Songhy uaqytta Preziydent Toqaev birneshe ret: tarih – daulasatyn qúral emes, halyqty biriktiretin negiz boluy kerek degen pikirin aityp jýr. Onyng oiynsha, tariyhqa obektivti qarap, ótkenning jaqsysy men jamanyn qatar moyyndau qajet. Búl – qoghamdaghy birlikti saqtaudyng joly. 

Alayda búl kózqaras bәrine birdey únay bermeydi. Juyrda Reseyding syrtqy ister ministri Sergey Lavrov Toqaevtyng búryn aitqan key pikirlerimen kelispeytinin mәlimdedi. Eske sala ketsek, 2022 jyly Toqaev Sankt-Peterburg ekonomikalyq forumynda bir últtyng atynan jana memleketter qúru iydeyasymen kelispeytinin aitqan edi – sebebi búl әlemdik túraqtylyqqa qauip tóndirui mýmkin degen. 

Lavrov oghan qarsy óz uәjin keltirdi: BÚÚ Jarghysynda halyqtardyng ózin-ózi basqaru qúqyghy da bar deydi. Onyng payymynsha, eger ýkimet óz elindegi býkil halyqtyng mýddesin qorghay almasa, onda keybir etnostardyng tәuelsizdikke úmtyluy zandy qúbylys boluy mýmkin. 

Búl pikir aiyrmashylyqtary – qos elding tariyhqa, memlekettilikke jәne halyqaralyq qúqyqqa degen kózqarastary әrtýrli ekenin kórsetedi. 

Alayda sarapshylardyng aituynsha, Qazaqstan ýshin eng manyzdysy – ótkenge әdiletpen qarap, tarihty halyqty biriktiretin qúralgha ainaldyru. Óitkeni bolashaqqa senimdi qadam jasau ýshin, ótkenge әdiletti kózqaras qajet. 

«Kenes ýkimetin mýlde jaman etip kórsetuge bolmaydy, dedi preziydent Toqaev. Onyng aq túsy da, qara túsy da, artyqshylyghy da, kemshiligi de boldy. Ony moyyndau kerek. Artyqshylyqtaryna kelgende myna bir ghylymy faktini atap ótti: biyl bizge «qazaq» degen ataudyng qayta oralghanyna 100 jyl tolyp otyr. Múny Preziydent Últtyq qúryltay barysynda aitty. 

Sonda «qazaq» degen ataudy kim qaytardy? Sәken Seyfulliyn. Alashorda iydeyasyn ústanatyn ghalymdar men zertteushiler Sәken Seyfullinge qatysty týrli pikir aitady: bireuleri jaqsy tústaryn aitsa, keybireuleri keri tústaryn algha tartady. Biraq qalay degenmen de, osy bir túsyn — «qazaq» degen ataudy qayta alyp keluge atsalysqanyn moyyndau kerek. 

Búdan bólek, Preziydent búl turaly aitqan joq, biraq is qaghazdardy qazaqylandyrugha, qazaqsha jýrgizuge sol zamanda Sәken Seyfullin yqpal etken. Ákimdikterde is qaghazdar qazaq tilinde jýrgizile bastady. Sol dýniyeni biz qazir jasay almay otyrmyz, býginde barlyghy oryssha. 

Osy túrghydan alghanda, Kenes ýkimeti kezindegi Qazaqstan tarihynyng aq-qarasyn ajyrata biluimiz kerek. Tek jaman deuding qajeti joq. Jaqsy tústary da, jaman tústary da boldy. Aqty — aq, qarany — qara dep aitu qajet»,- deydi sayasattanushy Perdehan Shәmshiyev. 

Perdehan Shәmshiyev
Suret: almaty.tv saytynan alyndy.

Kenes dәuirine qatysty kózqarastar qoghamda әli de kóp talqylanatyn taqyryptardyng biri. Búl tek tarihshylar ýshin emes, qarapayym azamattar ýshin de manyzdy súraqtar tudyrady: ótkenimizdi qalay baghalauymyz kerek? Jaqsysyn dәriptep, jamanynan bezinu jetkilikti me?  

«Preziydent Qúryltayda Kenestik dәuirding jaqsy jәne jaman jaqtary bar ekenin aitty. Ol rasynda da solay, óitkeni qazir qoghamda osynday kóp aitylatyn mәseleler bar. Búl qazir ghana emes, tәuelsizdik alghannan beri kóp tolghandyratyn mәselelerding biri. Kórshilerge, ózimizding últtyq tarihymyzgha, Kenestik zamandaghy qayratkerlerge baylanysty súraqtar kóp. Áriyne, jamannan arylu kerek, biraq jaqsy jaqtary da boldy. Úly Otan soghysy kezinde qanshama zauyttar salyndy, ony da eskeru kerek. Nemese Dimash Ahmetúly Qonaevtyng kóshbasshylyghy kezinde qanshama jaqsy, iygi ister jasaldy. Qalalar salyndy, qazirgi Almatynyng negizi sol kezde qalandy deuge bolady. Yaghni, tәuelsizdik zamanynda da kóptegen ózgerister boldy. Árbir kezende jaqsy da, jaman da ister boldy, biraq jaqsysy kóbirek. Sondyqtan jaqsy jaqtaryn kóbirek kórsetu kerek. Biraq jaghymsyz jaqtary turaly da aitu qajet, óitkeni ol biz ýshin sabaq boluy kerek. Eger biz tarihymyzdy úmytyp ketetin bolsaq, búl óte jaman. Óitkeni, tura solay keleshekte jaghymsyz prosester qaytalanuy mýmkin. Sondyqtan búl turaly balalargha da, jana úrpaqqa da jetkizu kerek»,- deydi sayasattanushy Qayyrjan Ábdihalyqov. 

Qayyrjan Ábdihalyqov
Suret: almalife.kz saytynan alyndy.

Kenes Odaghy ydyraghaly otyz jyldan asty. Degenmen, sol kezenning izi – qoghamdyq sanada da, kýndelikti ómirde de әli seziledi. Bireu ýshin Kenes dәuiri – últty jongha baghyttalghan sayasat, biri ýshin – tәrtip pen túraqtylyqtyn, әleumettik qamsyzdandyrudyng uaqyty. Al shyn mәninde, biz әli kýnge deyin sol kezenge tolyq, әdiletti bagha bere aldyq pa? 

Býginde qoghamda Kenestik múrany baghalauda ekiúshty pikirler jii kezdesedi. Biri ótkenge tek ókpe artady, ekinshisi sol kezendi ansaydy. Biraq mәsele – emosiyada emes, tarihy әdilette. Ótkendi qabyldaudyng eng dúrys joly – ony tek kinәlauda emes, sabaq aluda. Sebebi kez kelgen jýiening óz jetistigi men kemshiligi bolady. Eshbir dәuir tolyqtay aq nemese qara bola almaydy. 

Tәuelsiz Qazaqstan qalyptasqan shaqta bizge eng qajet dýnie – ótkenge rasionaldy kózqaras. Kenestik kezende joghaltqanymyz da kóp, ýirengenimiz de bar. Býgingi enbek mәdeniyeti, kәsiby mamandardy dayarlau jýiesi, keybir әleumettik instituttar – sol zamannan qalghan izi. 

Osy túrghydan kelgende, kәsipker Shynghys Ýmbetaev Kenes kezenine synshyl әri bayypty kózqaras bildiredi. Ol tarihty sayasattyng qúraly emes, qoghamdy jetildiruding qúraly retinde qaraugha shaqyrady: 

«Endi kóp jaghdayda, shynymen, kópshilik... Biz әli de «Elu jylda el jana, jýz jylda qazan» demekshi, 70 jyldyq... әli de sol 70 jyldyq bodandyqta, tәueldi bolyp ómir sýrgenimizding saldary bilinip jatyr. 

Degenmen, әrbir jýiening óz plustary men minustary mindetti týrde bolady. Biz qazir belgili bir qoghamda ómir sýrip jatyrmyz, al erten, elu jyldan keyin, búl qogham da synalatyn bolady. Ol – qalypty qúbylys, tabighy zandylyq. Mindetti týrde synalu kerek, dep oilaymyn. Sebebi syn týzelgen kezde, mindi týzeymiz, qogham ary qaray ilgerileydi. 

Mening oiymsha, Kenes ýkimeti әrtýrli reformalary arqyly beretinin berdi, al kemshilikteri – qazaqi, últtyq iydeologiyagha qatysty. Biz sol jerde biraz nәrseden aiyrylyp qaldyq, ony tarih dәleldedi, ghylym dәleldedi, ony moyyndauymyz kerek. 

Al plus jaqtaryna kelsek, sol kezde jasalghan reformalar, qazirgi tanda jariyalanyp jatqan júmysshylargha degen qúrmet, sol kezendegi tәlimgerlik, mentorlyq mektepter, belgili bir әleumettik jaghdaylardy qamtamasyz etu sekildi plustary boldy», - dep sanaydy kәsipker Shynghys Ýmbetaev.

Shynghys Ýmbetaev
Suret: instagram.com
/shyngys_umbetayev saytynan alyndy.

Ótkendi baghalau – tek sayasy emes, ruhany da mindet. Últtyq sananyng qalyptasuy, tarihy jadynyng ornyghuy qoghamnyng ishki túraqtylyghy men bolashaghyna tikeley әser etedi. Osy túrghydan alghanda, tarihty ózimiz jazu, ózimiz týsinu – últty kemeldikke jetkizetin manyzdy qadam.  

«Ókinishke qaray, bizding tarihymyz songhy 200–300 jylda týrli qiyn kezenderden ótti. Sol uaqyttarda halqymyzdyng tarihy kóbine ózgelerding kózimen jazyldy. Biz óz tarihymyzdy ózimiz jazghan joqpyz. Degenmen, songhy jyldary osy tarihy olqylyqtyng ornyn toltyru ýshin auqymdy júmystar qolgha alynyp jatyr. Preziydentting ózi de tariyhqa erekshe mәn berilip jatqanyn atap ótti. 

Qazirgi tanda Qazaqstan tarihynyng akademiyalyq jeti tomdyghy jazylu ýstinde. Tipti bauyrlas Tatarstan siyaqty elder múnday irgeli enbekterdi әldeqashan ayaqtap qoyghan. Biz de endi ejelgi dәuirden bastap býgingi kýnge deyingi óz tarihymyzdy jýieli týrde jazyp jatyrmyz. 

Odan bólek, «Alash isi» atty 12 tomdyq enbek jaryq kórdi. Búl – Alash kezenine qatysty alghash ret osynday kólemdi jәne keshendi zertteu retinde qolgha alynghan eleuli júmys. Búl qadamdar – últtyq tarihy sanany janghyrtudyng naqty kórinisi. 

Óitkeni tarihy sana janghyrmay, últtyng birigui qiyn. Eger biz óz tarihymyzdy tereng bilsek, últtyq jadymyz kemeldense, onda ózimizge degen qúrmetimiz artady. Al búl – kez kelgen últtyng ruhany tútastyghy men bolashaghyna aparar jol. Osy túrghydan alghanda, tarih – últty biriktiretin eng manyzdy iydeologiyalyq negizderding biri deuge bolady. 

Sondyqtan da Preziydentting tariyhqa erekshe nazar audaryp, jýieli әri tereng júmys jýrgizip jatqany – óte oryndy jәne uaqyt talabyna say bastama. 

Áriyne, keybir mәseleler bar. Biz qazirgi ahualdy, geosayasy jaghdaydy, kórshilerimizding ústanymdaryn jaqsy týsinemiz. Sondyqtan әrbir qadamymyzdy oilanyp, bayyppen jasauymyz qajet. Búl jóninde Preziydent te atap ótti. Sanaly, kemel últ bolu ýshin bizge babalarymyzdyng jolyn ústanyp, dana sayasat jýrgizu qajet dep oilaymyn, – deydi jurnalist Erjan Qalymbayúly. 

Erjan Qalymbayúly
Suret: dknews.kz saytynan alyndy.

Sarapshylardyng payymdauynsha, býgingi geosayasy jaghdayda Qazaqstangha óte múqiyat, bayypty sayasat jýrgizu qajet. Aymaqtyq túraqsyzdyq, derjavalar arasyndaghy teketires jaghdayynda әrbir qadam salmaqty boluy tiyis. Sonymen qatar, el tarihyna obektivti kózqaras qalyptastyru – últtyq birlik pen tәuelsiz ústanymdy nyghaytudyng manyzdy bóligi bolyp sanalady. Óitkeni tarihy әdilet pen syrtqy sabyr – memlekettilikting tiregi. 

Gýlmira Syzdyqqyzy

Abai.kz