Lev Tolstoy – adamzat ruhany tarihyndaghy kórnekti túlgha.

Tolstoydyng ruhany jәne adamgershilik izdenisteri, adamnyng ruhany senimi, ómirding mәni turaly kózqarastary orasan zor dýniyetanymdyq múra.

Tolstoydyng ózin tәrbiyeleu ýshin jasaghan qaghidalary kemshilikterden arylugha, ómirin retteuge yqpal etkenimen 1877-1879 jyldary basynan ótkergen auyr psihikalyq daghdarys jan dýniyesindegi týbegeyli ruhany ózgeristerge úlasty, osy kezden  bastap әlemge tanymal jazushy din, qúday, adamgershilik, adam ómirining mәni turaly, bir sózben aitqanda, ómirding barlyq mәseleleri ghúmyrynyng songhy kýnderine deyin tolghandyrdy.

Tolstoy ózining ruhany izdenisterining tarihyn sipattaghan «Arylu» («Ispovedi») ómirbayandyq shygharmasynda: «Mening qalym óte nashar, men aqylgha qonymdy sanany izdegende ómirdi teriske shygharghannan basqa eshtene taba almaytynmyn, al  senimim - aqyl-oyymdy teriske shygharghannan basqa eshtene taba almaytyn. Mening jýregim azaptan qajydy» - dep jazady.

Tolstoy keyin Qúdaydy izdegenin, yaghny Mәngi jәne Absolutpen baylanys izdegenin, Qúdaysyz adam ómirining mýmkin emestigin moyyndaydy, oghan ózining kózin jetkizedi.

Sol kezde Tolstoy: «Meni  jaratqan, maghan ýmit artqan, meni kýtetin ýshin - ómirdegi basty jәne jalghyz maqsatym adamgershiligimdi jetildiru ýshin, ómirde jaqsyraq bolu ýshin - Qúdaygha qayta oraldym» - deydi. 

«Mәngi dýniyege kózqaras»

L. N. Tolstoydyng «Din degenimiz ne jәne onyng mәni nede» (Chto takoe religiya y v chem sushnosti ee)  degen maqalasy adam ómirining mәni jәne ruhany damuy turaly manyzdy enbekterining  biri.

Atalghan enbekting IV tarauynda Lev Tolstoy: «Shynayy din - búl adamnyng aqyl-oyymen, bilimimen ýilestirilgen, onyng ómirin qorshaghan dýniyemen baylanystyratyn, barlyq is-әreketin basqaratyn, adamnyng ainalasyndaghy mәngi dýniyege kózqarasy, din ómirding negizgi qozghaushysy, jýregi bolyp tabylady jәne bolyp qala beredi, al jýreksiz, aqylgha qonymdy ómir bolmaydy» - degen anyqtama beredi.

Tolstoy әr kezderi әrtýrli diny ilimderdi: bahay senimi, brahmanizm, buddizm, daosizm, konfusiyshildik, islam, kvakerizm, sonday-aq moraldyq filosoftar: Sokrat, keyingi stoikter, Kant, Shopengauer enbekterin tereng zerdeley kelip: «Bilim  әrqashanda barlyq adamdar ýshin eng basty boldy, eng ýlken qúrmetke ie boldy, ony kóbinese din dep, al keyde danalyq dep ataytyn edi» deydi.

Lev Tolstoydyng «Mening senimim nede?», «Din degenimiz ne jәne onyng mәni nede», «Zorlyq-zombylyq zany jәne mahabbat zany», «Arylu», «Dogmatikalyq din ilimin zertteu» «Injilding qysqasha mazmúny», «Din jәne ghylym», «Tórt Injildi biriktiru jәne audaru». «Balalargha arnalghan Hristos ilimi», «Hristiandyq ilim», «Hristiandyq jәne patriotizm», «Sizding boyynyzdaghy «Qúday patshalyghy» kólemdi enbekterinde dinning mәnin, onyng missiyasyn kórsetedi, sonday-aq adamgershilik, izgilik negizderin qúraytyn ruhany qúbylys retinde tanidy.

Tolstoy: «Dinning bolmauy zorlyq-zombylyqqa negizdelgen  qatygez hayuandyq ómirge әkeledi, hayuandyq ómir ruhany ómirdi týsinuge kedergi jasaydy. Búl siqyrly búghaudy búzu kerek» dep tújyrymdaydy.

«Adamdardyng tendigi de әr dinning sózsiz, negizgi qasiyeti bolyp tabylady» dep  anyqtaydy.

«Adamdar arasynda bir-birine degen sýiispenshilik, ózara senim  bolmayynsha, adamdar bir-birimen kýresip, ózderin qúrta beredi» - dep alandaydy.

Adamnyng senimi - onyn  psihikalyq kýii, ony belgili әreketterge mindetteytin, mynau dýniyede ózining ústanymyn bildiretin sanasy» dep anyqtaydy.

«Dinder, barlyq tiri ilimder siyaqty, payda bolugha, damugha, eskiruge, joyylugha, әrqashan búrynghydan da jetildirilgen týrde  qayta janghyrugha jәne qayta payda bolugha beyim» degen qorytyndy jasap, «Adamzat diny ilimning әlsireu satysyna ayaq basty, biraq din odan әri de adamzat damuyna jaghday jasaydy» - dep ýmit etedi.

Tolstoy: «Adamnyng myna dýniyege qatynasy eki negizgi qarym- qatynastan túrady: birinshisi, adamnyng óz ómirining mәnin tanu, ekinshisi, basqa adamdarmen qarym - qatynasy, myna dýniyege adamdy jibergenge qyzmet etip, ómirding mәnin moyyndaytyn hristiandyq ómiri. Ekinshi qatynasy – birinshisining  keneni, yaghni, onyng qoghamdyq mәni, ómirine, otbasyna, tegine, últyna, halqyna, memleketine jәne belgili túlghalargha qarym- qatynasy, onyng izgiligi qoghamda ómir sýru mindeti bolyp sanalady» - deydi.

Lev Tolstoy: «Qúday - әr adamda bolugha tiyis jәne әr adamda sózsiz ol bar».

Lev Tolstoy «Arylu» shygharmasynda qanday diny senimde tәrbiyelengenin, qúday turaly alghashqy balalyq sezimderin, jas kezindegi  qúdaygha kózgharasyn bylay sipattaydy:

«Meni hristiandyq pravoslavtyq senimde shoqyndyryp, tәrbiyeledi. Balalyq shaghymnan eseygenge deyin ýnemi diny senimge ýiretti. Men 18-ge tolyp,  uniyversiytetting ekinshi kursyna kóshkende maghan ýiretkenderding bireuine sengen emespin.

Esime týskenderining keybirine qarasam, men shyn niyetimmen dinge sengen emespin, tek ýlkenderding ýiretkenderine, oqytqandaryna, búryn mening aldymda olar sengenderge ghana senip keldim, onyng ózi de úshqary sezim edi.

On bir jasymda gimnaziyada oqityn bir bala, erterek qaytys bolghan  Volodinka M., bizding ýige jeksenbilikke kelip, gimnaziyada ózining ashqan songhy janalyghymen bóliskeni esimde. Onyng ashqan janalyghy qúday joq, al bizdi oqytatyndardyng barlyghy oidan shygharylghan  degen bolatyn (búl 1838 jyl edi). Esimde qalghany ýlken aghalarym búl janalyqqa qyzyghushylyq tanytyp, meni de әngimege shaqyrdy. Bizder búl janalyqty qyzu talqylap, әbden qyzyq boluy mýmkin janalyq dep qabyldaghanbyz.

Taghy bir esimde qalghany, ýlken agham Dmitriy, uniyversiytette oqyp jýrip, oghan tәn qúshtarlyghymen dinge berilip, barlyq diny qyzmetterding birin qaldyrmay baryp jýretin, oraza tútyp, taza, diny saltpen  ómir sýretin, al, bizder de jәne bizding ýlken aghalarymyz da oghan ýnemi kýletin, nege ekeni belgisiz aghamdy Noy dep atap kettik. Qazan uniyversiytetining búryn qamqorshysy bolghan Musiyn-Pushkin bizdi biyge shaqyryp,biyleuden qashatyn menin  aghama Kovcheg aldynda  Davidte biylegen dep, oghan kýlip, biyleuge kóndiruge tyrysqany esimde. Ýlkenderding aghamdy mazaqtaghanyna ishimnen ayap, búdan bylay diny ilimge ýirenu kerek, shirkeuge baru qajet degen qorytyndy shyghardym, biraq búny shyn kónilimmen qabyldaudy qajet dep tappadym. Men jasymnan Voliterdi oqydym, onyng qúdaygha qarsy sayqymazaqtary meni ashulandyrmaq týgil kýlkige batyratyn.

Qazir de jәne búryn da adamnyng ómirine, onyng isine qarap qúdaygha senetinin nemese senbeytinin anyqtau mýmkin emes.

Pravoslavtyq senimdi ashyq uaghyzdaytyndar men ony joqqa shygharatyndardyng arasynda aiyrmashylyq bolsa, ol әriyne, sózsiz birinshisining paydasynda emes. Qazir de jәne búryn da pravoslavtyqty  moyyndau jәne ony  uaghyzdau kóbine nadan, qatygez jәne arsyz, ózderin basqalardan óte joghary sanaytyn adamdardyng arasynda kezdesetin. Al aqyl, adal ómir sýru, ashyq minez, meyirimdilik pen adamshylyq kóbine ózderin dinge senbeytinder arasynda taraldy.

Mektepte izgilikke oqytyp, shәkirtterdi shirkeuge jiberetin, sheneunikterden túrmysynda dinge qatysy turaly kuәlәrdi talap etetin. Qazirde jәne búrynda bizding ortada oqyghan, bilim alghan jәne memlekettik qyzmette istemeytin hristiandar arasynda túratynyn bir eske almay adam ómir sýre aldy, ózderin hristiandyq pravoslavtyq ilimdi ústaytyndarmyz dep eseptedi.

Qazir de jәne búryn da syrtqy kýshting qoldauymen әreng túrghan diny senim oghan qarsy túratyn ómirding jәne bilimning quatyna qarsy túra almady, onyng ýstine adam ózining diny senimin elestete jýrip  úzaq ómir sýrdi, al shynynda bala kezinen oghan ýiretken diny nanym senimning izi de qalmady, ol onyng boyynda joq ekenin ózi de sezbedi.

Aqyldy, shynshyl S. degen adam maghan qalay qúdaygha senuden qalghany turaly bylay әngimelep berdi.

Ol jiyrma altyda bolatyn, birde anshylyqta jýrgende bala kezindegi әdeti boyynsha S. keshte syiynugha túrady. Anshylyqqa birge shyqqan, shóp ýstinde oghan qarap jatqan ýlken aghasy S. syiynyp bitken son: «Sen osy kýnge deyin búny isteysing be?» deydi. Búdan song olar birine - biri eshtene demeydi. S. osy kýnnen bastap qúdaygha syiynudy, shirkeuge barudy qoyady. Mine otyz jyl boldy qúdaygha qúlshylyq etpeydi, taranbaydy, shirkeuge barmaydy. Ol aghasynyng kózqarasyn bilgennen emes, ne ózining janyna birdene isteyinshi degennen oghan qosylghan joq, aghasy aitqan bir auyz sóz onyng jýreginde diny senim bar degen, biraq bos túrghan quysty týrtip, ózining salmaghynan qúlayyn dep túrghan qabyrghany sausaghymen týrtip jibergendey bolady, onyng sózine qaraghanda, krestke shoqynu, qúlshylyq etip jyghylu mәnsiz ekenin, olardyng qajetsizdigin týsinip, ol qúdaygha syiynudy toqtatady.

Kóptegen adamdar tap osynday jaghdayda boldy dep oilaymyn. Men senimdi maqsatyna qol jetuding aldamshy qúraly etip alatyndar turaly aityp túrghan joqpyn (onday adamdar qúdaygha mýldem senbeytinder, óitkeni olar senimdi tirshiligindegi maqsattargha jetuding qúraly retinde qoldanady, onda ol senim emes shyghar) men bizding dengeydegi qazirgi oqyghan, ózderine adal adamdar turaly aityp otyrmyn. Bizding dengeydegi oqyghan qazirgi adamdar ómir men bilim jasandy ghimaratty qúlatty dep ózderin qúdaydan birjolata bosatty nemese óziniz bayqaghanday, búnysyn ózderi de bayqamady.

Bala kezden meni ýiretken senimdi basqalar joghalatqanday men de solay joghalttym, aiyrmashylyghy sol, men erte kezden kóp oqydym, oilay bastadym, mening dinnen búryluym búrynyraq, sanaly týrde boldy. On alty jastan bastap men qúdaygha syiynghan emespin, jýregimning qalauy boyynsha shirkeuge barudy, oraza tútudy qoydym. Bala kezimnen maghan aitqandargha sengen emespin, men basqagha sendim, naqty mynaghan sendim dep te aita almaymyn. Sonymen birge, men qúdaygha sendim be nemese ony moyyndadym ba ony da aita almaymyn, shyndyghynda, men qúdaydy joqqa shygharghan emespin, Hristos pen onyng iliminde teriske shygharmadym,  biraq onyng ilimining ne ekenin týsindim dep te aita almaymyn» dep birinshi tarauyn ayaqtaydy.

Lev Nikolaevich Tolstoy kóp jyldardan song Qúday turaly mynaday tújyrymdargha keledi:

Chto takoe Bog? Bog – eto beskonechnoe vsyo, chego ya soznay sebya chastiu. Bog – eto to, k chemu, hochet ly on ily ne hochet etogo, stremitsya vsyakiy chelovek, to, v stremleniy k chemu sostoit jizni vsyakogo cheloveka. Y potomu Bog esti to, chto neobhodimo, neizbejno sushestvuet dlya vsyakogo cheloveka.

Qúday degen ne? Qúday – búl, men ózimdi onyng bir bóligimin dep úghynatyn sheksiz dýniye.  Qúday-  búl, әrbir adam ol qalasa da, qalamasa da úmtylatyn, әrbir adamnyng ómiri onyng úmtyluynan  túratyn dýniye. Sondyqtanda  Qúday - búl barlyq  adamdar da  bolugha tiyis jәne әr adamda  ol sózsiz bar.

Lubiti boga – znachit lubiti to vysshee dobro, kakoe my toliko mojem sebe predstaviti. 

Qúdaydy sýy - kóz aldymyzgha elestete alatyn qanday bir eng jogharghy izgilikti sýng.

...Soznanie boga – osnovy nashey jizni. Na etoy glubiyne soznaniyya  my vse soedinyaemsya voedino. 

...Qúday  sanasy - bizding ómirding negizi. Sananyng osy túnghiyghynda biz bәrimiz toghysamyz.

 Otrisati boga – znachit otrisati sebya kak duhovnoe, razumnoe sushestvo

Qúdaydy joqqa shygharu- ózindi ruhani, aqyl-esi bar tirshilik iyesi retindegi ózindi joqqa shygharu.

V cheloveke jiyvyot Duh Bojiy, t. e. ego sposobnosti k samoizmenenii, tvorchestvu, a prakticheskoe pravilo — postupati tak, kak chelovek hochet, chtoby postupaly s niym.

Adamda Qúday Ruhy ómir sýredi, yaghni, ózin- ózi ózgertuge, jasampazdyqqa  qabileti,  al  ruhtyng kórinisi –  adam  ózimen ne istegisi kelse,  onyng birge istegisi keletin әreketi.

«Sushnosti jizni, ne esti otdelinoe sushestvovaniye, a Bog, zakluchennyy v cheloveke; smysl jizny otkryvaetsya togda, kogda chelovek priznaet soboi svoi bojestvennui sushnosti».

«Ómirding mәni, әldebir tirshilik emes, adamnyng boyyndaghy Qúdayshylyq,  ómirding mәni adam ózining qúdayshylyq bolmysyn tanyghan kezde ashylady».

Tolstoy dini- filosofiyalyq enbekterinde ishki jan dýniyesindegi ózgeristerdi ýnemi ashyq jariyalaydy: ózining kemshilikterin moyyndau, ókinu jәne arylu arqyly qúdaydyng manyzyn týsindiredi.

«Qúday Patshalyghy» sening ishinde nemese hristiandyq mistikalyq  ilim retinde emes, jana ómir týsinigi retinde»  («Sarstvo Bojie vnutry vas, ily Hristianstvo ne kak misticheskoe ucheniye, a kak novoe jizneponimaniye») traktatynda Tolstoy Qúdaygha senimi adamshylyq tanymdaryn ózgertuge, nәpsiqúmarlyghyn, tәkapparlyghyn tanugha yqpal etkenin jazady: «Hristos maghan mening izgiligime ziyandy birinshi kemshiligim -  adamdarmen  arazdyghymdy, olargha degen mening ashuym turaly kórsetti. Men múny moyyndaymyn, sondyqtanda men búryn jasaghanymday, endi basqa adamdarmen sanaly týrde arazdaspaymyn, mening arazdasqan adamdarmen tatulastudy izdemeytinimdi de alghash eskertti» dep keledi de jan dýniyesindegi osynday bes -alty ruhany moyyndaularmen, ishki ózgeristerimen bólisedi.

«Tolstoy shyn ómirding ýlgisin izdedi. Tolstoy bar - jan-tәnimen, bar mýmkindigin  Jaratushysyn izdep,  tanugha talpynghan jan edi,  – deydi  aqyn, audarmashy, Qazaqstan jazushylar Odaghynyn mýshesi, hikmettik proza jazumen, orys-batys  klassikterin audarumen ainalysatyn jazushy Abay Qalshabek «Tolstoydyng «shyn syry» maqalasynda kemenger oishyldyng shyn syryn: «Qúdaygha sensem bolghany men tirilemin, esimnen shygharsam, senbesem bolghany, men óldim. Qúdaygha senip ómir sýr. Sonda qúdaysyz ómir bolmaydy» Búl  Abay hakimnin: «Kýndiz-týni oiymda bir-aq Tәniri, Ózine ghashyq qylghan onyng әmiri» degenimen ýndes. Tolstoy ómirding úly synaq ekenin úghyndy. Ómirding asau dariya ekenin, adamnyng dariyagha jiberilgendegi maqsaty-aghyspen aghu emes, jaghany tabu ekenin de jaqsy týsindi. Bәlkim, sol jaghalaudy, jandýniyeni núrgha bóleytin aqiqat jaghalauyn, tapqan da shyghar. Ony biz bilmeymiz» - dep ayaqtaydy.

Qúdaydan adamgershilik izdegen Tolstoy

«Adamdar ózderining ómirindegi mәselelerine bayypty qarasa boldy, Krishna, Budda, Konfusiy jәne Hristos, Magomet jәne eng jana diny oishyldardan bastap barlyq diny ilimder birdey, olar adamgershilik  aqiqatty adamdargha ashty» – dep jazdy Tolstoy.

Tolstoy  adamshylyq ghúmyrynda Qúdaydan adamgershilik izdedi, ol Qúdaydyng ruhany qúdyretin aqyldy sana turaly ózining ruhany kózgharastarymen jalghastyrdy.

Tolstoydy ómirge kóqarastary ýshin kóp kinәlady, jii synaldy, alayda dәiektilikpen, bir izdilikpen bir iydeyany –adamgershilikpen  jetilui iydeyasyn izgilikpen uaghyzdaghan bir adam bolsa sonyng bireui Tolstoy, onyng kýndelikterindegi adamgershilik, moralidyq - etikalyq tolghanystary men kózqarastary býginde evolusiyalyq sipat aldy.  «Men ainaladaghy  tabighatqa qarap, oilana bastasam, - dep jazdy on toghyz jasar  L.N. Tolstoy alghashqy kýndelik  jazbasynda - barlyq nәrse ýnemi damyp jatqanyn jәne onyng әrbir qúramdas bóligi beysanalyq týrde basqa bólikterding damuyna yqpal etetinin  kóremin; adamda tabighattyng bir bólshegi, biraq ol sanasymen erekshelenedi, ózining aqyl-oy qabiletin sanaly týrde paydalanyp, adamgershilik qabyletin damytugha úmtyluy kerek»  – deydi.

Tolstoy adam boyyndaghy meyirimdilik pen adamgha sýiispenshilikti, adamgha jan ashu (ayaushylyq) qasiyetterin, adamdargha qamqorlyqty, basqalardyn  boyyndaghy jaqsylyqty kórui sekildi qabiletterdi joghary qoydy, osy qasiyetter qatygezdik pen tasbauyrlyqqa, meyirimsizdikke qarsy túrady dep sanady, sonday-aq adaldyq, әdildik, turalyq, abyroyyn, ar- namysyn saqtau, kóregendilik, shynshyldyq qasiyetterdi baghalady.

Lev Tolstoy ózi de iygi isterimen, izgiligimen, adamgershilik sezimtaldyghymen erekshelendi, onyng osy qasiyetteri zamanynyng basqa oishyldarynan joghary etti, Tolstoydy «Álemning ar-újdany» dep te atady.

Kórkem tuyndylarynda adam taghdyrynyng júmbaq qyrlaryna tereng ýnilip, meyirimdilik pen adamgershilikke, sýiispenshilikke,  adamgershilik  mahabbatqa toly iydeyalar men kórkem obrazdar tudyrdy, Europa aghartushylary Tolstoydy adamgershilikti uaghyzdaghan  moralist retinde tanydy, sóitkenmen Tolstoy adamgershilikti  dinnen, qúdaydan izdedi, dinge senim artty, «adamgershilik tәrbiyesi  dinning eng basty mindeti» dep sanady.

Tolstoy: «Adamgershilik dinnen tәuelsiz emes, ol dinning saldary da emes, adamgershilik dinning óne boyynda..., adam ózin myna әlemdi tanityn bolmys retinde adamgershiliksiz ómir sýre almaydy» - deydi.

«Balalarmen adamgershilik turaly әngimeler» maqalasynda Tolstoy bilim beru jýiesi negizderine adamgershilik qaghidalaryn engizu mýmkindikteri turaly iydeyasyn úsynady. Yasnaya Polyana mektebinde balalargha adamgershilikti qalay uaghyzdaghanyn, qalay ýiretkeni turaly: «Ghasyrlar boyy әrtýrli oishyldardyng adamgershilik turaly aitqandaryn jinap, olardy on jasqa tolghan balalargha oqy, óz tilimmen aityp jetkizdim, olardy әrtýrli bólimderge bólip, kýn sayyn balalargha  adamgershilik turaly bir oidy әr bólimnen oqyp túrdym, oqyghannan keyin týsiniksiz jerlerin olargha qayta týsindirip, balalardan týsingenderin  ózderining sózderimen aityp berudi súradym. Múnday bólimder jiyrmagha juyq edi. Negizgi bólimder mynau: 1) Qúday. 2) Qúdaydyng erkimen ómir sýru. 3) Adam-  Qúdaydyng úly. 4) Aqyl. 5)  Sýiispenshilik. 6) Jetilu. 7) Jiger  8) Oi  9) Sóz. 10) Is-әreket. 11) Ishki arbau. 12) Syrtqy azghyru. 13) Kishipeyildilik. 14) Óz paydannan  bas tartu 15) Qarsylyq. 16) Qazirgi ómir. 17) Ólim. 18) Ómir - izgilik.19) Senim.». Tolstoydyng pikirinshe, din men adamgershilik bilim beruding negizi boluy kerek dep sanady.

Kedeylik pen baylyq adamnyng adamgershilik ómirine ekeui de qauipti: «Men kedeylikti únatpaymyn, mýldem jek kóremin, joqshylyqta ómir sýrip jýrgenderdi  ayaymyn,  biraq men odan da  jaman  kóretin, jek kórmeuim mýmkin emes, jekkórinishti    -  baylyq:   jer menshigi, bankter, payyzdar»  deydi. (Shygharmalar jinaghy 20 tom. – 192 bet).

Lev Tolstoy  1907 jylghy 13 aqpanda kýndeliginde:

[...] «14) Ózgelerdi ózindey kór. Óitkeni, olar sening ózinsin. Sondyqtan olardyng jaman isterining sening ózinmen bolghanday qara,  sen ózine qaraytynday, olargha da meyiriminmen qara. Óz kýnәlaryng siyaqty, olardyng da ózderining kýnәlarynan arylyp, tәubagha keluine, týzeluine ýmitten» dep jazady.

Tolstoy 1908 jyly kýzde ( «Vremya prishlo») degen maqalasynda: «Mening búl ghúmyrda az kýnderim qaldy. Ólmesten búryn  barsha adamgha, sýiikti bauyrlaryma  múny  aytyp ketuim kerek, aitpasam tynyshtalmaymyn»...-  dep bastaydy ..., ekinshiden, memleket degen ne, onyng bizdi  basqarugha  qanday qúdyreti baryn bilip alayyq?  Memleket degen - ol biylik. Al biylik  – ol bizdin  ómirimizdi basqaratyn adamdar. Olar qanday,  eng jaqsy adamdar ma,  әlde eng myqtylar ma? Bireui de emes. Olar múragerlikpen biylikke kelgen, ne әdiletsizdikpen  búrmalap, Napoleon, Ekaterina siyaqty, biylikti basyp alghan adamdar  ne ebin tauyp    kezdeysoq biylikke jetken  adamdar» dep jazady. Bar janymen adamdardy qanaugha, aldaugha qarsy Lev Tolstoy osy jazbasynda adamdardyng qúdaygha, ózderine senbeuinen jekkórinishti, baghynyshty qúldyqta jýrgenine, odan arylugha, oyanugha shaqyrady.

Qoghamda jappay taralghan  maskýnemdik turaly 1908 jyly jazghan «Pora opomnitisya!» («Esti jiyatyn kez keldi!») maqalasynda Lev Tolstoy: «Maskýnemdik -  adamdardyn  densaulyghyn qúrtady, aqyl-oy qabiletin, otbasyn búzady, eng shoshyrlyghy adamdardyng janyn ulap, olardyng keleshek úrpaqtarynyng densaulyghyna ziyanyn tiygizedi, soghan qaramastan, jyldan jylgha ishimdik saldarynan maskýnemdik keninen taraluda jәne kóbende. Júqpaly auru adamdargha júghuda: әielder, qyzdar, balalar qazirding ózinde ishedi.Eresekter múnday ulanugha kedergi keltiruding ornyna, ózderi mas bolyp, maskýnemdikti qoldaydy. Baylar da, kedeyler de mas  nemese jartylay mas bolmay kónil kóteru mýmkin emes dep oilaydy, ómirding qanday bolmasyn jaghdayynda: jerleu, ýilenu, shoqyndyru, bólek shyghu, jolyghysu, kýn kóris qayghysy men ómirdegi quanyshyn bildiruding eng jaqsy tәsili- búl esengireu, adamgershilik qalpyn joghaltu, januargha úqsau» -dep nalidy.

Jalghasy bar...

Salauat Kәrim

Abai.kz