Úsynys hat

Biyl belgili qazaq aqyny, Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng ardageri, respublikalyq dәrejedegi derbes zeynetker Toqash Berdiyarovtyng tughanyna 100 jyl tolady.

Ol 1925 jyly 19 qyrkýiekte qazirgi Týrkistan oblysynyng Keles audanyndaghy Qoshqarata auyldyq okrugine qarasty Úshqyn eldi mekeninde kedey sharuanyng otbasynda dýniyege kelgen. Bes jasynan Tashkenttegi №6, 12, 23 balalar ýilerinde tәrbiyelengen. Tughan jerge oralghannan keyin 13 jasynan «Kommuna» jetijyldyq mektebin (qazirgi Ziyabek Rýstemov atyndaghy №22 jalpy orta bilim beretin mektebi) ayaqtap ýlgermey túrmys tauqymetimen sharuashylyq júmystaryna aralasqan. Keyinnen Besqúbyr auyldyq kenesining (qazirgi Qoshqarata auyldyq әkimdigi)  hatshysy qyzmetin atqarghan. 17 jasar bozbala óz erkimen súrapyl soghysqa attanyp, IV Ukraina maydanynynda jaumen shayqasqan. Berlinge deyin barghan. Soghys ayaqtalghannan keyin de Qyzyl Tuly Baltyq әskeriy-teniz flotynda qyzmet etken. 1949 jyldyng kýzinde densaulyghyna baylanysty әskery qyzmetten birjolata bosatylghan. Ol Ekinshi dәrejeli «Otan soghysy» ordenimen, «Batyldyghy ýshin», «Stalingradty azat etkeni ýshin», «Pragany azat etkeni ýshin», «Berlindi alghany ýshin» medalidarymen marapattalghan.

Almatydaghy kórkemsuret uchiliyshesinde oqyghanmen, ony ayaqtay almaghan. Alghashqy ólenderi ótken ghasyrdyng eluinshi  jyldary jaryq kórgen. Respublikalyq «Leninshil jas» (qazirgi «Jas Alash») jәne «Qazaq әdebiyeti» gazetterining redaksiyalarynda qyzmet istegen. 1962 jyldan bastap birynghay shygharmashylyq júmyspen ainalysqan.

Qalamgerding «Shalqy teniz», «Portret mira», «Men ómir sýremin», «Ya budu jiti», «Utrennyy luch», «Beybitshilik kóshesi», «Farida», «Ýlken etik», Toranghyl», «Jastyq keshui», «Oq pen gýl», «Soldat syry», «Dauyldan keyingi tynyshtyq», «Bar onday partiya», «Kógildir ymyrt», «Boztorghay», «Kýnder, kýnder,  kýnderim», «Raskinisya more», «Eski paravoz», «Dala әuenderi», «Jan dala», «Sónbeytin ottar», «»Kógildir planeta», «Esikting aldy kók terek», «Sumkada ne bar?», «Shynar», «Qampighan qapshyq», «Jebe men raketa», «Chto v sumke?», «Manghystau maghan myng arman» atty  poeziya jәne proza  janryndaghy  otyz shaqty kitaby jaryq kórgen. Kóptegen shygharmalary orys, qyrghyz, ózbek, nemis tilderine audarylghan.

Toqash Berdiyarov baqilyq bolghannan keyin 2016 jyly osy joldar avtorynyn, zayybym Fatima Josparqyzy Qanaeva men qyzym Qarlyghash Ýsenqúlovanyng úiymdastyruymen «Ádebiyet әlemi» seriyasymen «Talantymen talaydy tamsandyrghan tylsym taghdyr turaly tolghanystar» atty jinaqtyng 32 baspa tabaqtyq birinshi kitaby jaryq kórgen bolatyn. Biyl atalmysh jinaqtyng ekinshi kitabyn baspagha dayyndap, respublika Ýkimeti men   әkimdikter  tarapynan kómek kýtip otyrghan jaghdayymyz bar.

Aytuly aqynnyng búghan deyingi kózi tirisindegi 50 jәne 60 jasqa tolghan mereytoylary men  baqilyq bolghannan keyingi 70 jәne 90 jyldyq mereytoylary tughan jeri – qazirgi Týrkistan oblysynyng Keles audanynyng aumaghynda ghana atap ótilgen. Ókinishke oray, 80 jyldyq mereytoyy tipten eskerusiz qalghan.

Ghúmyrynyng qyryq jylgha juyq uaqytyn Almatyda ótkizgen, býkil shygharmalaryn sonda jazghan aituly aqyn ýshin búdan asqan qasiret bolmasa kerek. Keshegi kenestik kezende ol aldymen Tayyr Jarokov kóshesindegi №199 ýiding 20 pәterinde jasaghan. Ómirining songhy jyldary Gogoli kóshesindegi №69 ýiding 15 pәterinde túrghan. Ókinishke oray,  Toqash aqyn túrghan Almatydaghy qos ýige de iyelik ete almay otyrmyz. Ekeui de bógde adamdargha satylyp ketken. Býginde onyng birinshisi  sýriluge ketken kórinedi. Al ekinshisine eskertkish memorialdyq taqta ornatsaq, qanekey!

Eng bastysy – Toqash Berdiyarovtyng ghasyr toyyn Almatyda respublikalyq dengeyde barlyq sәn-saltanatymen ótkizu jóninde úsynys jasaghymyz keledi. Onyng baghdarlamasyna aqyn mereytoyyna arnalghan Halyqaralyq ghylymiy-teoriyalyq konferensiya, aqyndar aitysy, jyr mýshәirasy, sport sayystaryn ótkizudi engizgen jón. Aqynnyng jarty  ghúmyry ótken Almatyda Toqash Berdiyarovqa eskertkish ornatu mәselesi sheshimin tapsa eken. Tym bolmasa Týrkistan oblysynyng Keles audanyndaghy  Qoshqarata auyldyq okrugine qarasty mәdeniyet ýiining aldynda túrghan eskertkishti kóshirip, Ontýstik astanadaghy aqyn atyndaghy kóshening boyyna ornatugha bolady ghoy. Aqyn Toqash Berdiyarovtyng poeziyalyq jәne prozalyq tuyndylarynan akademiyalyq jinaq shygharatyn kezeng keldi.  Qazaqstan Jazushylar odaghy tarapynan aqiyq aqyn Toqash Berdiyarov  atyndaghy Halyqaralyq әdeby syilyq taghayyndau da uaqyt kýttirmes tirlik der edik. Múnday izgilikti de iygilikti is-sharalardyng  bәrine Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti Qasym-Jomart Kemelúly Toqaev, Qazaqstan Respublikasynyng Premier-ministri Oljas Abayúly Bektenov,  Qazaqstan Respublikasynyng Mәdeniyet jәne aqparat ministri Aida Ghalymqyzy Balaeva, Astana, Almaty, Shymkent qalalary men Týrkistan oblysynyng әkimderi – Jenis Mahmúdúly Qasymbek, Darhan Amangeldiúly Satybaldy, Ghabit Ábdimәjiytúly Syzdyqbekov,  Núralhan Oralbayúly Kósherov syndy mәrtebeli myrzalar men hanymdar belsene atsalyssa, qúba-qúp bolar edi. Osy orayda, Qazaqstan  Jazushylar odaghy Basqarmasynyng qúlaghyna altyn syrgha.  Áriyne, qalamger qauymdy  shygharmashylyq odaq qoldamaghanda kim qoldaydy?! Mereytoy - solardiki ghoy! Shyndap kelgende qazaq ólenine ózindik tyng órnek salghan aituly aqyngha qanday syi-qúrmet kórsetsek te әbden jarasady ghoy, aghayyn!

Jetimhana, Soghys kórgen jarqynym,

Múqashymday menin-daghy jaqynym.

Almatyda toyy ótsinshi Toqashtyn,

Bir ghasyrda bir-aq tuar aqynnyn!

Ábdisattar Álip,

jurnalist, aqyn, audarmashy, Qazaqstan Jurnalister jәne Halyqaralyq Jazushylar odaqtarynyng mýshesi, respublikalyq «Shymkentim, shyraylym!» әdebiy-kórkem alimanaghynyng Bas diyrektory – Bas redaktory.

Abai.kz