1867 jyly «Kapitaldyn» birinshi tomy jaryq kórdi. Búl kitap birneshe úrpaq revolusionerlerining Injiline ainaldy.

  Ghasyrgha әser etken enbekting avtory Karl Marks HH gh. kommunistik ilimning «eng basty әuliyelerinin» biri boldy. Keshege deyin adamzattyng jartysy ózin “marksistpin” dep atady. Sondyqtan da oishyldyng miftik beynesi  Markstyng adamy túlghasyn kólenkede qaldyrdy. Onyng shynayy ómiri júmbaq edi.

 Jaqynda Batysta Frensis Uinning «Karl Marks ómirde» atty kitaby shyqty. Ol osy olqylyqtyng ornyn toltyrady. Tipti, keyde sensasiyalyq derekter aityldy:

1883 jyldyng 17 mamyrynda adamzat bir úly geniyden aiyryldy. Ol- Karl Marks edi. Alayda, onyng jerleuine bar bolghany 11 adam qatysty. Ol turaly «Tayms» gazeti әrbir qatege toly qysqa ghana nekrolog jariyalady. Onyng qabirine: «Múnda Karl Marks jatyr. Ol pasporty da, azamattyghy da joq adam» dep jazugha bolar edi. Sebebi, Germaniya ony quyp shyqty, tútqyndamaq boldy, Fransiya senimsizdik tanytty, al Úlybritaniya azamattyq beruden bas tartty.Ózi evrey bolghan K.Marks antiysemit jәne rusofob edi. Al, Karldyng әkesi Girsheli Marks qughyn-sýrginnen qashyp, atyn Genrih dep ózgertken-di, әri, luteran dinin qabyldaghan. Sodan bolar, Marks ózining shyghu tegin jasyrmaghan, biraq ony maqtanysh kórmegen. Alayda Engelispen hat almasuynda onyng antiysemittik kózqarasy bayqalady. Ol nemis sosialiysi Ferdinand Lassalidi birneshe ret «jiyd» jәne tipti «evreylik nigger» dep ataghan. Al «Evrey mәselesi turaly» enbegining keybir tústary keyindegi gitlerlik «Mayn Kampfpen» ýndesedi.

Marks patshalyq Reseydi jek kórdi. Biraq, marksizm-leninizm instituty onyng antiorystyq pikirlerin shygharmalar jinaghynan alyp tastady. Sebebi, Reseyge revolusiyany úsynghan adamnyng rusofob bolghany Reseyge qajet bolmady.

Jastyq shaghynda Marks búzyq, tóbeleskish jәne ata-anasyna jaqyn bolmaghan. Ol Triyerdegi “Studenttik taverna” klubynyng tóraghasy boldy – búl klubta myqtap sharap iship alu basty qasiyet sanaldy. Ol jappay tóbelesterge qatysyp, kóshe shamdaryn syndyryp, tapansha satyp aldy. Tek әkesi Genrih Markstyng sotqa jazghan kóz jasqa toly haty ony týrmeden qútqardy. Ákesi onyng ysyrapshyldyghy men ata-anagha qúrmetsizdigin syngha alghan. Karl ata-anasynyng hattaryna siyrek jauap berdi, auyryp jatqan әkesining ótinishine qaramastan, ýiine barudan bas tartty. Ákesi qaytys bolghanda, Karl jerleuge de kelmedi – ol ony “Berlinnen Triyerge jol úzaq” dep týsindirdi.

Ony jaqtastary ysyrapshyl sanaghan. «Kapitaldy» jazyp jatqanda, Marks búl enbek shylymyna ketken aqshany da aqtamaydy dep shaghymdanghan. (Solay boldy da: Kapitaldyng alghashqy bes jýz danasy әreng satyldy. Keyin Amerikada onyng pirattyq bes myng danasy satyldy. Sebebi, jarnamada «búl kitap qalay payda tabugha bolatynyn týsindiredi» delingen edi).

Ol kóbinese Engelisting kómegimen ómir sýrdi – Engelis toqyma salasymen ainalysty. Marks keyde amerikandyq gazetterge maqala jazyp azdap tabys tabatyn. Proletariattyng dosy aqsýiekterdi jaqsy kórip, baronessa Jenny fon Vestfalenge ýilengenin maqtan tútty. Ol jeke hatshysyz, kurortsyz, balalaryna muzyka men by múghaliminsiz ómirin elestete almaytyn. Búl ýshin әielining otbasylyq kýmisin lombardqa ótkizuge de dayyn edi.

Karl Marks keyde qaryzgha aqsha súrap, tipti, ózi qaryz bolghan naubayshydan da aqsha alghan. Biraq shyn tyghyryqqa tirelgende, tuystaryna jýginetin. Mysaly, ol әielin Niyderlandtaghy saudamen bayyghan aghasy Filipp Markstan kómek súraugha jibergen. Filipp oghan 100 taler berdi – búl eki aigha jetti. Keyin de ol kómek kórsetip otyrghan. Búl kompaniya keyinnen «Philips» kompaniyasyna ainaldy, qazir de bar.

Karl Marks enbekke mýlde beyim bolmaghan. 30 jyl ishinde eki ret júmysqa ornalasugha talpynghan. Birinshisi – Amerikagha keremet lak jetkizu jobasy, biraq búl alayaqtyq bolyp shyqty. On jyldan keyin temirjolgha kense qyzmetkeri bolyp júmysqa túrmaq boldy, biraq nashar jazuyna baylanysty qabyldanbady.

Marks kóp balaly әke boldy. Áyeli Filipp aghasyna aqsha súrap ketkende, ýide kýtushi Helen Demut – Lenhen Karldan jýkti boldy. Tarihshylar búl oqighany «eng qúpiya kommunistik astyrtyn is» dep atady. Tek 1962 jyly ghana nemis tarihshysy Blumenberg Markstyng nekesiz úly Frederik Demut turaly derekter tapty. Ony asyrap alushylargha bergen eken. Keyin ol tokari jәne leyboristik partiyanyng belsendisi bolghan.

1882 jyly 28 sәuirde Aljirde jýrgen Marks Engeliske shashtarazgha baryp, saqalyn qyryp tastaghanyn jazdy. Búl onyng “payghambar beynesimen” qoshtasudyng simvoly edi. Biraq eshkim ony sol qalpynda suretke týsirgen joq.

Tek qyzdary ýshin Marks songhy ret saqalmen bir suretke týsti.

Býgingi batys әlemi Markstyng osydan bir ghasyr búryn qarjy kýshining Atlantikadan Tynyq múhityna kóshetinin, aziyalyq aidaharlardyng payda bolatynyn, kremniy tehnologiyalary damitynyn jәne Bill Geytsting shyghatynyn boljaghanyna tanghalady. 1997 jyly «Niu-Yorker» aptalyghy Marksty “ghasyr oishyly” dep atady. Onda bir bankirding sózi keltiriledi: «Uoll-stritte jýrgenime qansha jyl bolsa da, jyldar ótken sayyn Markstyng ilimining dúrystyghyn soghúrlym jaqsy týsinemin» dedi…

Mine, óz ilimimen adamzat tarihyna eleuli yqpal etken K.Markstyng biz bilmeytin qyrynyng bir parasy osy

Qazaqsha yqshamdar audarghan

Ábdirashit Bәkirúly

Abai.kz