Slamhat Seyithamzanyng ólenderine әdebiy-syn esse

№6, júma, 11 aqpan 2022 jylghy Qazaq әdebiyeti gazetinde jaryq kórgen Slamhat Seyithamzanyng bir top óleni ýsh jyl boyy Facebook jelisinde samghap úshyp jýrip, myndaghan oqyrmannyng sanasynan ótip, san qily syn tarazysyna tartylyp, aqyry óz túghyryna oralghan eken. Áuede qalyqtaghan sol jyrlar jylystay úshyp kelip, mening de jeke Facebook kenistigimdi tandap, erkin qonaqtapty. Altaydyng aqiyq qyranynday alysqa qanat jayyp, sanq-sanq etip qoyady.

IYә, tanys dauys, kóne kóz kórkem jazu, alyp aqiyq, aitqysh, jazghysh arda aqyn. Kózge shoqtay basylady, qúlaqqa jyp-jyly estiledi, jýrekke yp-ystyq úya salady.

Sanq etken tanys qyran dauys meni sonau qyryq jyl búrynghy kýnderge birden jetelep әketti. Ol kezde Altay gazeti, Shynjang gazeti, Ile gazeti, Ile aidyny jurnaly, Tarbaghatay jurnaly, Altay ayasy jurnaly sekildi basylymdarda Slamhat Seyithamzanyng ghajap ólenderi men esseleri ýzdiksiz jaryq kórip jatatyn. Ol jyldary Silay agha shabytyn tejemey, tógildirip jazatyn. Qalamynan tughan dýniyelerding bәri osy basylymdardyng aiqara betterinde jarqyrap, basylymdardyng qúnyn arttyryp túratyn. Biz sol shaqta әdebiyetke, ónerge qúshtar jas órken edik.

– Shirkin, biz de osynday jyrlar jazsaq qoy! – dep qiyalgha beriletinbiz. Ádebiyet maydanynda aldynghy tolqyn aghalardy ónege tútyp, olardyng jazghandaryn sýisine oqitynbyz. Omarghazy Aytanúly, Sәly Sәduaqasúly, Rahmet Ápsheúly, Asqar Tatanayúly, Shәken Onalbayúly, Qyzyrbek Oral, Serik Qapshyqbayúly, Sәden Ánuarúly, Kýngey Múqajanúly. Janatqan Tútqabek, Qúmarbek Saqarin Sәmen Isa, Berdibek Qúrjyqay, Safiolla Bayandin syndy alyp aqyndardyng aq marjan súlu jyrlary әr basylymda jarqyrap kórinip, Shynjang qazaq әdebiyetining ýlken óner aidynyndaghy tolqyn jarghan saf aqiyq aqyndary edi ghoy. Olar beyne óner aspanynda búlt jaryp úshqan óner qyrandarynday әser qaldyratyn.

IYә, ókinishke oray, olardyng birazy baqigha attanyp ta ketti. Jandary jannatta bolsyn. Ónerleri men ólenderi artqy úrpaqqa mәngilik múra bolyp, beyishting óshpes sham-shyraghynday janyp, ótpeli jyldardyng óshpes jap-jaryq jyrlary bolyp, arttarynan jarqyrap, jaryq sәulesin týsirip túr. Sol úly dýbirli toptyng da altyn kózindey janyp, kóp oqyrmannyng alqauyna bólengen aqynnyng biri de biregeyi – Slamhat Seyithamzaúly bolatyn…

Ol jaqta jýzdesuge, Silay aghanyng altyn didaryn kóruge mýmkindik týspedi. Bir keremeti, 1993 jyly qonyr kýzding bir kýni men Almaty qalasyndaghy Ál-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiytetinde (QazÚU) aspirant bolyp, 15-jataqhanada jatatynmyn.

Kenet esik aiqara ashyldy da:

– Bolat Bopayúly degen bauyrym osynda ma eken? – dep Silay agha kirip keldi.

– Ekeuimizdi de kiyeli, tәuelsizdik alghan qasiyetti qazaq memleketining aru qalasy – Almatynyng tórinde, eng joghary oqu ornynda jýzdestirdi, Bóke, osy kýndi mәngi úmytpa! – dep, ol maghan qúshaghyn qús qanatynday jayyp, qúshaqtap amandasty.

IYә, sodan bastap aramyzgha esh jamau jik týsirmey, adal agha-ini bolyp kelemiz.

Mine, sol kýnder kózdi ashyp-júmghansha qyryq jyldy artta qaldyrypty. Uaqyt qyranday qanat qaghyp, kóz ilespes jyldamdyqpen zyryldap óte shyghypty. Býgin men jeke әleumettik kenistigimnen Silay aghanyng jyrlary men esimin kórgende, kónilim alabúrtyp, kózim shyraday jandy. Aqynnyng búrynghyday quatty qalpyndaghy ólenderin syn kózben, saraptalghan sanamen, әdeby talghammen oqy bastadym. Oqy kele, kezinde bizge baghdarshamday jol siltegen, óner әleminde túlparday shauyp, qyranday qalyqtaghan aqynnyng ólenderine әdeby syn esse jazugha bel bayladym…

Slamhat Seyithamzanyng «Ómirim» ólenine ýnilgende:

Mening ómirim keseldi de dauyldy,
Búlt shaqyryp, tilep túrghan jauyndy.
Alay-dýley oidyng búltyn sapyryp,
Qaharlansam, titirettim jauymdy.

Mening ómirim aumaly da tókpeli,
Dosym aitty: «Jolyng qiyn», – dep meni.
Jarylqaushy ataghandar ózderin,
Qoltyghymnan demegen de joq tegi.

Men osynday bir kýimenen óstim de,
Keudemdi әste bastyrmadym eshkimge.
Talay abyz berdi aqjarma batasyn,
Talay dostyq jaramady bes kýnge.

Sene almaymyn, shyndyq nege kýireydi,
Altyn otqa qaqtasa da kýimeydi.
Saqtanam dep saqtana almay jýrmin-au,
Týk sezbese it albaty ýrmeydi.

Búl óleng – aqynnyng óz ómiri jayly tolghanysy ghana emes, dauyl men jauyngha, alay-dýley dýniyege qarsy túrghan qaysar ruhtyng maniyfesi (Manifest). Aqyn óz ómirin «keseldi de dauyldy» dep suretteydi. Búl – taghdyrgha qasqayyp qarsy túrudyn, kýrdeli iydeiyalyq kýresting simvoly. Ol tek búlt shaqyryp, jauyn tilep qana qoymaydy, jauynnan ýrikpey, kerisinshe, óz dauylyn ózi túrghyzady.

Ólendegi «Qaharlansam, titirettim jauymdy» joly – batyrlyqtyn, jigerdin, er minezding eng biyik órnegi. Aqyn jaudan qorqatyn jan emes. Ol kýres jolyn tandaydy, aiqasqa týsedi, ómirding aumaly-tókpeli soqpaqtaryna qayyspay qarsy túrady.

«Jarylqaushy ataghandar ózderin,
Qoltyghymnan demegen de joq tegi».

Búl shumaqtarda – pendelik pen jalghandyqtyng jasyryn perdesin jyrtyp tastaydy, betke kólgirsigen kólenkede saban astynan su jýgirtentinderding jiyrenishti beynesin әshkeresi. Aqyngha aqylgóisigender kóp bolghanymen, shyn qoldau kórsetkender joqtyng qasy edi. Búl – ómirding ashy shyndyghy, aldamshy dostar men ótkinshi peyilding kórinisi. «Men osynday bir kýimenen óstim de,Keudemdi әste bastyrmadym eshkimge».

Búl joldar – minezdin, órliktin, jigerding jarqyn belgisi. Aqyn eshqashan taghdyrgha tize býkpegen. Onyng jolynda talay abyz bata berse de, talay dostyq uaqytsha ghana bolghan. Búl – adamnyng shynayy ómirden tapqan shyndyghy. «Sene almaymyn, shyndyq nege kýireydi, Altyn otqa qaqtasa da kýimeydi».

Búl joldar – filosofiyalyq myqty týiin. Shyndyqtyng talay ret taptalyp, qor bolghanyn kózimen kórse de, aqyn oghan sengisi kelmeydi. Biraq altyn qalay ystyqqa salynsa da, balqymaytyny siyaqty, shyndyq ta kýimeydi. Búl – aqynnyng ómirlik kredosy.

«Saqtanam dep saqtana almay jýrmin-au,
Týk sezbese it albaty ýrmeydi».

Aqyndy alandatqan belgisiz kýsh bar. Ol ainalasyn sezip túr, biraq qauipti aldyn ala anghara almaydy. Songhy jol – kóregendik. It bekerge ýrmeydi, adam bekerge alandamaydy. Búl – aqynnyng ómirden týigeni.

Slamhat Seyithamzanyng búl óleni – kýresker ruhtyng simvoly. Ol ómirding dauylyna qarsy túrghan, jalghandyqpen aiqasqan, shyndyq ýshin kýresken túlghanyng jan dauysy, atomday atylghan iydeyasy. Búl – nayzaghaydan jasalghan jyr, qúryshtan qúiylghan qaysarlyq!

Bir aqyn jýr Almaty qalasynda

Eleusiz qalyng toptyng arasynda,
Bir aqyn jýr Almaty qalasynda.
Atyn da, aqynyn da bilmeydi eshkim,
Tanymaytyn bireuge qarasyn ba…

Qúrby da joq quantar jalbyz bolyp,
Kýldiretin qu da joq baldyz bolyp.
Syrlasatyn birde-bir dos taba almay,
Otyrady baqshagha jalghyz kelip.

El bastaymyn demeydi kósem bolyp,
Riza edi ótuge kóseu bolyp.
Qazaqshany bilmeytin bydyq bireu,
Kýidiredi aqyndy sheshen bolyp.

Er jetken ór Altaydyng dalasynda,
Erke ósken óz halqynyng arasynda.
Alashtyng azattyghyn maqtanysh qyp,
Bir aqyn jýr Almaty qalasynda.

Ólenning kórkemdik ereksheligi: Búl ólende aqyn ózin qoghamnan oqshau sezinedi. Qaladaghy jalghyzdyq, qazaqtyng tilinen maqúrym qalghan qoghamdaghy kýiinish, qazaqshasyn bilmeytin adamnyng sheshendik etui – aqynnyng jan jarasyn kórsetetin ótkir oilar. Songhy shumaqtaghy “Alashtyng azattyghyn maqtanysh qyp” degen jol – aqynnyng ruhany qayratkerligin aiqyndaydy.

Talas ózenining jaghasynda
(Amanqúl Nysanbaevqa)

Jyr dala, týlejigen darhan dala,
Kiyeli topyraq búl, bayqa, bala.
Aqshaghiymen kózindi sýrtip tastap,
Tayburyl túlghasyna qayta qara.

Mekeni әulie men әmbiyelerdin,
Meni de qúshaghyna ap әldiyledin.
Qayrattay qaysar úldy erjetkizgen,
Janymdy jelpindirdi әn-kýy menin.

Tap-taza qonyr qazaq osynda eken,
Ol sening syrlasyng da, dosyng da eken.
«Elim-ay», «Aghajaydy» bir shyrqayyq,
Kele ghoy qataryma qosyl, kókem!..

Jýrekten quanyshtyng tasqyny ýdep,
Keudemde shabyt shalqyp jatty týlep.
Aymanday aruymmen bir iyenge,
Keter me em mahabbattyng qashqyny bop.

O, Talas! Jaghalauyng jayqalghan jyr,
Oqiyn, oray bershi maghan da bir.
Kók búira tolqynyna juynayyn,
Qalmasyn keudemde arman, sanamda kir.

Ólenning kórkemdik ereksheligi: Búl óleng – tughan jerge, onyng qasiyetti topyraghyna degen perzenttik mahabbat pen erekshe taghzym. Aqyn tughan dalasyn tek tabighat kórinisi retinde emes, tarihy bay, әuliye-әmbiyelerdin, batyrlardyn, óner men mәdeniyetting kiyeli besigi retinde beyneleydi.
Ólenning negizgi iydeyasy – Talas ózenining boyyndaghy tughan jerge degen sýiispenshilik, onyng tarihiy-ruhany qúndylyghyn dәripteu. Aqyn tek jerding әsemdigin emes, ondaghy últtyq ruhtyng qaynar kózin, halyqtyng taza bolmysyn, mәdeniyetin erekshe suretteydi.

“Jyr dala”, “týlejigen darhan dala” – tughan jerding kendigi men ruhany baylyghyn beyneleydi. “Aqshaghiymen kózindi sýrtip tastap” – ómirding qiyndyghy men múnyn úmytyp, ótkenge, ruhany týleuge qayta oralu iydeyasy jatyr.

“Tayburyl túlghasy” – qazaqtyng epostyq mәdeniyetimen baylanys ornatylghan. Tayburyl – batyrlyq pen órlikting simvoly. “Áulie men әmbiyelerding mekeni” – tughan jerding kiyeliligin, tarihy qúndylyghyn kórsetetin detali. “Qayrattay qaysar úl” – búl jerde “Qayrat” esimi tek jeke adamgha emes, qaysarlyqtyng jinaqtalghan beynesine ainalyp túr. “Tap-taza qonyr qazaq” – naghyz últtyq bolmystyng kórinisi. “Qonyr” sózi tek týs retinde emes, halyqtyng qarapayymdylyghy men danalyghyn sipattaydy.

Epiytetter: “týlejigen darhan dala”, “tap-taza qonyr qazaq”, “aymanday aru” – búl sózder poetikalyq boyaudy aiqyndap, ólenge emosionaldyq renk beredi.
Metaforalar: “Meni de qúshaghyna ap әldiyledin” – tughan jerding ana sekildi baladay mәpeleui, tereng mahabbaty.

Alliyterasiya men assonans: “Keudemde shabyt shalqyp jatty týlep” jolynda dybystyq ýndestik ólenge әuezdilik beredi. Óleng últtyq ruh pen ótkendi qadirleudin, tughan topyraqqa degen saghynyshtyng kórkem órnegi retinde oqyrmandy tebirentedi.

Aqyn tughan jerge, qazaqtyng qarapayym taza ómirine, últtyq ruhany kenistikke oralady. Kiyeli topyraq, әuliyeler mekeni, “Elim-ay” men “Aghajay” sekildi әnder – bәri últtyq kodtyng bir bólshegi. Ólenning sonynda aqyn tughan jerding mәngilik shabyt kózi ekenin úqtyrady.

Keleyikshi, Baqythan, elge baryp!

Búl – tughan jerge degen saghynyshtyng eng biyik formasy. Aqyn Almatynyng u-shuy men tar qapasynday ómirinen qashyp, keng dalagha, Altaygha asyghady. “Tar kóshege syimaydy tarpang minez” – qalanyng tar shenberine syimaytyn erkin qazaq ruhynyng kórinisi. Songhy shumaqtaghy “Qystyrylmay, keteyin keng dalama” – aqynnyng azattyqqa úmtylysynyng sheshushi sәti.

Besik penen beyitting arasynda

Ómirding qysqalyghy, bayansyzdyghy, dýniyening ótkinshiligi – ólenning ózegi. Aqyn adamzattyng birdey ekendigin aitady: “Patsha menen qayyrshy tenesedi” – búl ólimning әdildigi turaly filosofiyalyq týiin. Qoghamdyq qatynastargha syn aita otyryp, aqyn sabyrgha shaqyrady, al sabyr – músylman ýshin eng ýlken qasiyet.

Men Altaydyng domalaghan tasymyn

Búl – bolmys turaly ólen. Aqyn ózin Altaydyng malta tasyna teneydi. Tas – beriktik pen tektilikting simvoly. Ol jaularyna “jútylmaytyn, jútsa da qorytylmaytyn” úghymdaghy túlgha. Biraq qoghamdaghy shyndyqtyng túnshyghuy aqyngha da әser etedi. “Sodan shyghar, ishten tynyp mәjnýn bop” – múnda kýreskerlikting ishki tragediyasy jatyr.

Slamhat Seyithamzanyng búl ólenderi – onyng ishki әlemining kórinisi. Ol – últtyq ruh pen tughan jerge degen mahabbattyng aqyny. Onyng jyrlarynda shynayylyq, ótkirlik jәne azamattyq pozisiya anyq bayqalady. Aqyn ómirdi dauylgha, tar kóshege, qysqa jolgha teneydi, biraq onyng jýregi keng dalagha, erkindikke, tughan jerge tartady.

Búl ólender eshkim qaytalay almaytyn, erekshe oilarmen jazylghan. Onyng әr shumaghy ómirding ózinen tughan, al әr jolynda – kýresker ruhtyng ýni bar.

Bolat Bopayúly

Eskertu: Búl esse Bolat Bopayúlynyng kózi tirisinde jazylyp, jariyalanghan. 

Abai.kz