghýmerҙәr ýk telәp il yyrlany
Batyr tyughan, tip ýk Uraldan.
Tәmle IYҙel hyuҙary la
Bótórәler hyu kóҫәgәn uyҙarҙy,
Ҡyuandyra ҡan ilaghan ildәrҙe» .
Shulay baryhy maҡtaghan,
Ҡan ilauҙan tuҡtaghan.
Bar halyҡ erkelep,
Ber IYҙeldeng buyynda
Yәmle tughay-uyynda
Torlaҡ ҡora bashlaghas,
Ay-yyl hanap týllәgәs,
Ildә keshe kýbәigәn,
IYҙel buyy tarayghan.
Dýrt batyr ber yyiylyp,
Bergә ultyryp uylaghan;
Yayyҡ, Nógósh, Haҡmarҙar,
Yany yylgha eҙlәgәn.
IYҙel hymaҡ, bylar ҙa
Almashlashyp, ber-bere
Bulat menәn sapҡan ti, —
Ularҙan da ós yylgha
Shyltyrashyp aҡҡan, tiy.
Bylar halyҡty yyighandar,
Dýrt batyrgha býlgәndәr;
Dýrt yylghany buylatyp,
Torlaҡ ҡorop taralyp,
Ayyrym doniya ҡorghandar.
Dýrt batyrҙyng iyseme
Dýrt yylghagha at bulghan,
Onotolmaҫ zat bulyp,
Byuyn-byuyn ҡalghandar.

(1910 yylda elekke Yrymbur gubernahy Orsk óiәҙe (Bashҡortostandyng hәҙerge Baymaҡ rayony) IYҙris auylynda yәshәgәn ҡuraysy-sәsәn Ghәbit Arghynbaev (1856-1921) menәn shul uҡ óiәҙҙeng 2-se Etҡol auyly sәsәne Hәmit Álmóhәmәtovtan Móhәmәtsha Burangholov yaҙyp alghan) /Rәsәy fәndәr akademiyahy Ófó ghilmy ýҙәgeneng arhivy. F.Z. Op.12. D. 233. Al. 1-144.

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Anyq-qanyghy

JY taldauy: Tramp pen Vens Zelenskiydi juasytqysy keldi

Bahytbol Berimbay 3019