ورتالىق ازياداعى سۋ تاپشىلىنا تاعى ءبىر جازىلماس دەرت قوسىلدى: ول – كاسپي تەڭىزىنىڭ تارتىلۋى.

ءبارىمىز بىلەمىز قازاقستاننىڭ ەكوجۇيەسىندەگى تەڭىز، كول جانە وزەندەر ءوز باستاۋىن كورشىلەس قىتاي، رەسەي جانە قىرعىزستاننان الادى. كاسپي تەڭىزىنىڭ تاعدىرى سولتۇستىك كورشىمىزگە تىكەلەي بايلانىستى. كەزىندە ەدىلگە سالىنعان سۋ قويمالارى كاسپيگە قۇياتىن سۋدىڭ تامىرىنا بالتا شابۋدا.

بۇرىن ارال دەپ شىرىلاۋشى ەدىك. ەندى سول ارالدان دا اسقان كەپ، رەسەيدىڭ سۋدى وراشالاق پايدالانۋىنا بايلانىستى جانە كۇننىڭ كۇرت جىلۋىنان تۋىناعان بۋلانۋ پروتسەسىنە بايلانىستى كاسپي تەڭىزىنىڭ باسىنا ەكولوگيالىق اپاتتى ءتۇسىرىپ وتىرعان جايى بار. بۇل تۋرالى ءبىر عانا قازاق قانا ەمەس، بۇكىل الەم دابىل قاعىپ، ەكولوگ عالىمدار بولاشاقتا اتالعان تەڭىز ءوزىنىڭ كولەمىن 37 پايىزعا دەيىن جوعالتادى دەگەن ناقتى عىلىمي بولجامىن جاساپ وتىر.

وقىرماندارىمىزعا ۇعىنىقتى بولۋى ءۇشىن ناقتىلاپ ايتاتىن بولساق، بۇعان دەيىن Nature جۋرنالىنىڭ بەتىندە Save the Caspian Sea جاھاندىق ەكولوگيالىق قوزعالىسى كاسپي تەڭىزى دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى جانە ونىڭ قورشاعان ورتا، ينفراقۇرىلىم مەن ايماق ەكونوميكاسىنا اسەرى تۋرالى الەمگە دابىل قاعا الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن ەدى. كاسپيدىڭ 37%-ى تولىق جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن دەگەن ۇرەيلى اقپار ەلىمىزدىڭ تۇرعىدارىن ءدۇر سىلكىندىردى.

ءبارىن ايتتا ءبىرىن ءبىرىن ايت، كاسپيدىڭ ءدال قازىرگى تاعدىرى – رەسەيدىڭ قولىندا. بۇلاي دەيتىنىمىز بيلىكتەگىلەر مەن عالىمدارىمىز وسى تەڭىزگە قۇياتىن سۋدىڭ 90 پايىزى سولتۇستىك كورشىمىزدىڭ ەنشىسىندە، قالعان 10 پايىزى قازاققا قاتىستى دەپ اشىپ ايتتى.

قازىرگى تاڭدا ەكونوميكالىق قۋاتتى ۋكراينامەن سوعىسقا جۇمىلدىرعان ءھام سانكتسيا قىسپاعىنداعى رەسەي بۇل پروبلەماعا نەمقۇرايلى قاراپ وتىر. ال، قالعان ءتورت مەملەكەتتىڭ ىشىندە تەك ازەربايجان مەن قازاقستان عانا شىر-پىر بولۋدا. وسىلايشا «كاسپي – ارالدىڭ كەبىن قۇشپاسىن» دەپ قازاق قوعامىن شىنداپ ويلاندىرا باستادى. اتىراۋدىڭ بيلىك باسىنداعىلارى دا باق ءوز پىكىرلەرىن مەن جورامالدارىن العا تارتا باستادى.

اتاپ ايتساق، اقتاۋ حالىقارالىق تەڭىز ساۋدا پورتى ءبولىمىنىڭ باسشىسى ەربولات تىلەپيەۆتىڭ پىكىرىنشە، كەمەلەرمەن تاسىمالداناتىن جۇك كولەمى ءبىر رەيس ءۇشىن شامامەن 1000 تونناعا تومەندەدى. ەگەر بۇرىن قۇرعاق جۇكتەر ءبىر ساپاردا 6500 تونناعا دەيىن تاسىمالدانسا، ەندى - 5500 توننا عانا. مۇناي تانكەرلەرى دە وسىنداي قيىندىقتارعا تاپ بولدى. تەڭىز دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى كەمە قاتىناسىنا قولبايلاۋ بولا باستاعانى اشىق ءسوز ەتىلدى.

جاقىندا سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا ءمينيسترى نۇرجان نۇرجىگىتوۆ جۋرناليستەرگە كاسپي تەڭىزىنە كەلەتىن سۋدىڭ اعىسى، اسىرەسە ەدىل وزەنىنەن كەلەتىن كولەمى جونىندە:

«كاسپي تەڭىزىنە كەلسەك – ءيا، ونداعى سۋدىڭ 90 پايىزى رەسەي اۋماعىنان كەلەتىن اعىس. ونىڭ 85 پايىزى – ەدىل وزەنىنەن. ايتا كەتۋ كەرەك، 2013 جىلدان باستاپ كاسپي ماڭىنداعى 5 مەملەكەت بىرلەسكەن جۇمىس كوميسسياسىن قۇردى. سوڭعى كەزدەسۋ باكۋدە وتكەن سور29 اياسىندا ءوتتى، سول جەردە بىرلەسكەن دەكلاراتسيا قابىلداندى. سوندىقتان كاسپي تەڭىزىنە قاتىستى بارلىق ماسەلەلەر سول كوميسسيا اياسىندا تالقىلانادى»، – دەپ، تۇسىنىكتەمە بەردى.

وسى جۋرناليستەرمەن بولعان باسقوسۋ كەزىندە كاسپي تەڭىزىنە قاتىستى ءمينيستردىڭ تاعى ءبىر ايتقانى:

– ءيا، سۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەپ بارا جاتقانى ءبىزدى دە الاڭداتىپ وتىر. سوندىقتان بۇل ماسەلەلەر ەكىجاقتى تارتىپتە قارالىپ جاتىر – ءارى رەسەيمەن، ءارى ازەربايجانمەن. بۇل قالىپتى كەلىسسوز پروتسەسى، مەن بۇل كەلىسسوزدەردى 2015 جىلدان بەرى جۇرگىزىپ كەلەمىن. ەڭ باستىسى – رەسەيگە سۋ ءۇشىن ەشقانداي اقشا تولەمەيمىز، - دەيدى.

اۋىزدى قۋ شوپپەن ءسۇرتۋدىڭ كەرەگى جوق، كوڭىلدى جۇباتاتىن ءبىر دۇنيە ازەربايجان تاراپى ۇسىنعان كاسپي مەن قارا تەڭىزدى جەراستى توننەلى ارقىلى جالعاستىرۋ عاسىرلىق مەگاجوباسى بولىپ تابىلادى. بۇل جوبانى قارجىلاندىرۋعا وسى ايماقتاعى سيااسي بەدەلىن ءھام ەكونوميكالىق ۇستەمدىگىن نىعايتۋ ءۇشىن قىتاي جاعى دا قۇلىق تانتىپ وتىر. جاعدايدى تەك گۇرجىستان باعىتىنداعى جەراستى توننەلى شەشەدى.

ازەربايجان باسىلىمدارىنا زەر سالار بولساق، بۇل باستامانى ەڭبەك سىڭىرگەن ينجەنەر مۇسا سۇلەيمانوۆ قول قويعان مالىمدەمە جاساعان ADOG كومپانياسى مەن زيرا حالىقارالىق پورتى كوتەرگەن. اتالعان جوبانى ازىرلەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، زاماناۋي تەحنولوگيالار مۇنداي يدەيانى كەرەكتى قارجىلاندىرۋ بولعان جاعدايدا ىسكە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

الەمدىك تاجىريبەدە دانيا مەن گەرمانيا اراسىنداعى فەمارنبەلت توننەلى وسىنىڭ جارقىن مىسالى بولىپ تابىلادى. اتالعان توننەلدىڭ قۇرىلىسى 2021 جىلعى شىلدەدە باستالعان جانە 2029 جىلى اياقتالۋى تيىسكەرەك. ونىڭ ۇزىندىعى 18 كم، ال قۇنى شامامەن 8,5 ميلليارد ەۋرونى قۇرايدى.
ەۋروپاداعى وسى جاڭاشىلدىقپەن قاناتتانعان يدەيا اۆتورلارى كاسپي مەن قارا تەڭىزدى، اسىرەسە گرۋزيا تاراپىنان بىرىكتىرۋ قارا تەڭىزدەن كاسپي تەڭىزىنە سۋ اعىنى وتەتىن سۋ ارناسىن ومىرگە اكەلىپ، ەكولوگيالىق اپاتتىڭ الدىن الادى دەپ سانايدى.

قۇدايىم ارال ستسەناريىنىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن. ول ورىن الا قالسا، بۇل جاعالاۋ ماڭىنداعى بارلىق مەملەكەتتەر ءۇشىن اۋىر ەكولوگيالىق، ەكونوميكالىق جانە ينفراقۇرىلىمدىق سالدارعا اكەپ سوقتىراتىنى بەس ەنەدەن بەلگىلى جايت.

ەكولوگيالىق دەرتتىڭ تامىرىن تاپ باسقان ازەربايجان اعايىندار اپاتتىڭ الدىن الۋعا قام قىلدى. ەندىگى قالعانى باسقا 4 ەلدىڭ قارجىلىق قولداۋى مەن ىنتىماقتاسا كەلىسۋى عانا قالىپ وتىرعان جايى بار. جوبا جۇزەگە اسىپ، كاسپي امان قالسىن دەپ تىلەيىك، اعايىن!

Abai.kz