لەۆ تولستوي – ادامزات رۋحاني تاريحىنداعى كورنەكتى تۇلعا.

تولستويدىڭ رۋحاني جانە ادامگەرشىلىك ىزدەنىستەرى، ادامنىڭ رۋحاني سەنىمى، ءومىردىڭ ءمانى تۋرالى كوزقاراستارى وراسان زور دۇنيەتانىمدىق مۇرا.

تولستويدىڭ ءوزىن تاربيەلەۋ ءۇشىن جاساعان قاعيدالارى كەمشىلىكتەردەن ارىلۋعا، ءومىرىن رەتتەۋگە ىقپال ەتكەنىمەن 1877-1879 جىلدارى باسىنان وتكەرگەن اۋىر پسيحيكالىق داعدارىس جان دۇنيەسىندەگى تۇبەگەيلى رۋحاني وزگەرىستەرگە ۇلاستى، وسى كەزدەن  باستاپ الەمگە تانىمال جازۋشى ءدىن، قۇداي، ادامگەرشىلىك، ادام ءومىرىنىڭ ءمانى تۋرالى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءومىردىڭ بارلىق ماسەلەلەرى عۇمىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنە دەيىن تولعاندىردى.

تولستوي ءوزىنىڭ رۋحاني ىزدەنىستەرىنىڭ تاريحىن سيپاتتاعان «ارىلۋ» («يسپوۆەد») ومىرباياندىق شىعارماسىندا: «مەنىڭ قالىم وتە ناشار، مەن اقىلعا قونىمدى سانانى ىزدەگەندە ءومىردى تەرىسكە شىعارعاننان باسقا ەشتەڭە تابا المايتىنمىن، ال  سەنىمىم - اقىل-ويىمدى تەرىسكە شىعارعاننان باسقا ەشتەڭە تابا المايتىن. مەنىڭ جۇرەگىم ازاپتان قاجىدى» - دەپ جازادى.

تولستوي كەيىن قۇدايدى ىزدەگەنىن، ياعني ماڭگى جانە ابسوليۋتپەن بايلانىس ىزدەگەنىن، قۇدايسىز ادام ءومىرىنىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن مويىندايدى، وعان ءوزىنىڭ كوزىن جەتكىزەدى.

سول كەزدە تولستوي: «مەنى  جاراتقان، ماعان ءۇمىت ارتقان، مەنى كۇتەتىن ءۇشىن - ومىردەگى باستى جانە جالعىز ماقساتىم ادامگەرشىلىگىمدى جەتىلدىرۋ ءۇشىن، ومىردە جاقسىراق بولۋ ءۇشىن - قۇدايعا قايتا ورالدىم» - دەيدى. 

«ماڭگى دۇنيەگە كوزقاراس»

ل. ن. تولستويدىڭ «ءدىن دەگەنىمىز نە جانە ونىڭ ءمانى نەدە» (چتو تاكوە رەليگيا ي ۆ چەم سۋششنوست ەە)  دەگەن ماقالاسى ادام ءومىرىنىڭ ءمانى جانە رۋحاني دامۋى تۋرالى ماڭىزدى ەڭبەكتەرىنىڭ  بىرى.

اتالعان ەڭبەكتىڭ IV تاراۋىندا لەۆ تولستوي: «شىنايى ءدىن - بۇل ادامنىڭ اقىل-ويىمەن، بىلىمىمەن ۇيلەستىرىلگەن، ونىڭ ءومىرىن قورشاعان دۇنيەمەن بايلانىستىراتىن، بارلىق ءىس-ارەكەتىن باسقاراتىن، ادامنىڭ اينالاسىنداعى ماڭگى دۇنيەگە كوزقاراسى، ءدىن ءومىردىڭ نەگىزگى قوزعاۋشىسى، جۇرەگى بولىپ تابىلادى جانە بولىپ قالا بەرەدى، ال جۇرەكسىز، اقىلعا قونىمدى ءومىر بولمايدى» - دەگەن انىقتاما بەرەدى.

تولستوي ءار كەزدەرى ءارتۇرلى ءدىني ىلىمدەردى: باحاي سەنىمى، براحمانيزم، بۋدديزم، داوسيزم، كونفۋتسيشىلدىك، يسلام، كۆاكەريزم، سونداي-اق مورالدىق فيلوسوفتار: سوكرات، كەيىنگى ستويكتەر، كانت، شوپەنگاۋەر ەڭبەكتەرىن تەرەڭ زەردەلەي كەلىپ: «ءبىلىم  ارقاشاندا بارلىق ادامدار ءۇشىن ەڭ باستى بولدى، ەڭ ۇلكەن قۇرمەتكە يە بولدى، ونى كوبىنەسە ءدىن دەپ، ال كەيدە دانالىق دەپ اتايتىن ەدى» دەيدى.

لەۆ تولستويدىڭ «مەنىڭ سەنىمىم نەدە؟»، «ءدىن دەگەنىمىز نە جانە ونىڭ ءمانى نەدە»، «زورلىق-زومبىلىق زاڭى جانە ماحاببات زاڭى»، «ارىلۋ»، «دوگماتيكالىق ءدىن ءىلىمىن زەرتتەۋ» «ءىنجىلدىڭ قىسقاشا مازمۇنى»، «ءدىن جانە عىلىم»، «ءتورت ءىنجىلدى بىرىكتىرۋ جانە اۋدارۋ». «بالالارعا ارنالعان حريستوس ءىلىمى»، «حريستياندىق ءىلىم»، «حريستياندىق جانە پاتريوتيزم»، «ءسىزدىڭ بويىڭىزداعى «قۇداي پاتشالىعى» كولەمدى ەڭبەكتەرىندە ءدىننىڭ ءمانىن، ونىڭ ميسسياسىن كورسەتەدى، سونداي-اق ادامگەرشىلىك، ىزگىلىك نەگىزدەرىن قۇرايتىن رۋحاني قۇبىلىس رەتىندە تانيدى.

تولستوي: «ءدىننىڭ بولماۋى زورلىق-زومبىلىققا نەگىزدەلگەن  قاتىگەز حايۋاندىق ومىرگە اكەلەدى، حايۋاندىق ءومىر رۋحاني ءومىردى تۇسىنۋگە كەدەرگى جاسايدى. بۇل سيقىرلى بۇعاۋدى بۇزۋ كەرەك» دەپ تۇجىرىمدايدى.

«ادامداردىڭ تەڭدىگى دە ءار ءدىننىڭ ءسوزسىز، نەگىزگى قاسيەتى بولىپ تابىلادى» دەپ  انىقتايدى.

«ادامدار اراسىندا ءبىر-بىرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، ءوزارا سەنىم  بولمايىنشا، ادامدار ءبىر-بىرىمەن كۇرەسىپ، وزدەرىن قۇرتا بەرەدى» - دەپ الاڭدايدى.

ادامنىڭ سەنىمى - ونىڭ  پسيحيكالىق كۇيى، ونى بەلگىلى ارەكەتتەرگە مىندەتتەيتىن، مىناۋ دۇنيەدە ءوزىنىڭ ۇستانىمىن بىلدىرەتىن ساناسى» دەپ انىقتايدى.

«دىندەر، بارلىق ءتىرى ىلىمدەر سياقتى، پايدا بولۋعا، دامۋعا، ەسكىرۋگە، جويىلۋعا، ارقاشان بۇرىنعىدان دا جەتىلدىرىلگەن تۇردە  قايتا جاڭعىرۋعا جانە قايتا پايدا بولۋعا بەيىم» دەگەن قورىتىندى جاساپ، «ادامزات ءدىني ءىلىمنىڭ السىرەۋ ساتىسىنا اياق باستى، بىراق ءدىن ودان ءارى دە ادامزات دامۋىنا جاعداي جاسايدى» - دەپ ءۇمىت ەتەدى.

تولستوي: «ادامنىڭ مىنا دۇنيەگە قاتىناسى ەكى نەگىزگى قارىم- قاتىناستان تۇرادى: ءبىرىنشىسى، ادامنىڭ ءوز ءومىرىنىڭ ءمانىن تانۋ، ەكىنشىسى، باسقا ادامدارمەن قارىم - قاتىناسى، مىنا دۇنيەگە ادامدى جىبەرگەنگە قىزمەت ەتىپ، ءومىردىڭ ءمانىن مويىندايتىن حريستياندىق ءومىرى. ەكىنشى قاتىناسى – ءبىرىنشىسىنىڭ  كەڭەيۋى، ياعني، ونىڭ قوعامدىق ءمانى، ومىرىنە، وتباسىنا، تەگىنە، ۇلتىنا، حالقىنا، مەملەكەتىنە جانە بەلگىلى تۇلعالارعا قارىم- قاتىناسى، ونىڭ ىزگىلىگى قوعامدا ءومىر ءسۇرۋ مىندەتى بولىپ سانالادى» - دەيدى.

لەۆ تولستوي: «قۇداي - ءار ادامدا بولۋعا ءتيىس جانە ءار ادامدا ءسوزسىز ول بار».

لەۆ تولستوي «ارىلۋ» شىعارماسىندا قانداي ءدىني سەنىمدە تاربيەلەنگەنىن، قۇداي تۋرالى العاشقى بالالىق سەزىمدەرىن، جاس كەزىندەگى  قۇدايعا كوزعاراسىن بىلاي سيپاتتايدى:

«مەنى حريستياندىق پراۆوسلاۆتىق سەنىمدە شوقىندىرىپ، تاربيەلەدى. بالالىق شاعىمنان ەسەيگەنگە دەيىن ۇنەمى ءدىني سەنىمگە ۇيرەتتى. مەن 18-گە تولىپ،  ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ەكىنشى كۋرسىنا كوشكەندە ماعان ۇيرەتكەندەردىڭ بىرەۋىنە سەنگەن ەمەسپىن.

ەسىمە تۇسكەندەرىنىڭ كەيبىرىنە قاراسام، مەن شىن نيەتىممەن دىنگە سەنگەن ەمەسپىن، تەك ۇلكەندەردىڭ ۇيرەتكەندەرىنە، وقىتقاندارىنا، بۇرىن مەنىڭ الدىمدا ولار سەنگەندەرگە عانا سەنىپ كەلدىم، ونىڭ ءوزى دە ۇشقارى سەزىم ەدى.

ون ءبىر جاسىمدا گيمنازيادا وقيتىن ءبىر بالا، ەرتەرەك قايتىس بولعان  ۆولودينكا م.، ءبىزدىڭ ۇيگە جەكسەنبىلىككە كەلىپ، گيمنازيادا ءوزىنىڭ اشقان سوڭعى جاڭالىعىمەن بولىسكەنى ەسىمدە. ونىڭ اشقان جاڭالىعى قۇداي جوق، ال ءبىزدى وقىتاتىنداردىڭ بارلىعى ويدان شىعارىلعان  دەگەن بولاتىن (بۇل 1838 جىل ەدى). ەسىمدە قالعانى ۇلكەن اعالارىم بۇل جاڭالىققا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، مەنى دە اڭگىمەگە شاقىردى. بىزدەر بۇل جاڭالىقتى قىزۋ تالقىلاپ، ابدەن قىزىق بولۋى مۇمكىن جاڭالىق دەپ قابىلداعانبىز.

تاعى ءبىر ەسىمدە قالعانى، ۇلكەن اعام دميتري، ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ ءجۇرىپ، وعان ءتان قۇشتارلىعىمەن دىنگە بەرىلىپ، بارلىق ءدىني قىزمەتتەردىڭ ءبىرىن قالدىرماي بارىپ جۇرەتىن، ورازا تۇتىپ، تازا، ءدىني سالتپەن  ءومىر سۇرەتىن، ال، بىزدەر دە جانە ءبىزدىڭ ۇلكەن اعالارىمىز دا وعان ۇنەمى كۇلەتىن، نەگە ەكەنى بەلگىسىز اعامدى نوي دەپ اتاپ كەتتىك. قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بۇرىن قامقورشىسى بولعان مۋسين-پۋشكين ءبىزدى بيگە شاقىرىپ،بيلەۋدەن قاشاتىن مەنىڭ  اعاما كوۆچەگ الدىندا  داۆيدتە بيلەگەن دەپ، وعان كۇلىپ، بيلەۋگە كوندىرۋگە تىرىسقانى ەسىمدە. ۇلكەندەردىڭ اعامدى مازاقتاعانىنا ىشىمنەن اياپ، بۇدان بىلاي ءدىني ىلىمگە ۇيرەنۋ كەرەك، شىركەۋگە بارۋ قاجەت دەگەن قورىتىندى شىعاردىم، بىراق بۇنى شىن كوڭىلىممەن قابىلداۋدى قاجەت دەپ تاپپادىم. مەن جاسىمنان ۆولتەردى وقىدىم، ونىڭ قۇدايعا قارسى سايقىمازاقتارى مەنى اشۋلاندىرماق تۇگىل كۇلكىگە باتىراتىن.

قازىر دە جانە بۇرىن دا ادامنىڭ ومىرىنە، ونىڭ ىسىنە قاراپ قۇدايعا سەنەتىنىن نەمەسە سەنبەيتىنىن انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس.

پراۆوسلاۆتىق سەنىمدى اشىق ۋاعىزدايتىندار مەن ونى جوققا شىعاراتىنداردىڭ اراسىندا ايىرماشىلىق بولسا، ول ارينە، ءسوزسىز ءبىرىنشىسىنىڭ پايداسىندا ەمەس. قازىر دە جانە بۇرىن دا پراۆوسلاۆتىقتى  مويىنداۋ جانە ونى  ۋاعىزداۋ كوبىنە نادان، قاتىگەز جانە ارسىز، وزدەرىن باسقالاردان وتە جوعارى سانايتىن ادامداردىڭ اراسىندا كەزدەسەتىن. ال اقىل، ادال ءومىر ءسۇرۋ، اشىق مىنەز، مەيىرىمدىلىك پەن ادامشىلىق كوبىنە وزدەرىن دىنگە سەنبەيتىندەر اراسىندا تارالدى.

مەكتەپتە ىزگىلىككە وقىتىپ، شاكىرتتەردى شىركەۋگە جىبەرەتىن، شەنەۋنىكتەردەن تۇرمىسىندا دىنگە قاتىسى تۋرالى كۋالاردى تالاپ ەتەتىن. قازىردە جانە بۇرىندا ءبىزدىڭ ورتادا وقىعان، ءبىلىم العان جانە مەملەكەتتىك قىزمەتتە ىستەمەيتىن حريستياندار اراسىندا تۇراتىنىن ءبىر ەسكە الماي ادام ءومىر سۇرە الدى، وزدەرىن حريستياندىق پراۆوسلاۆتىق ءىلىمدى ۇستايتىندارمىز دەپ ەسەپتەدى.

قازىر دە جانە بۇرىن دا سىرتقى كۇشتىڭ قولداۋىمەن ارەڭ تۇرعان ءدىني سەنىم وعان قارسى تۇراتىن ءومىردىڭ جانە ءبىلىمنىڭ قۋاتىنا قارسى تۇرا المادى، ونىڭ ۇستىنە ادام ءوزىنىڭ ءدىني سەنىمىن ەلەستەتە ءجۇرىپ  ۇزاق ءومىر ءسۇردى، ال شىنىندا بالا كەزىنەن وعان ۇيرەتكەن ءدىني نانىم سەنىمنىڭ ءىزى دە قالمادى، ول ونىڭ بويىندا جوق ەكەنىن ءوزى دە سەزبەدى.

اقىلدى، شىنشىل س. دەگەن ادام ماعان قالاي قۇدايعا سەنۋدەن قالعانى تۋرالى بىلاي اڭگىمەلەپ بەردى.

ول جيىرما التىدا بولاتىن، بىردە اڭشىلىقتا جۇرگەندە بالا كەزىندەگى ادەتى بويىنشا س. كەشتە سىيىنۋعا تۇرادى. اڭشىلىققا بىرگە شىققان، ءشوپ ۇستىندە وعان قاراپ جاتقان ۇلكەن اعاسى س. سىيىنىپ بىتكەن سوڭ: «سەن وسى كۇنگە دەيىن بۇنى ىستەيسىڭ بە؟» دەيدى. بۇدان سوڭ ولار بىرىنە - ءبىرى ەشتەڭە دەمەيدى. س. وسى كۇننەن باستاپ قۇدايعا سىيىنۋدى، شىركەۋگە بارۋدى قويادى. مىنە وتىز جىل بولدى قۇدايعا قۇلشىلىق ەتپەيدى، تارانبايدى، شىركەۋگە بارمايدى. ول اعاسىنىڭ كوزقاراسىن بىلگەننەن ەمەس، نە ءوزىنىڭ جانىنا بىردەڭە ىستەيىنشى دەگەننەن وعان قوسىلعان جوق، اعاسى ايتقان ءبىر اۋىز ءسوز ونىڭ جۇرەگىندە ءدىني سەنىم بار دەگەن، بىراق بوس تۇرعان قۋىستى ءتۇرتىپ، ءوزىنىڭ سالماعىنان قۇلايىن دەپ تۇرعان قابىرعانى ساۋساعىمەن ءتۇرتىپ جىبەرگەندەي بولادى، ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، كرەستكە شوقىنۋ، قۇلشىلىق ەتىپ جىعىلۋ ءمانسىز ەكەنىن، ولاردىڭ قاجەتسىزدىگىن ءتۇسىنىپ، ول قۇدايعا سىيىنۋدى توقتاتادى.

كوپتەگەن ادامدار تاپ وسىنداي جاعدايدا بولدى دەپ ويلايمىن. مەن سەنىمدى ماقساتىنا قول جەتۋدىڭ الدامشى قۇرالى ەتىپ الاتىندار تۋرالى ايتىپ تۇرعان جوقپىن (ونداي ادامدار قۇدايعا مۇلدەم سەنبەيتىندەر، ويتكەنى ولار سەنىمدى تىرشىلىگىندەگى ماقساتتارعا جەتۋدىڭ قۇرالى رەتىندە قولدانادى، وندا ول سەنىم ەمەس شىعار) مەن ءبىزدىڭ دەڭگەيدەگى قازىرگى وقىعان، وزدەرىنە ادال ادامدار تۋرالى ايتىپ وتىرمىن. ءبىزدىڭ دەڭگەيدەگى وقىعان قازىرگى ادامدار ءومىر مەن ءبىلىم جاساندى عيماراتتى قۇلاتتى دەپ وزدەرىن قۇدايدان ءبىرجولاتا بوساتتى نەمەسە ءوزىڭىز بايقاعانداي، بۇنىسىن وزدەرى دە بايقامادى.

بالا كەزدەن مەنى ۇيرەتكەن سەنىمدى باسقالار جوعالاتقانداي مەن دە سولاي جوعالتتىم، ايىرماشىلىعى سول، مەن ەرتە كەزدەن كوپ وقىدىم، ويلاي باستادىم، مەنىڭ دىننەن بۇرىلۋىم بۇرىنىراق، سانالى تۇردە بولدى. ون التى جاستان باستاپ مەن قۇدايعا سىيىنعان ەمەسپىن، جۇرەگىمنىڭ قالاۋى بويىنشا شىركەۋگە بارۋدى، ورازا تۇتۋدى قويدىم. بالا كەزىمنەن ماعان ايتقاندارعا سەنگەن ەمەسپىن، مەن باسقاعا سەندىم، ناقتى مىناعان سەندىم دەپ تە ايتا المايمىن. سونىمەن بىرگە، مەن قۇدايعا سەندىم بە نەمەسە ونى مويىندادىم با ونى دا ايتا المايمىن، شىندىعىندا، مەن قۇدايدى جوققا شىعارعان ەمەسپىن، حريستوس پەن ونىڭ ىلىمىندە تەرىسكە شىعارمادىم،  بىراق ونىڭ ءىلىمىنىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىندىم دەپ تە ايتا المايمىن» دەپ ءبىرىنشى تاراۋىن اياقتايدى.

لەۆ نيكولاەۆيچ تولستوي كوپ جىلداردان سوڭ قۇداي تۋرالى مىناداي تۇجىرىمدارعا كەلەدى:

چتو تاكوە بوگ؟ بوگ – ەتو بەسكونەچنوە ۆسيو، چەگو يا سوزنايۋ سەبيا چاستيۋ. بوگ – ەتو تو، ك چەمۋ، حوچەت لي ون يلي نە حوچەت ەتوگو، سترەميتسيا ۆسياكي چەلوۆەك، تو، ۆ سترەملەني ك چەمۋ سوستويت جيزن ۆسياكوگو چەلوۆەكا. ي پوتومۋ بوگ ەست تو، چتو نەوبحوديمو، نەيزبەجنو سۋششەستۆۋەت دليا ۆسياكوگو چەلوۆەكا.

قۇداي دەگەن نە؟ قۇداي – بۇل، مەن ءوزىمدى ونىڭ ءبىر بولىگىمىن دەپ ۇعىناتىن شەكسىز دۇنيە.  قۇداي-  بۇل، ءاربىر ادام ول قالاسا دا، قالاماسا دا ۇمتىلاتىن، ءاربىر ادامنىڭ ءومىرى ونىڭ ۇمتىلۋىنان  تۇراتىن دۇنيە. سوندىقتاندا  قۇداي - بۇل بارلىق  ادامدار دا  بولۋعا ءتيىس جانە ءار ادامدا  ول ءسوزسىز بار.

ليۋبيت بوگا – زناچيت ليۋبيت تو ۆىسشەە دوبرو، كاكوە مى تولكو موجەم سەبە پرەدستاۆيت. 

قۇدايدى ءسۇيۋ - كوز الدىمىزعا ەلەستەتە الاتىن قانداي ءبىر ەڭ جوعارعى ىزگىلىكتى ءسۇيۋ.

...سوزنانيە بوگا – وسنوۆى ناشەي جيزني. نا ەتوي گلۋبينە سوزنانييا  مى ۆسە سوەدينياەمسيا ۆوەدينو. 

...قۇداي  ساناسى - ءبىزدىڭ ءومىردىڭ نەگىزءى. سانانىڭ وسى تۇڭعيىعىندا ءبىز ءبارىمىز توعىسامىز.

 وتريتسات بوگا – زناچيت وتريتسات سەبيا كاك دۋحوۆنوە، رازۋمنوە سۋششەستۆو

قۇدايدى جوققا شىعارۋ- ءوزىڭدى رۋحاني، اقىل-ەسى بار تىرشىلىك يەسى رەتىندەگى ءوزىڭدى جوققا شىعارۋ.

ۆ چەلوۆەكە جيۆيوت دۋح بوجي، ت. ە. ەگو سپوسوبنوست ك سامويزمەنەنيۋ، تۆورچەستۆۋ، ا پراكتيچەسكوە پراۆيلو — پوستۋپات تاك، كاك چەلوۆەك حوچەت، چتوبى پوستۋپالي س نيم.

ادامدا قۇداي رۋحى ءومىر سۇرەدى، ياعني، ءوزىن- ءوزى وزگەرتۋگە، جاسامپازدىققا  قابىلەتى،  ال  رۋحتىڭ كورىنىسى –  ادام  وزىمەن نە ىستەگىسى كەلسە،  ونىڭ بىرگە ىستەگىسى كەلەتىن ارەكەتى.

«سۋششنوست جيزني، نە ەست وتدەلنوە سۋششەستۆوۆانيە، ا بوگ، زاكليۋچەننىي ۆ چەلوۆەكە; سمىسل جيزني وتكرىۆاەتسيا توگدا، كوگدا چەلوۆەك پريزناەت سوبويۋ سۆويۋ بوجەستۆەننۋيۋ سۋششنوست».

«ءومىردىڭ ءمانى، الدەبىر تىرشىلىك ەمەس, ادامنىڭ بويىنداعى قۇدايشىلىق،  ومىردىڭ ءمانى ادام ءوزىنىڭ قۇدايشىلىق بولمىسىن تانىعان كەزدە اشىلادى».

تولستوي ءدىني- فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەرىندە ىشكى جان دۇنيەسىندەگى وزگەرىستەردى ۇنەمى اشىق جاريالايدى: ءوزىنىڭ كەمشىلىكتەرىن مويىنداۋ، وكىنۋ جانە ارىلۋ ارقىلى قۇدايدىڭ ماڭىزىن تۇسىندىرەدى.

«قۇداي پاتشالىعى» سەنىڭ ىشىڭدە نەمەسە حريستياندىق ميستيكالىق  ءىلىم رەتىندە ەمەس، جاڭا ءومىر تۇسىنىگى رەتىندە»  («تسارستۆو بوجيە ۆنۋتري ۆاس، يلي حريستيانستۆو نە كاك ميستيچەسكوە ۋچەنيە، ا كاك نوۆوە جيزنەپونيمانيە») تراكتاتىندا تولستوي قۇدايعا سەنىمى ادامشىلىق تانىمدارىن وزگەرتۋگە، ناپسىقۇمارلىعىن، تاكاپپارلىعىن تانۋعا ىقپال ەتكەنىن جازادى: «حريستوس ماعان مەنىڭ ىزگىلىگىمە زياندى ءبىرىنشى كەمشىلىگىم -  ادامدارمەن  ارازدىعىمدى، ولارعا دەگەن مەنىڭ اشۋىم تۋرالى كورسەتتى. مەن مۇنى مويىندايمىن، سوندىقتاندا مەن بۇرىن جاساعانىمداي، ەندى باسقا ادامدارمەن سانالى تۇردە ارازداسپايمىن، مەنىڭ ارازداسقان ادامدارمەن تاتۋلاستۋدى ىزدەمەيتىنىمدى دە العاش ەسكەرتتى» دەپ كەلەدى دە جان دۇنيەسىندەگى وسىنداي بەس -التى رۋحاني مويىنداۋلارمەن، ىشكى وزگەرىستەرىمەن بولىسەدى.

«تولستوي شىن ءومىردىڭ ۇلگىسىن ىزدەدى. تولستوي بار - جان-تانىمەن، بار مۇمكىندىگىن  جاراتۋشىسىن ىزدەپ،  تانۋعا تالپىنعان جان ەدى،  – دەيدى  اقىن، اۋدارماشى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، حيكمەتتىك پروزا جازۋمەن، ورىس-باتىس  كلاسسيكتەرىن اۋدارۋمەن اينالىساتىن جازۋشى اباي قالشابەك «تولستويدىڭ «شىن سىرى» ماقالاسىندا كەمەڭگەر ويشىلدىڭ شىن سىرىن: «قۇدايعا سەنسەم بولعانى مەن تىرىلەمىن، ەسىمنەن شىعارسام، سەنبەسەم بولعانى، مەن ءولدىم. قۇدايعا سەنىپ ءومىر ءسۇر. سوندا قۇدايسىز ءومىر بولمايدى» بۇل  اباي حاكىمنىڭ: «كۇندىز-ءتۇنى ويىمدا ءبىر-اق ءتاڭىرى، وزىنە عاشىق قىلعان ونىڭ ءامىرى» دەگەنىمەن ۇندەس. تولستوي ءومىردىڭ ۇلى سىناق ەكەنىن ۇعىندى. ءومىردىڭ اساۋ داريا ەكەنىن، ادامنىڭ دارياعا جىبەرىلگەندەگى ماقساتى-اعىسپەن اعۋ ەمەس، جاعانى تابۋ ەكەنىن دە جاقسى ءتۇسىندى. بالكىم، سول جاعالاۋدى، جاندۇنيەنى نۇرعا بولەيتىن اقيقات جاعالاۋىن، تاپقان دا شىعار. ونى ءبىز بىلمەيمىز» - دەپ اياقتايدى.

قۇدايدان ادامگەرشىلىك ىزدەگەن تولستوي

«ادامدار وزدەرىنىڭ ومىرىندەگى ماسەلەلەرىنە بايىپتى قاراسا بولدى، كريشنا، بۋددا، كونفۋتسي جانە حريستوس، ماگومەت جانە ەڭ جاڭا ءدىني ويشىلداردان باستاپ بارلىق ءدىني ىلىمدەر بىردەي، ولار ادامگەرشىلىك  اقيقاتتى ادامدارعا اشتى» – دەپ جازدى تولستوي.

تولستوي  ادامشىلىق عۇمىرىندا قۇدايدان ادامگەرشىلىك ىزدەدى، ول قۇدايدىڭ رۋحاني قۇدىرەتىن اقىلدى سانا تۋرالى ءوزىنىڭ رۋحاني كوزعاراستارىمەن جالعاستىردى.

تولستويدى ومىرگە كوقاراستارى ءۇشىن كوپ كىنالادى، ءجيى سىنالدى، الايدا دايەكتىلىكپەن، ءبىر ىزدىلىكپەن ءبىر يدەيانى –ادامگەرشىلىكپەن  جەتىلۋى يدەياسىن ىزگىلىكپەن ۋاعىزداعان ءبىر ادام بولسا سونىڭ بىرەۋى تولستوي، ونىڭ كۇندەلىكتەرىندەگى ادامگەرشىلىك، مورالدىق - ەتيكالىق تولعانىستارى مەن كوزقاراستارى بۇگىندە ەۆوليۋتسيالىق سيپات الدى.  «مەن اينالاداعى  تابيعاتقا قاراپ، ويلانا باستاسام، - دەپ جازدى ون توعىز جاسار  ل.ن. تولستوي العاشقى كۇندەلىك  جازباسىندا - بارلىق نارسە ۇنەمى دامىپ جاتقانىن جانە ونىڭ ءاربىر قۇرامداس بولىگى بەيسانالىق تۇردە باسقا بولىكتەردىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەتىنىن  كورەمىن; ادامدا تابيعاتتىڭ ءبىر بولشەگى، بىراق ول ساناسىمەن ەرەكشەلەنەدى، ءوزىنىڭ اقىل-وي قابىلەتىن سانالى تۇردە پايدالانىپ، ادامگەرشىلىك قابىلەتىن دامىتۋعا ۇمتىلۋى كەرەك»  – دەيدى.

تولستوي ادام بويىنداعى مەيىرىمدىلىك پەن ادامعا سۇيىسپەنشىلىكتى، ادامعا جان اشۋ (اياۋشىلىق) قاسيەتتەرىن، ادامدارعا قامقورلىقتى، باسقالاردىڭ  بويىنداعى جاقسىلىقتى كورۋى سەكىلدى قابىلەتتەردى جوعارى قويدى، وسى قاسيەتتەر قاتىگەزدىك پەن تاسباۋىرلىققا، مەيىرىمسىزدىككە قارسى تۇرادى دەپ سانادى، سونداي-اق ادالدىق، ادىلدىك، تۋرالىق، ابىرويىن، ار- نامىسىن ساقتاۋ، كورەگەندىلىك، شىنشىلدىق قاسيەتتەردى باعالادى.

لەۆ تولستوي ءوزى دە يگى ىستەرىمەن، ىزگىلىگىمەن، ادامگەرشىلىك سەزىمتالدىعىمەن ەرەكشەلەندى، ونىڭ وسى قاسيەتتەرى زامانىنىڭ باسقا ويشىلدارىنان جوعارى ەتتى، تولستويدى «الەمنىڭ ار-ۇجدانى» دەپ تە اتادى.

كوركەم تۋىندىلارىندا ادام تاعدىرىنىڭ جۇمباق قىرلارىنا تەرەڭ ءۇڭىلىپ، مەيىرىمدىلىك پەن ادامگەرشىلىككە، سۇيىسپەنشىلىككە،  ادامگەرشىلىك  ماحابباتقا تولى يدەيالار مەن كوركەم وبرازدار تۋدىردى، ەۋروپا اعارتۋشىلارى تولستويدى ادامگەرشىلىكتى ۋاعىزداعان  موراليست رەتىندە تانىدى، سويتكەنمەن تولستوي ادامگەرشىلىكتى  دىننەن، قۇدايدان ىزدەدى، دىنگە سەنىم ارتتى، «ادامگەرشىلىك تاربيەسى  ءدىننىڭ ەڭ باستى مىندەتى» دەپ سانادى.

تولستوي: «ادامگەرشىلىك دىننەن تاۋەلسىز ەمەس، ول ءدىننىڭ سالدارى دا ەمەس، ادامگەرشىلىك ءدىننىڭ ونە بويىندا...، ادام ءوزىن مىنا الەمدى تانيتىن بولمىس رەتىندە ادامگەرشىلىكسىز ءومىر سۇرە المايدى» - دەيدى.

«بالالارمەن ادامگەرشىلىك تۋرالى اڭگىمەلەر» ماقالاسىندا تولستوي ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى نەگىزدەرىنە ادامگەرشىلىك قاعيدالارىن ەنگىزۋ مۇمكىندىكتەرى تۋرالى يدەياسىن ۇسىنادى. ياسنايا پوليانا مەكتەبىندە بالالارعا ادامگەرشىلىكتى قالاي ۋاعىزداعانىن، قالاي ۇيرەتكەنى تۋرالى: «عاسىرلار بويى ءارتۇرلى ويشىلداردىڭ ادامگەرشىلىك تۋرالى ايتقاندارىن جيناپ، ولاردى ون جاسقا تولعان بالالارعا وقى، ءوز تىلىممەن ايتىپ جەتكىزدىم، ولاردى ءارتۇرلى بولىمدەرگە ءبولىپ، كۇن سايىن بالالارعا  ادامگەرشىلىك تۋرالى ءبىر ويدى ءار بولىمنەن وقىپ تۇردىم، وقىعاننان كەيىن تۇسىنىكسىز جەرلەرىن ولارعا قايتا ءتۇسىندىرىپ، بالالاردان تۇسىنگەندەرىن  وزدەرىنىڭ سوزدەرىمەن ايتىپ بەرۋدى سۇرادىم. مۇنداي بولىمدەر جيىرماعا جۋىق ەدى. نەگىزگى بولىمدەر مىناۋ: 1) قۇداي. 2) قۇدايدىڭ ەركىمەن ءومىر ءسۇرۋ. 3) ادام-  قۇدايدىڭ ۇلى. 4) اقىل. 5)  سۇيىسپەنشىلىك. 6) جەتىلۋ. 7) جىگەر  8) وي  9) ءسوز. 10) ءىس-ارەكەت. 11) ىشكى ارباۋ. 12) سىرتقى ازعىرۋ. 13) كىشىپەيىلدىلىك. 14) ءوز پايداڭنان  باس تارتۋ 15) قارسىلىق. 16) قازىرگى ءومىر. 17) ءولىم. 18) ءومىر - ىزگىلىك.19) سەنىم.». تولستويدىڭ پىكىرىنشە، ءدىن مەن ادامگەرشىلىك ءبىلىم بەرۋدىڭ نەگىزى بولۋى كەرەك دەپ سانادى.

كەدەيلىك پەن بايلىق ادامنىڭ ادامگەرشىلىك ومىرىنە ەكەۋى دە قاۋىپتى: «مەن كەدەيلىكتى ۇناتپايمىن، مۇلدەم جەك كورەمىن، جوقشىلىقتا ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەندەردى  ايايمىن،  بىراق مەن ودان دا  جامان  كورەتىن، جەك كورمەۋىم مۇمكىن ەمەس، جەككورىنىشتى    -  بايلىق:   جەر مەنشىگى، بانكتەر، پايىزدار»  دەيدى. (شىعارمالار جيناعى 20 توم. – 192 بەت).

لەۆ تولستوي  1907 جىلعى 13 اقپاندا كۇندەلىگىندە:

[...] «14) وزگەلەردى وزىڭدەي كور. ويتكەنى، ولار سەنىڭ ءوزىڭسىڭ. سوندىقتان ولاردىڭ جامان ىستەرىنىڭ سەنىڭ وزىڭمەن بولعانداي قارا،  سەن وزىڭە قارايتىنداي، ولارعا دا مەيىرىمىڭمەن قارا. ءوز كۇنالارىڭ سياقتى، ولاردىڭ دا وزدەرىنىڭ كۇنالارىنان ارىلىپ، تاۋباعا كەلۋىنە، تۇزەلۋىنە ۇمىتتەن» دەپ جازادى.

تولستوي 1908 جىلى كۇزدە ( «ۆرەميا پريشلو») دەگەن ماقالاسىندا: «مەنىڭ بۇل عۇمىردا از كۇندەرىم قالدى. ولمەستەن بۇرىن  بارشا ادامعا، سۇيىكتى باۋىرلارىما  مۇنى  ايتىپ كەتۋىم كەرەك، ايتپاسام تىنىشتالمايمىن»...-  دەپ باستايدى ...، ەكىنشىدەن، مەملەكەت دەگەن نە، ونىڭ ءبىزدى  باسقارۋعا  قانداي قۇدىرەتى بارىن ءبىلىپ الايىق؟  مەملەكەت دەگەن - ول بيلىك. ال بيلىك  – ول ءبىزدىڭ  ءومىرىمىزدى باسقاراتىن ادامدار. ولار قانداي،  ەڭ جاقسى ادامدار ما،  الدە ەڭ مىقتىلار ما؟ بىرەۋى دە ەمەس. ولار مۇراگەرلىكپەن بيلىككە كەلگەن، نە ادىلەتسىزدىكپەن  بۇرمالاپ، ناپولەون، ەكاتەرينا سياقتى، بيلىكتى باسىپ العان ادامدار  نە ەبىن تاۋىپ    كەزدەيسوق بيلىككە جەتكەن  ادامدار» دەپ جازادى. بار جانىمەن ادامداردى قاناۋعا، الداۋعا قارسى لەۆ تولستوي وسى جازباسىندا ادامداردىڭ قۇدايعا، وزدەرىنە سەنبەۋىنەن جەككورىنىشتى، باعىنىشتى قۇلدىقتا جۇرگەنىنە، ودان ارىلۋعا، ويانۋعا شاقىرادى.

قوعامدا جاپپاي تارالعان  ماسكۇنەمدىك تۋرالى 1908 جىلى جازعان «پورا وپومنيتسيا!» («ەستى جياتىن كەز كەلدى!») ماقالاسىندا لەۆ تولستوي: «ماسكۇنەمدىك -  ادامداردىڭ  دەنساۋلىعىن قۇرتادى، اقىل-وي قابىلەتىن، وتباسىن بۇزادى، ەڭ شوشىرلىعى ادامداردىڭ جانىن ۋلاپ، ولاردىڭ كەلەشەك ۇرپاقتارىنىڭ دەنساۋلىعىنا زيانىن تيگىزەدى، سوعان قاراماستان، جىلدان جىلعا ىشىمدىك سالدارىنان ماسكۇنەمدىك كەڭىنەن تارالۋدا جانە كوبەيۋدە. جۇقپالى اۋرۋ ادامدارعا جۇعۋدا: ايەلدەر، قىزدار، بالالار قازىردىڭ وزىندە ىشەدى.ەرەسەكتەر مۇنداي ۋلانۋعا كەدەرگى كەلتىرۋدىڭ ورنىنا، وزدەرى ماس بولىپ، ماسكۇنەمدىكتى قولدايدى. بايلار دا، كەدەيلەر دە ماس  نەمەسە جارتىلاي ماس بولماي كوڭىل كوتەرۋ مۇمكىن ەمەس دەپ ويلايدى، ءومىردىڭ قانداي بولماسىن جاعدايىندا: جەرلەۋ، ۇيلەنۋ، شوقىندىرۋ، بولەك شىعۋ، جولىعىسۋ، كۇن كورىس قايعىسى مەن ومىردەگى قۋانىشىن ءبىلدىرۋدىڭ ەڭ جاقسى ءتاسىلى- بۇل ەسەڭگىرەۋ، ادامگەرشىلىك قالپىن جوعالتۋ، جانۋارعا ۇقساۋ» -دەپ ناليدى.

جالعاسى بار...

سالاۋات كارىم

Abai.kz