Ortalyq Aziyadaghy su tapshylyna taghy bir jazylmas dert qosyldy: Ol – Kaspy tenizining tartyluy.

Bәrimiz bilemiz Qazaqstannyng ekojýiesindegi teniz, kól jәne ózender óz bastauyn kórshiles Qytay, Resey jәne Qyrghyzstannan alady. Kaspiy tenizining taghdyry soltýstik kórshimizge tikeley baylanysty. Kezinde Edilge salynghan su qoymalary Kaspiyge qúyatyn sudyng tamyryna balta shabuda.

Búryn Aral dep shyrylaushy edik. Endi sol Araldan da asqan kep, Reseyding sudy orashalaq paydalanuyna baylanysty jәne kýnning kýrt jyluynan tuynaghan bulanu prosesine baylanysty Kaspiy tenizining basyna ekologiyalyq apatty týsirip otyrghan jayy bar. Búl turaly bir ghana qazaq qana emes, býkil әlem dabyl qaghyp, ekolog ghalymdar bolashaqta atalghan teniz ózining kólemin 37 payyzgha deyin joghaltady degen naqty ghylymy boljamyn jasap otyr.

Oqyrmandarymyzgha úghynyqty boluy ýshin naqtylap aitatyn bolsaq, búghan deyin Nature jurnalynyng betinde Save the Caspian Sea jahandyq ekologiyalyq qozghalysy Kaspiy tenizi dengeyining tómendeui jәne onyng qorshaghan orta, infraqúrylym men aimaq ekonomikasyna әseri turaly әlemge dabyl qagha alandaushylyq bildirgen edi. Kaspiyding 37%-y tolyq joyylyp ketui mýmkin degen ýreyli aqpar elimizding túrghydaryn dýr silkindirdi.

Bәrin aitta birin birin ait, Kaspiyding dәl qazirgi taghdyry – Reseyding qolynda. Búlay deytinimiz biyliktegiler men ghalymdarymyz osy tenizge qúyatyn sudyng 90 payyzy soltýstik kórshimizding enshisinde, qalghan 10 payyzy qazaqqa qatysty dep ashyp aitty.

Qazirgi tanda ekonomikalyq quatty Ukrainamen soghysqa júmyldyrghan hәm sanksiya qyspaghyndaghy Resey búl problemagha nemqúrayly qarap otyr. Al, qalghan tórt memleketting ishinde tek Ázerbayjan men Qazaqstan ghana shyr-pyr boluda. Osylaysha «Kaspiy – Araldyng kebin qúshpasyn» dep qazaq qoghamyn shyndap oilandyra bastady. Atyraudyng biylik basyndaghylary da BAQ óz pikirlerin men joramaldaryn algha tarta bastady.

Atap aitsaq, Aqtau halyqaralyq teniz sauda porty bólimining basshysy Erbolat Tilepiyevting pikirinshe, kemelermen tasymaldanatyn jýk kólemi bir reys ýshin shamamen 1000 tonnagha tómendedi. Eger búryn qúrghaq jýkter bir saparda 6500 tonnagha deyin tasymaldansa, endi - 5500 tonna ghana. Múnay tankerleri de osynday qiyndyqtargha tap boldy. Teniz dengeyining tómendeui keme qatynasyna qolbaylau bola bastaghany ashyq sóz etildi.

Jaqynda Su resurstary jәne irrigasiya ministri Núrjan Núrjigitov jurnalisterge Kaspiy tenizine keletin sudyng aghysy, әsirese Edil ózeninen keletin kólemi jóninde:

«Kaspiy tenizine kelsek – iyә, ondaghy sudyng 90 payyzy Resey aumaghynan keletin aghys. Onyng 85 payyzy – Edil ózeninen. Ayta ketu kerek, 2013 jyldan bastap Kaspiy manyndaghy 5 memleket birlesken júmys komissiyasyn qúrdy. Songhy kezdesu Bakude ótken SOR29 ayasynda ótti, sol jerde birlesken deklarasiya qabyldandy. Sondyqtan Kaspiy tenizine qatysty barlyq mәseleler sol komissiya ayasynda talqylanady», – dep, týsinikteme berdi.

Osy jurnalistermen bolghan basqosu kezinde Kaspiy tenizine qatysty ministrding taghy bir aitqany:

– IYә, su dengeyining tómendep bara jatqany bizdi de alandatyp otyr. Sondyqtan búl mәseleler ekijaqty tәrtipte qaralyp jatyr – әri Reseymen, әri Ázerbayjanmen. Búl qalypty kelissóz prosesi, men búl kelissózderdi 2015 jyldan beri jýrgizip kelemin. Eng bastysy – Reseyge su ýshin eshqanday aqsha tólemeymiz, - deydi.

Auyzdy qu shóppen sýrtuding keregi joq, kónildi júbatatyn bir dýnie Ázerbayjan tarapy úsynghan Kaspiy men Qara tenizdi jerasty tonneli arqyly jalghastyru ghasyrlyq megajobasy bolyp tabylady. Búl jobany qarjylandyrugha osy aimaqtaghy syaasy bedelin hәm ekonomikalyq ýstemdigin nyghaytu ýshin Qytay jaghy da qúlyq tantyp otyr. Jaghdaydy tek Gýrjistan baghytyndaghy jerasty tonneli sheshedi.

Ázerbayjan basylymdaryna zer salar bolsaq, búl bastamany enbek sinirgen injener Músa Sýleymanov qol qoyghan mәlimdeme jasaghan ADOG kompaniyasy men Zira halyqaralyq porty kótergen. Atalghan jobany әzirleushilerding aituynsha, zamanauy tehnologiyalar múnday iydeyany kerekti qarjylandyru bolghan jaghdayda iske asyrugha mýmkindik beredi.

Álemdik tәjiriybede Daniya men Germaniya arasyndaghy Femarnbelit tonneli osynyng jarqyn mysaly bolyp tabylady. Atalghan tonneliding qúrylysy 2021 jylghy shildede bastalghan jәne 2029 jyly ayaqtaluy tiyiskerek. Onyng úzyndyghy 18 km, al qúny shamamen 8,5 milliard eurony qúraydy.
Europadaghy osy janashyldyqpen qanattanghan iydeya avtorlary Kaspiy men Qara tenizdi, әsirese Gruziya tarapynan biriktiru Qara tenizden Kaspiy tenizine su aghyny ótetin su arnasyn ómirge әkelip, ekologiyalyq apattyng aldyn alady dep sanaydy.

Qúdayym Aral ssenariyining betin aulaq qylsyn. Ol oryn ala qalsa, búl jaghalau manyndaghy barlyq memleketter ýshin auyr ekologiyalyq, ekonomikalyq jәne infraqúrylymdyq saldargha әkep soqtyratyny bes eneden belgili jayt.

Ekologiyalyq dertting tamyryn tap basqan әzerbayjan aghayyndar apattyng aldyn alugha qam qyldy. Endigi qalghany basqa 4 elding qarjylyq qoldauy men yntymaqtasa kelisui ghana qalyp otyrghan jayy bar. Joba jýzege asyp, Kaspiy aman qalsyn dep tileyik, aghayyn!

Abai.kz