اباي – 180 جىل

 بۇل عالامدى قۇداي عاجايىپ حيكمەتپەنەن، ءمىنسىز كەلىسىممەن جاراتقان. «ەشبىر نارسەنى حيكمەتسىز جاراتپادى، ءبارىنىڭ حيكمەتى بار، سەبەبى بار» (اباي). «كەرەكسىز جاراتىلعان ءبىر توزاڭى جوق» (شاكارىم). ولاي بولسا، اللا تاعالا ادامدى دا ناقتى ءبىر ماقساتپەن جاراتقانى، سوعان سايكەس سالعان جولى بولۋى ءسوزسىز عوي دەگەن ويعا تىرەلەسىز. مىنە، وسى جولدى اباي «حاق جولى» اتاعان. قازىرگى تاڭدا كوپ ايتىلىپ-جازىلىپ جۇرگەن «تولىق ادام» – وسى اتالعان حاق جولىنا ءتۇسۋشى. سوندىقتان ويشىلدىڭ تولىق ادام تانىمى ءسوز بولعان جەردە، قۇداي جولى يدەياسىن ۇمىتپاۋ كەرەك. ەكەۋىن بىرگە قاراستىرماي بولمايدى. تومەندە ابايتانۋ عىلىمىنىڭ شەشىلمەي كەلە جاتقان وسىناۋ كۇردەلى ماسەلەسىن ساراپقا سالىپ، ءتۇيىنىن تارقاتىپ كورمەكپىز.

ءومىر جولى مەن قۇداي جولى تۋرالى تۇسىنىك

1895 جىل – اباي رۋحاني ءومىردىڭ ءمولدىر بۇلاعىنا باس قويعان، شابىتى شالقىعان التىن ۋاقىتتىڭ ءبىرى. وسى جىلعى «لاي سۋعا ماي بىتپەس قوي وتكەنگە» ولەڭىندە «كۇنى-ءتۇنى ويىمدا ءبىر-اق ءتاڭىرى» دەي كەلە، ءنارلى ويلارىن بىلايشا تياناقتاعان:

مەكەن بەرگەن، حالىق قىلعان ول لاماكان،

ءتۇپ يەسىن كوكسەمەي بولا ما ەكەن؟

جانە وعان قايتپاقسىڭ، ونى ويلاماي،

وزگە ماقسات اقىلعا تولا ما ەكەن؟

«قۇدايعا قايتۋ – ءتۇپ ماقسات» دەگەن قۇران ءسوزى. ءومىردىڭ ءمانى، تىرشىلىكتىڭ ءسانى سوندا. بىراق ونىڭ تولماي جاتىپ سولاتىنى بار. ويتكەنى، ءومىر جارقىلى كۇشتى، وعان ءالسىز پەندە قايتىپ قارسى تۇرماق. ول قالىڭ تۇماندا اداسقان جولاۋشى ەسەپتى. اداسپاۋ امالى – رۋحاني ءومىر، سوعان ۇمتىل، جەتىلە بەر! وسىناۋ يدەيانى ساناعا جەتكىزۋگە اباي ولەڭ سوڭىندا تاعى ءبىر تەرەڭ وي قوسادى:

«ءومىر جولى – تار سوقپاق، ءبىر يگەن جاق.

ءيىلتىپ ەكى باسىن ۇستاعان حاق.

يمەك جولدا تياناق، تەگىستىك جوق،

قۇلاپ كەتپە، تۋرا شىق، كوزىڭە باق!»

جاراتقان يەمىزدىڭ ءومىر جولىن ءيىلتىپ ۇستاعانى، ياعني ەمتيحان قىلعانى نەسى؟ وسى ءتۇسىنۋ ماڭىزدى. ادام عاپىل دۇنيەنى مەنىكى دەيدى، جەرگە نەگە كەلگەنىن بىلمەيدى. توق كەزدە اشتىق، دەنى ساۋىندا اۋرۋ بار دەمەيدى. «بىلمەگەن سوقىر، قايعىسىز وتىر، تاماعى تويسا جاتۋعا» (اباي). قينالىس، قايعى-قاسىرەت وعان ەس جيناتۋعا كەرەك. مىنە، ءتاڭىرىنىڭ ءومىر جولىن ءيىلتىپ ۇستاۋى وسىمەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى. پەندەگە جانى سەرگەك، كوڭىلى وياۋ بولۋعا وزگە امال جوق.

قورىتا ايتقاندا، ءومىر جولى – ۇلكەندى-كىشىلى سىناق، ونىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىنا ءسۇرىنىپ، قۇلاپ كەتپەي، تۋرا شىعۋ وزىڭە بايلانىستى. مىنە، ابايدىڭ «كوزىڭە باق!» دەۋى – تاعدىرىڭ ءوز قولىڭدا دەگەننىڭ يشاراتى.

سابىر ەتسەڭىز، ەندى ماسەلەنىڭ «ادامنىڭ اتى ادام بولۋى، ناعىز ءومىرى قاي كەزدەن؟» دەگەن اسپەكتىسىنە دە كوڭىل بولەيىك. اتىڭ ادام بولۋعا اقىل جۇرەككە قۇلاق اسۋى شارت. سوندا عانا ەمتيحان اياقتالىپ، ناعىز ءومىر باستالماقشى. ابايدىڭ: «اقىلعا ساۋلە قونباسا، حايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك» دەيتىنى سول. جۇرتىنىڭ ءوزىمشىل، بوس سوزگە ءۇيىر، ويعا ولاق مىنەزدەرىنە ويشىل: «جان ءبىزدى جاس كۇنىمىزدە بيلەپ ءجۇر ەكەن. ەرجەتكەن سوڭ، كۇش ەنگەن سوڭ، وعان بيلەتپەدىك. جاندى تانگە باس ۇرعىزدىق» دەپ دياگنوز قويادى.

جاندى تانگە باس ۇرعىزۋ (ياكي جالاڭ اقىلمەن ءومىر ءسۇرۋ) – بارشا ادامزاتتىڭ ورتاق دەرتى قازىر. زامان ادامدى يلەگەنى، قاقتىعىس اتاۋلى تەك ءورشي تۇسكەنى اركىم ءوزى كورىپ-ءبىلىپ وتىرعان باسى اشىق ءجايت. بەرگەن سايىن بەرە بەر دەيتىن ءتان قۇمارى ء(ناپسى) – تۇتىنۋشىلىق  جۇگەنسىز كەتكەن الەمدە جاقسىلىق قايدان بايانداپ قالسىن. ءالسىزدى ءالدى، يماندى پەندەشىلىك، ادىلەتتى قيانات جەڭبەسىن، جالپاق تىلمەن ايتقاندا، جەر بەتىنە قۇت دارىپ، باق قونسىن دەسەك، ادامزات ساناسى اباي دىتتەگەن باعىتقا قاراي وزگەرۋى كەرەك.

ءومىر جولى تۇسىنىگىن تاپسىرلەۋىمىز وسىمەن ءتامام.

ەندى ابايدىڭ «قۇداي جولى» يدەياسىنا كەلەيىك. قۇداي جولى دەگەن – قۇدايعا قايتۋ جولى. ول جۇرەك كوزى اشىلۋىنىڭ، پەندەلىكتىڭ كامالاتىنىڭ كەپىلى. ياعني ادام رۋحى مەن عايىپ الەم اراسىندا بايلانىس ورناۋى دەگەن ءسوز.

وسى ايتىلعان ءومىردىڭ رۋحاني بيىگىنە شىعىپ، حاق جولىندا ءجۇرۋدى وزىنە شارت قىلۋ  – تازا مۇسىلمان، تولىق ادام دەڭگەيى. ەسكەرتە وتىرايىق، بۇل ساناۋلى تۇلعا ەنشىسى. «ەدينيتسا – جاقسىسى، ەرگەن ەلى بەينە ءنول» دەمەكشى، قالىڭ توبىر ەتەگىندە قالادى.

«تالاي ءسوز بۇدان بۇرىن كوپ ايتقانمىن» ولەڭىندە ۇلى شايىر:

«اداسىپ، الاڭداما جول تابا الماي،

بەرىرەك ءتۇزۋ جولعا شىق قامالماي.

نە عىلىم جوق، نەمەسە ەڭبەك تە جوق،

ەڭ بولماسا كەتتىڭ عوي مال باعا الماي» (1895) –

دەيدى. «ءتۇزۋ جول» بۇل جەردە – عىلىم مەن ونەر جولى. ال «تاسديق» تراكتاتىندا ايتقان جول وزگەرەك. ول – جاراتقان يەنىڭ بۇكىل ادامزاتقا سالعان كامالاتتى جولى. اباي: «قۇداي بۇل عالامدى جاراتتى، ەرىنبەدى، كەلىسىممەنەن، حيكمەتپەنەن كامالاتتى ءبىر جولعا سالىپ جاسادى» دەيدى. كۇللى تىرشىلىك يەلەرىنىكى سەكىلدى ادامزات كوشىنىڭ دە وزىندىك كامالاتتى (ادىلەتتى) جولى بار. ول – دامۋدىڭ ماتەريالدىق ءھام رۋحاني جاقتارى تۇتاس قامتىلۋى. مىنە، دانالىق تراكتاتىندا اباي تارقاتقان ءتۇيىننىڭ ءبىرى وسىنى دالەلدەۋ.

تولىق ادام ءىلىمى جانە ادىلەتتى جول يدەياسى

 «تاسديق» تراكتاتىندا كامالاتتى (ادىلەتتى) جولعا قاتىستى اباي ەكى انىقتاما بەرەدى: ءبىرى – «نە ءتۇرلى بولسا دا، يا دۇنيەڭنەن، يا اقىلىڭنان، يا مالىڭنان، عادالات، شاپاعات سەكىلدى بىرەۋلەرگە جاقسىلىق تيگىزبەك ماقساتىڭ بولسا، ول جول – قۇدانىڭ جولى». ەكىنشىسى –  «قۇداي جولى – شەكسىز. بىراق سول جولعا ءجۇرۋدى وزىنە شارت قىلىپ كىم قادام باستى، ول – تازا مۇسىلمان، تولىق ادام دەلىنەدى». تەزيستىڭ ەكەۋى دە ماڭىزدى انىقتاما، ءارى ەرەجە!

سونىمەن، قۇداي جولى – ادىلەتتى جول، وعان ءجۇرۋدى وزىنە شارت قىلىپ قادام باستى، سول – تازا مۇسىلمان، تولىق ادام. بولدى، ءبىتتى. ەگەردە تولىق ادام كونتسەپتسياسىن قۇداي جولى ۇعىمىنان بولەك قاراستىرساق، وندا ءباھرا بولمايدى، جاڭساقتىققا ۇرىنامىز.

ەندى ابايدىڭ: «قۇداي تاعالانىڭ جولى دەگەن جول نيھاياتسىز (شەكسىز) بولادى. ونىڭ نيھاياتىنا ەشكىم جەتپەيدى» دەگەن سوزىنە نازار اۋدارايىق. ءفاني ءومىر دە، ادامنىڭ ءومىرى دە شەكتەۋلى. دەمەك، ويشىلدىڭ «قۇداي جولى شەكسىز» دەگەنى – رۋحاني الەمدى مەڭزەگەنى. زاتتىق الەم – وتكىنشى، باقي – ماڭگى. ءسويتىپ، ەكى جول بار: ءبىرى – دۇنيەلىك جول، ول – قىسقا ءارى ادامدى ۋاقىت وتكەن سايىن تاڭىرىدەن الشاقتاتا بەرەدى، ەكىنشىسى – رۋحاني جول (ياعني عۇمىر), ول – شەكسىز ءارى تاڭىرىگە جاقىنداتا تۇسەتىن بولادى.

تاعى ايتايىق، شەكسىز دە ادىلەتتى جول – ءناپسىنى جەڭگەندەردىڭ جانە بىرەۋلەرگە جاقسىلىق تيگىزبەكتى ماقسات قىلعانداردىڭ جولى. ماسەلەن، قۇراندا: «سونداي جولىمىزدى قالاعانداردى، البەتتە، تۋرا جولىمىزعا سالامىز» (عانكابۋت سۇرەسى، 69-ايات) دەلىنگەن.

ادىلەت جانە ادىلەتتى جول ءسوز بولعان جەردە «اللانىڭ ءوزى دە راس...» ولەڭىندە اباي ايتقان:

«ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ،

جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى»، -

دەگەن دانالىق يدەيانى اينالىپ وتە المايمىز.

كەشەگى كەڭەستىك داۋىردە ءۇشىنشى ءسۇيۋ – ادىلەتتى ءسۇيۋ دەپ كەلدىك. ابايدىڭ «ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى» دەگەنى – ءبىرىنشى ءسۇيۋ، اللانىڭ ادامدى ءسۇيۋى ەكەنى ەسكەرىلمەدى. اقيقاتىندا اباي حاق جولىن ايتقان، ونىڭ ماڭىزىن، نە ءۇشىن كەرەكتىگىن دىتتەگەن. ونسىز بارشاعا سۇيىسپەنشىلىكپەن قاراۋ جوق. جالعان ءومىر جولىنداعى ادامعا بۇل بوس قيال ەسەپتى. كەرىسىنشە، قۇداي جولىنا قادام باسقان عادالاتتى ادامعا بۇل قالىپتى نارسە.

عادالاتتى بولۋ – بارشاعا ماحابباتپەن قاراۋ دەگەندى ويشىل بىلايشا تۇسىندىرەدى: «عادالاتتى ادامنىڭ كوڭىلىنە كەلەدى: مەن ءوز كوڭىلىمدە «حاللاقى مەنىمەن، سونداي-مۇنداي حالىقتارىمەن (جاراتقاندارىمەن) مۇعامالا (مامىلە، جىلى قارىم-قاتىناس) قىلسا ەكەن» دەپ تۇرىپ، ءوزىم سول حالىقتارمەن مۇعامالا قىلماعاندىعىم جارامايدى عوي دەپ».

ءسويتىپ، «جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى» دەگەننىڭ  مانىسى – ادىلەتتى ءسۇيۋ ەمەس. ادامزاتتى، ءبىر جاعىنان، «باۋىرىم» دەپ، ەكىنشى جاعىنان، «اللانىڭ بارشا پەندەلەرىنە سالعان كامالاتتى جولى وسى» دەپ ءسۇيۋ. وسىلاي تۇسىنسەك دۇرىستىق.

بارشانى كامالاتقا، قۇداي جولىنا شاقىرعان حاكىم: «وزگە جولدا نە ءۇمىت بار؟» دەيدى. كامالاتتى جول – شەكسىز، دەمەك، وندا الدىڭعى، ورتاڭعى جانە ارتقى توپتار بولماق. بارشاسىنا ءۇش قاسيەت (عىلىم، راحىم، عادالات) ورتاق. «بۇل ايتىلمىش ءۇش ءحاسلات يەلەرىنىڭ الدى – پايعامبارلار، ونان سوڭ – اۋليەلەر، ونان سوڭ – حاكىمدەر، ەڭ اقىرى – كامىل مۇسىلماندار» (اباي).

اتالعان ءتورت توپ وكىلدەرى، ارينە، كوكتەن سالبىراپ تۇسپەيدى، سانالى جاندار مەن تاڭىرىگە مويىنسۇنعان قاراپايىم ءدىندار قاۋىم اراسىنان شىقپاقشى. يسلام تەورياسى بويىنشا ءومىر جولىنان حاق جولىنا باسقىشتاعان يمانى تۇگەل تۇلعا «كامىل ادام» (پاراساتتى يا سانالى ادام) دەلىنەدى. ونان تولىق ادامنىڭ ايىرماسى نەدە؟ ەندى وسىعان توقتالايىق.

تولىق ادام مەن كامىل ادام: بىرلىگى مەن وزگەشەلىگى

  كامىل ادام ء(ال-ينسان ءال-كاميل) دەپ مۇسىلماندىق شىعىستىڭ ءفالسافاسىندا رۋحاني بولمىسىن جەتىلدىرگەن كامالاتتى تۇلعانى ايتقان. اباي ۇيرەنشىكتى تۇردە «كامىل ادام» دەمەي، «تولىق ادام» دەگەن. نەگە؟ بۇل، ءسوز جوق، «مەن ءوزىمنىڭ ءتول تانىمىم بويىنشا وزىندىك بەينەنى قالىپتادىم» دەگەن يشاراتى. سونىمەن، ەسكى مەن جاڭانىڭ بىرلىگى نەدە، وزگەشەلىگى قايسى؟

الدىمەن ورتاق قاسيەتتەرىنە توقتالايىق. «اۋەلدە ءبىر سۋىق مۇز – اقىل زەرەك» ولەڭىندە اباي بىلاي دەيدى:

«اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا،

سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن ەرەك!»

ءۇش قاسيەتتى «اللا تاعالا ءار ادامنىڭ بويىندا ءتاحمين (كىشكەنە) بار قىلىپ جاراتقان» دەيدى اباي. بىرەۋ اقىلىن زورايتىپ وقىمىستى، بىرەۋ ىنتا-جىگەرىن ءوسىرىپ قايراتتى، ەندى بىرەۋ جۇرەگى مەيىرىمگە تولى، جومارت بولۋى مۇمكىن. بىراق بۇل «تولىق بولۋ» ەمەس. اباي: «جەكە-جەكە بىرەۋى جارىتپايدى» دەپ بىلدىرەدى. تولىق ادام بولۋدىڭ كىلتى – ءۇش قاسيەتتى بىردەي ۇستاۋدا!

ويتكەنى، بىردەي ۇستاۋ – ءناپسىنى جەڭۋ. شاكارىم: «مىنا جاقتا ءناپسى جاتىر، قياناتتى جاستانىپ» دەمەكشى، كانە، ول «باتىردى» جەڭىپ كور. ولە-ولگەنشە وزىڭمەن كۇرەسۋىڭ كەرەك. بۇل، ارينە، سيرەك تاقۋا دانىشپاننىڭ عانا سىباعاسى.

قورىتا ايتقاندا، كامىل، مەيلى، تولىق ادام دەيىك، بۇلار – قۇداي جولىنا قادام باسقاندار. ەكەۋى دە زامانعا بيلەتپەي، قايتا ونى بيلەيتىن، جاڭا ايتىلعانداي، ادامدىق ءۇش قاسيەتتى بىردەي ۇستاۋ جونىمەنەن ومىردەن عۇمىرعا ساتىلاعان جاندار. جاناساتىن تۇستارى كوپ بولۋى دا سودان.

نەگىزى، اباي، شاكارىمنىڭ عۇمىرى كامالاتتىڭ جارقىن مىسالى. ەكى عۇلاما دا ارتقىعا ولمەس، وشپەس ىلىمدەرىن قالدىردى. بۇل ومىرلىك ساباق، دۇنيەلىك تاجىريبەنىڭ ارقاسى. جالعاننىڭ كورەشەگىن كەشە ءجۇرىپ، ءومىر جولىنان حاق جولىنا ساتىلاۋدىڭ ۇلگى، ونەگەسى.

ەندى كامىل ادام مەن تولىق ادامنىڭ وزگەشەلىگى نەدە دەگەنگە كەلەيىك. بىردەن ايتايىق، ول وزگەشەلىك – قۇدايعا عاشىقتىق دەڭگەيى ەكى ءتۇرلى بولۋىنا تىرەلەدى. كامىل ادام – ورتا عاسىرلار كولەمىندە يمام ءال-عازالي، ازىرەتى ياساۋي باستاتقان مۇسىلمان عۇلامالارى دۇنيەگە اكەلگەن سوپىلىق تەورياسى. ول بويىنشا كىم قۇداي جولى – تاريقاتقا كىرسە، سول كامالاتقا جەتپەكشى. وعان ناپسىدەن سۋىنىپ، احيرەت پايداسىن كۇزەتسە جەتكىلىكتى، ءومىر جولىنان ءوتۋ شارت ەمەس. بۇل – بەك شەتىن، بەك نازىك اۋليەلىك جول. وعان عىلىمنىڭ دا، قايراتتىڭ دا، ماحابباتتىڭ دا زورى كەرەك. سوندىقتان وعان تۇسسەم دەيتىندەرگە اباي: «ءاربىر ناداننىڭ «ءبىز تاريحاتقا كىردىك»  دەپ جۇرگەنى «ءبىز بۇزىلدىق» دەگەنىمەنەن ءبىر بولادى» دەپ ەسكەرتۋ جاسايدى.

سونىمەن، وزگەشەلىك نەدە؟ اباي اۋليەلەر حاقىندا: «ولار ۋحراي (احيرەت) پايداسىن عانا كۇزەتتى. عاشىقتىقتارى سول حالگە جەتتى، دۇنيەنى، دۇنيەدەگى تيەرلىك پايداسىن ۇمىتتى» دەسە، حاكىمدەر تۋرالى: «حاكىمدەر دۇنيەدە تيەتىن پايداسىن سويلەدى. ...دۇنيەدەگى بۇكىل ءلاززات بۇلارعا ەكىنشى ءمارتابادا قالىپ، ءبىر عانا حاقتى تاپپاق، ءاربىر نارسەنىڭ سەبەبىن تاپپاقپەنەن ءلاززاتتانادى» دەيدى.

وسى ەكى انىقتاما ءبىز ىزدەپ وتىرعان كامىل ينسان مەن تولىق ادام ايىرىمىنا دا ساۋلەسىن تۇسىرەدى. حاكىم جايلى سوزدەن ۇعىلاتىنى –  بۇلار قۇدايعا دەگەن ماحابباتى مەن قۇلشىلىعىن دۇنيە ءىسى ارقىلى اتقاراتىندار («ءبىر عانا حاقتى تاپپاق، ءاربىر نارسەنىڭ سەبەبىن تاپپاقپەنەن ءلاززاتتانۋ» ابايدىڭ ءوزىنىڭ دە تاجىريبەسى).

ءومىر، دۇنيە ءىسى ارقىلى قۇداي تاعالا رازىلىعىنا بولەنۋدىڭ امالى – جاسامپازدىق، ىزگىلىك جاساۋشىلىق. ىزگىلىك جاساۋ (عامالۋس-ساليح) نە ەكەنىن اباي بىلاي دەپ جەتكىزەدى:

«مازلۇمعا جانىڭ اشىپ، ءىشىڭ كۇيسىن،

حارەكەت قىل، پايداسى كوپكە ءتيسىن.

كوپتىڭ قامىن اۋەلدەن ءتاڭىرى ويلاعان،

مەن سۇيگەندى ءسۇيدى دەپ يەڭ ءسۇيسىن!» (1897).

قورىتا ايتقاندا، حاكىم اباي كومىلىپ قالعان جاۋانمارتلىك پەن كامىل ادام ىلىمدەرىن قازىپ الىپ، قايتا تىرىلتكەن. وسىعان كوز جەتكىزدىك. قايتا جاڭعىرعان ءىلىم بويىنشا، پەندەلىكتىڭ كامالاتى ەكى تاراپتان: ءبىرى – يمان، كوكىرەك كوزدىڭ اشىلۋى، ەكىنشىسى – يحسان، دۇنيەگە تيەتىن پايداسىن ويلاۋ، ىزگىلىكتى كوپ جاساۋعا ۇمتىلۋ. كامالات بيىگىنە كوتەرىلۋدىڭ قوس قاناتى، مىنە، وسىلار دەسەك، بۇل تۇجىرىمعا ەشكىمنىڭ تالاسى بولا قويماس دەگەن ويدامىن.

اسان وماروۆ،

ابايتانۋشى

Abai.kz