Abay – 180 jyl

 Búl ghalamdy Qúday ghajayyp hikmetpenen, minsiz kelisimmen jaratqan. «Eshbir nәrseni hikmetsiz jaratpady, bәrining hikmeti bar, sebebi bar» (Abay). «Kereksiz jaratylghan bir tozany joq» (Shәkәrim). Olay bolsa, Alla taghala adamdy da naqty bir maqsatpen jaratqany, soghan sәikes salghan joly boluy sózsiz ghoy degen oigha tirelesiz. Mine, osy joldy Abay «Haq joly» ataghan. Qazirgi tanda kóp aitylyp-jazylyp jýrgen «tolyq adam» – osy atalghan Haq jolyna týsushi. Sondyqtan oishyldyng tolyq adam tanymy sóz bolghan jerde, Qúday joly iydeyasyn úmytpau kerek. Ekeuin birge qarastyrmay bolmaydy. Tómende abaytanu ghylymynyng sheshilmey kele jatqan osynau kýrdeli mәselesin sarapqa salyp, týiinin tarqatyp kórmekpiz.

Ómir joly men Qúday joly turaly týsinik

1895 jyl – Abay ruhany ómirding móldir búlaghyna bas qoyghan, shabyty shalqyghan altyn uaqyttyng biri. Osy jylghy «Lay sugha may bitpes qoy ótkenge» óleninde «Kýni-týni oiymda bir-aq Tәniri» dey kele, nәrli oilaryn bylaysha tiyanaqtaghan:

Meken bergen, halyq qylghan Ol lәmәkәn,

Týp IYesin kóksemey bola ma eken?

Jәne Oghan qaytpaqsyn, ony oilamay,

Ózge maqsat aqylgha tola ma eken?

«Qúdaygha qaytu – týp maqsat» degen Qúran sózi. Ómirding mәni, tirshilikting sәni sonda. Biraq onyng tolmay jatyp solatyny bar. Óitkeni, ómir jarqyly kýshti, oghan әlsiz pende qaytip qarsy túrmaq. Ol qalyng túmanda adasqan jolaushy esepti. Adaspau amaly – ruhany ómir, soghan úmtyl, jetile ber! Osynau iydeyany sanagha jetkizuge Abay óleng sonynda taghy bir tereng oy qosady:

«Ómir joly – tar soqpaq, bir iygen jaq.

IYiltip eki basyn ústaghan Haq.

IYmek jolda tiyanaq, tegistik joq,

Qúlap ketpe, tura shyq, kózine baq!»

Jaratqan IYemizding ómir jolyn iyiltip ústaghany, yaghny emtihan qylghany nesi? Osy týsinu manyzdy. Adam ghapyl dýniyeni meniki deydi, jerge nege kelgenin bilmeydi. Toq kezde ashtyq, deni sauynda auru bar demeydi. «Bilmegen soqyr, Qayghysyz otyr, Tamaghy toysa jatugha» (Abay). Qinalys, qayghy-qasiret oghan es jinatugha kerek. Mine, Tәnirining ómir jolyn iyiltip ústauy osymen óz týsinigin tabady. Pendege jany sergek, kónili oyau bolugha ózge amal joq.

Qoryta aitqanda, ómir joly – ýlkendi-kishili synaq, onyng únghyl-shúnghylyna sýrinip, qúlap ketpey, tura shyghu ózine baylanysty. Mine, Abaydyng «Kózine baq!» deui – taghdyryng óz qolynda degenning isharaty.

Sabyr etseniz, endi mәselening «adamnyng aty adam boluy, naghyz ómiri qay kezden?» degen aspektisine de kónil bóleyik. Atyng adam bolugha aqyl jýrekke qúlaq asuy shart. Sonda ghana emtihan ayaqtalyp, naghyz ómir bastalmaqshy. Abaydyn: «Aqylgha sәule qonbasa, hayuansha jýrip kýneltpek» deytini sol. Júrtynyng ózimshil, bos sózge ýiir, oigha olaq minezderine oishyl: «Jan bizdi jas kýnimizde biylep jýr eken. Erjetken son, kýsh engen son, oghan biyletpedik. Jandy tәnge bas úrghyzdyq» dep diagnoz qoyady.

Jandy tәnge bas úrghyzu (yaky jalang aqylmen ómir sýru) – barsha adamzattyng ortaq derti qazir. Zaman adamdy iylegeni, qaqtyghys atauly tek órshy týskeni әrkim ózi kórip-bilip otyrghan basy ashyq jәit. Bergen sayyn bere ber deytin tәn qúmary (nәpsi) – tútynushylyq  jýgensiz ketken әlemde jaqsylyq qaydan bayandap qalsyn. Álsizdi әldi, imandy pendeshilik, әdiletti qiyanat jenbesin, jalpaq tilmen aitqanda, jer betine qút daryp, baq qonsyn desek, adamzat sanasy Abay dittegen baghytqa qaray ózgerui kerek.

Ómir joly týsinigin tәpsirleuimiz osymen tәmam.

Endi Abaydyng «Qúday joly» iydeyasyna keleyik. Qúday joly degen – Qúdaygha qaytu joly. Ol jýrek kózi ashyluynyn, pendelikting kәmәlatynyng kepili. Yaghny adam ruhy men ghayyp әlem arasynda baylanys ornauy degen sóz.

Osy aitylghan ómirding ruhany biyigine shyghyp, Haq jolynda jýrudi ózine shart qylu  – taza músylman, tolyq adam dengeyi. Eskerte otyrayyq, búl sanauly túlgha enshisi. «Edinisa – jaqsysy, Ergen eli beyne nól» demekshi, qalyng tobyr eteginde qalady.

«Talay sóz búdan búryn kóp aitqanmyn» óleninde úly shayyr:

«Adasyp, alandama jol taba almay,

Berirek týzu jolgha shyq qamalmay.

Ne ghylym joq, nemese enbek te joq,

Eng bolmasa ketting ghoy mal bagha almay» (1895) –

deydi. «Týzu jol» búl jerde – ghylym men óner joly. Al «Tasdiyq» traktatynda aitqan jol ózgerek. Ol – Jaratqan IYening býkil adamzatqa salghan kәmәlatty joly. Abay: «Qúday búl ghalamdy jaratty, erinbedi, kelisimmenen, hikmetpenen kәmәlatty bir jolgha salyp jasady» deydi. Kýlli tirshilik iyeleriniki sekildi adamzat kóshining de ózindik kәmәlatty (әdiletti) joly bar. Ol – damudyng materialdyq hәm ruhany jaqtary tútas qamtyluy. Mine, danalyq traktatynda Abay tarqatqan týiinning biri osyny dәleldeu.

Tolyq adam ilimi jәne әdiletti jol iydeyasy

 «Tasdiyq» traktatynda kәmәlatty (әdiletti) jolgha qatysty Abay eki anyqtama beredi: biri – «Ne týrli bolsa da, ya dýniyennen, ya aqylynnan, ya malynnan, ghadalәt, shapaghat sekildi bireulerge jaqsylyq tiygizbek maqsatyng bolsa, ol jol – Qúdanyng joly». Ekinshisi –  «Qúday joly – sheksiz. Biraq sol jolgha jýrudi ózine shart qylyp kim qadam basty, ol – taza músylman, tolyq adam delinedi». Tezisting ekeui de manyzdy anyqtama, әri ereje!

Sonymen, Qúday joly – әdiletti jol, oghan jýrudi ózine shart qylyp qadam basty, sol – taza músylman, tolyq adam. Boldy, bitti. Egerde tolyq adam konsepsiyasyn Qúday joly úghymynan bólek qarastyrsaq, onda bәhra bolmaydy, jansaqtyqqa úrynamyz.

Endi Abaydyn: «Qúday taghalanyng joly degen jol nihayatsyz (sheksiz) bolady. Onyng nihayatyna eshkim jetpeydi» degen sózine nazar audarayyq. Fәny ómir de, adamnyng ómiri de shekteuli. Demek, oishyldyng «Qúday joly sheksiz» degeni – ruhany әlemdi menzegeni. Zattyq әlem – ótkinshi, baqy – mәngi. Sóitip, eki jol bar: biri – dýniyelik jol, ol – qysqa әri adamdy uaqyt ótken sayyn Tәniriden alshaqtata beredi, ekinshisi – ruhany jol (yaghny ghúmyr), ol – sheksiz әri Tәnirige jaqyndata týsetin bolady.

Taghy aitayyq, sheksiz de әdiletti jol – nәpsini jengenderding jәne bireulerge jaqsylyq tiygizbekti maqsat qylghandardyng joly. Mәselen, Qúranda: «Sonday jolymyzdy qalaghandardy, әlbette, tura jolymyzgha salamyz» (Ghankabut sýresi, 69-ayat) delingen.

Ádilet jәne әdiletti jol sóz bolghan jerde «Allanyng ózi de ras...» óleninde Abay aitqan:

«Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep,

Jәne Haq joly osy dep әdiletti», -

degen danalyq iydeyany ainalyp óte almaymyz.

Keshegi kenestik dәuirde ýshinshi sýn – әdiletti sýn dep keldik. Abaydyng «Mahabbatpen jaratqan adamzatty» degeni – birinshi sýng, Allanyng adamdy sýngi ekeni eskerilmedi. Aqiqatynda Abay Haq jolyn aitqan, onyng manyzyn, ne ýshin kerektigin dittegen. Onsyz barshagha sýiispenshilikpen qarau joq. Jalghan ómir jolyndaghy adamgha búl bos qiyal esepti. Kerisinshe, Qúday jolyna qadam basqan ghadalәtti adamgha búl qalypty nәrse.

Ghadalәtti bolu – barshagha mahabbatpen qarau degendi oishyl bylaysha týsindiredi: «Ghadalәtti adamnyng kóniline keledi: men óz kónilimde «Hallaqy menimen, sonday-múnday halyqtarymen (jaratqandarymen) múghamәla (mәmile, jyly qarym-qatynas) qylsa eken» dep túryp, ózim sol halyqtarmen múghamәla qylmaghandyghym jaramaydy ghoy dep».

Sóitip, «Jәne Haq joly osy dep әdiletti» degenning  mәnisi – әdiletti sýng emes. Adamzatty, bir jaghynan, «bauyrym» dep, ekinshi jaghynan, «Allanyng barsha pendelerine salghan kәmәlatty joly osy» dep sýng. Osylay týsinsek dúrystyq.

Barshany kәmәlatqa, Qúday jolyna shaqyrghan hakim: «Ózge jolda ne ýmit bar?» deydi. Kәmәlatty jol – sheksiz, demek, onda aldynghy, ortanghy jәne artqy toptar bolmaq. Barshasyna ýsh qasiyet (ghylym, rahym, ghadalәt) ortaq. «Búl aitylmysh ýsh haslәt iyelerining aldy – payghambarlar, onan song – әuliyeler, onan song – hakimder, eng aqyry – kәmil músylmandar» (Abay).

Atalghan tórt top ókilderi, әriyne, kókten salbyrap týspeydi, sanaly jandar men Tәnirige moyynsúnghan qarapayym dindar qauym arasynan shyqpaqshy. Islam teoriyasy boyynsha ómir jolynan Haq jolyna basqyshtaghan imany týgel túlgha «kәmil adam» (parasatty ya sanaly adam) delinedi. Onan tolyq adamnyng aiyrmasy nede? Endi osyghan toqtalayyq.

Tolyq adam men kәmil adam: birligi men ózgesheligi

  Kәmil adam (әl-insan әl-kamiyl) dep músylmandyq Shyghystyng fәlsafasynda ruhany bolmysyn jetildirgen kәmәlatty túlghany aitqan. Abay ýirenshikti týrde «kәmil adam» demey, «tolyq adam» degen. Nege? Búl, sóz joq, «men ózimning tól tanymym boyynsha ózindik beyneni qalyptadym» degen isharaty. Sonymen, eski men jananyng birligi nede, ózgesheligi qaysy?

Aldymen ortaq qasiyetterine toqtalayyq. «Áuelde bir suyq múz – aqyl zerek» óleninde Abay bylay deydi:

«Aqyl, qayrat, jýrekti birdey ústa,

Sonda tolyq bolasyng elden erek!»

Ýsh qasiyetti «Alla taghala әr adamnyng boyynda tәhmin (kishkene) bar qylyp jaratqan» deydi Abay. Bireu aqylyn zoraytyp oqymysty, bireu ynta-jigerin ósirip qayratty, endi bireu jýregi meyirimge toly, jomart boluy mýmkin. Biraq búl «tolyq bolu» emes. Abay: «Jeke-jeke bireui jarytpaydy» dep bildiredi. Tolyq adam boludyng kilti – ýsh qasiyetti birdey ústauda!

Óitkeni, birdey ústau – nәpsini jenu. Shәkәrim: «Myna jaqta nәpsi jatyr, Qiyanatty jastanyp» demekshi, kәne, ol «batyrdy» jenip kór. Óle-ólgenshe ózinmen kýresuing kerek. Búl, әriyne, siyrek taqua danyshpannyng ghana sybaghasy.

Qoryta aitqanda, kәmil, meyli, tolyq adam deyik, búlar – Qúday jolyna qadam basqandar. Ekeui de zamangha biyletpey, qayta ony biyleytin, jana aitylghanday, adamdyq ýsh qasiyetti birdey ústau jónimenen ómirden ghúmyrgha satylaghan jandar. Janasatyn tústary kóp boluy da sodan.

Negizi, Abay, Shәkәrimning ghúmyry kәmәlattyng jarqyn mysaly. Eki ghúlama da artqygha ólmes, óshpes ilimderin qaldyrdy. Búl ómirlik sabaq, dýniyelik tәjiriybening arqasy. Jalghannyng kóreshegin keshe jýrip, ómir jolynan Haq jolyna satylaudyng ýlgi, ónegesi.

Endi kәmil adam men tolyq adamnyng ózgesheligi nede degenge keleyik. Birden aitayyq, ol ózgeshelik – Qúdaygha ghashyqtyq dengeyi eki týrli boluyna tireledi. Kәmil adam – orta ghasyrlar kóleminde imam әl-Ghazali, әzireti Iasauy bastatqan músylman ghúlamalary dýniyege әkelgen sopylyq teoriyasy. Ol boyynsha kim Qúday joly – tariqatqa kirse, sol kәmәlatqa jetpekshi. Oghan nәpsiden suynyp, ahiyret paydasyn kýzetse jetkilikti, ómir jolynan ótu shart emes. Búl – bek shetin, bek nәzik әuliyelik jol. Oghan ghylymnyng da, qayrattyng da, mahabbattyng da zory kerek. Sondyqtan oghan týssem deytinderge Abay: «Árbir nadannyng «biz tarihatqa kirdik»  dep jýrgeni «biz búzyldyq» degenimenen bir bolady» dep eskertu jasaydy.

Sonymen, ózgeshelik nede? Abay әuliyeler haqynda: «Olar uhray (ahiyret) paydasyn ghana kýzetti. Ghashyqtyqtary sol hәlge jetti, dýniyeni, dýniyedegi tiyerlik paydasyn úmytty» dese, hakimder turaly: «Hakimder dýniyede tiyetin paydasyn sóiledi. ...Dýniyedegi býkil lәzzat búlargha ekinshi mәrtabada qalyp, bir ghana Haqty tappaq, әrbir nәrsening sebebin tappaqpenen lәzzattanady» deydi.

Osy eki anyqtama biz izdep otyrghan kәmil insan men tolyq adam aiyrymyna da sәulesin týsiredi. Hakim jayly sózden úghylatyny –  búlar Qúdaygha degen mahabbaty men qúlshylyghyn dýnie isi arqyly atqaratyndar («Bir ghana Haqty tappaq, әrbir nәrsening sebebin tappaqpenen lәzzattanu» Abaydyng ózining de tәjiriybesi).

Ómir, dýnie isi arqyly Qúday taghala razylyghyna bólenuding amaly – jasampazdyq, izgilik jasaushylyq. Izgilik jasau (ghamalus-saliyh) ne ekenin Abay bylay dep jetkizedi:

«Mazlúmgha janyng ashyp, ishing kýisin,

Hareket qyl, paydasy kópke tiysin.

Kópting qamyn әuelden Tәniri oilaghan,

Men sýigendi sýidi dep IYeng sýisin!» (1897).

Qoryta aitqanda, hakim Abay kómilip qalghan jәuәnmәrtlik pen kәmil adam ilimderin qazyp alyp, qayta tiriltken. Osyghan kóz jetkizdik. Qayta janghyrghan ilim boyynsha, pendelikting kәmәlaty eki taraptan: biri – iman, kókirek kózding ashyluy, ekinshisi – ihsan, dýniyege tiyetin paydasyn oilau, izgilikti kóp jasaugha úmtylu. Kәmәlat biyigine kóteriluding qos qanaty, mine, osylar desek, búl tújyrymgha eshkimning talasy bola qoymas degen oidamyn.

Asan Omarov,

abaytanushy

Abai.kz