Songhy kezderi Alakól demalys aimaghy turaly pkirlerding «qyzuy kóterilip» túrghanday. Qansha adam bolsa sonsha kózqaras bolatyny sekildi syny pikirler әraluan, ol zandylyq.

Alayda, bizder kóbinese mәselening bir jaghyn ghana aityp, ekinshi jaghyna ýnile bermeymiz. Jii sóz bolyp jatqan jaydyng biri – demalys aumaghyndaghy sanitarlyq jaghdaygha qatysty. Tazalyqty saqtauda kemshilikter joq emes, biraq sonday soraqy deuge de kelmeydi. Al bir ghana osy sanitarlyq mәselening oryn alu sebepterine nazar audaryp kóreyikshi. Ol qoqystar aspannan jauyp jatqan joq qoy, sol demalushylardan qalatyn qaldyqtar. Jasyratyny joq, demalushylardyng kóbi qoqysqa nemqúraydy qaraydy. Jaghalaugha ózderimen birge baratyn paket toly taghamdardyng qútylary men oramdary keyde otyrghan jerlerinde qalyp qoyatyn jaghdaylar bar.

Búl jerde negizigi aitpaghymyz tabighatty paydalanu men mýlikti tútynu mәdeniytimizding әli de tómen ekendigi. Jaraydy, jaghalauda qoqys konteyneri az eken, siz qoqys tastayyn deseniz tolyp túr delik, biraq, sizge qolynyzdaghy qoqys paketinizdi eshqayda laqtyrmay demalys ýiining nemese kelisi bir konteynerge deyin ala ketuinizge bolady ghoy. Eger shynymen solay istesek – ol tabighat pen qorshaghan ortagha degen naghyz janashyrlyqtyng ýlgisi bolar edi.

Áriyne, komunaldyq qyzmetterde olqylyq joq deyalmaymyz, solay eken dep demalushylar ainalamyzdy odan sayyn lastay bersek bagha jetpes tabighy baylyghymyzdan ne qalady? Alakólge orta eseppen bir mausymda 1,5-2 milliongha juyq turist keledi eken. Búl degeniniz osy demalys aimaghy kýnine mólshermen 20-25 myng adamgha qyzmet kórsetedi degen sóz. Osynshama júrttan payda bolatyn bir ghana qoqys mәselesin retteuding ózi az sharua emes. Basqa da qajettiliktermen qamtamasyz etude týrli týitkilder de kezdespey qalmaydy.

Osy jәne ózge de kókeykesti súraqtardyng tuyndauynyng birneshe sebepteri bar. Sonyng biri – búl turistik aimaqtyng o basta belgili bir memlekettik baghdarlamamen josparly týrde salynbaghany, tabighy súranystyng saldarymen qalyptasyp ketkendigi. Demalys ýileri men sauda oryndary tabystyng kózi ekenin týsingen kәsipkerlerding biznes jospary kól jaghasyn 2010 jyldargha qaray qalyng nópirge toltyryp jiberdi. 2018 jyly ghana búl aumaqta keshendi retteuler men jaghalaudy bekitu, arbat alandaryn abattandyru qolgha alyndy. Kólding danqy men jarnamanyng kýshi kelushiler qataryn jyl sayyn arttyra týsti. Kópting aty kóp, biri – razy, ekinshisi – narazy degendey. Kayf ústaghandar men hayp quaghandardyng auzynan ne aitylmay jatyr... Al, negizinen 200-den astam demalys ýiin mausym boyy lyq toltyratyn qauymdy múnda eshkim kýshtep әkelip jatqan joq. Búl jaq olar ýshin komfort bolmasa osynshama kópshilikting osynda tolassyz aghylyp nesi bar. Halyq kóbeygen sayyn әr nәrsege súranys ta arta týsude. Súranys júbanysh tappaghan song syngha úlasyp jatady. Adam bar jerde – min bar, tirshilik bar jerde – syn bar. Biraq kóptegen adamdar sol talapty ózgege qoyghysh, ózinen joyghysh keledi. Kónili tolmaghannyng bәrin belinen syzyp, japangha jar salghysy kelip túrady. Negizi kerisinshe osynday tendessiz tabighattyng quatyna kenelip, shuaghyna bólenuding sәti týskenine ishtey razylyq bildirip ýirensek dep oilaymyn. «Qanaghat, rahym» bar jerde «obal men sauap ta» ilese jýredi. Búl jalpy demalushylar men solargha qyzmet kórsetushi tarapqa da asa qajet taghylym. Olay deytinimiz, qay-qaysy bolmasyn «tabighat pen qorshaghan ortagha ziyanymyzdy tiygizip almayyqshy» degen ústanymda bolsa talay mәsele ózdiginen retteledi.

Áriyne, jergilikti atqarushy biylik tarapynan halyqqa jaghday jasalu kerek. Ýkimettik qúrylymdar qyzmet kórsetu oryndarynyng jauapkershiligi men standartyn baqylauy tiyis. Búl baghytta júmys joq dep te eshkim aita almaydy, jetispey jatuy mýmkin. Aytqymyz keletini, osynau suy da, auasy da qúnargha bay tabighatymyzdy saqtau men iygilikke paydalanu mýddesinde «biylik pen halyq» bolyp bólinu, bir-birinen kinә izdeu degen bolmauy kerek. Árkim óz jauapkershiligin tolyq sezingeni abzal. Mandaygha basqan kólimizdin, maqtan tútar jerimizding tabighy qúnarynan ajyramauyna bәrimiz yntaly bolsaq, soghan say is-әreketterimizdi rettep ýirensek – búl bizding syrtqy ghana emes ishki mәdeniyetimizding jetilgeni bolar edi.

Jalpy, elimizdegi turizmdi damytu boyynsha memlekttik baghdarlamalar bar, ol әr ónirde әrqalay damyp jatqan bolar. Áuelgi qajettilik turistik aimaqqa baratyn jol men ondaghy qyzmet týrlerining sapasy. Osy túrghydan kelgende Alakólding Abay oblysy jaghyndaghy jaghalauynyng jaghdayy kósh ilgeri. Semey – Alakól baghytandaghy tasjol býgingi tanda taqtayday tegis. Sonau jyldary asfality joq, shany men qúmy búrqyrap jatatyn ainalma kedir joldardy endigi úmyta bastadyq. Birneshe jyl búryn Ýrjardyng aeroporty da jóndelip, úshaqtar qabyldap keledi. Kólding irgesindegy «Jalanash» stansiyasyna deyin mausym sayyn poezd qatynasady. Alakólden Semey men Almaty baghytyna kýnine 2-3 reysten ýlken avtobustar qatynaydy. Kólding basyndaghy demalys keshenderining kóbi maqtauly qonaq ýilerden kem emes. Turister ýshin negizgi qajettilikter jetkilikti. Kezinde osy atalghan dýniyelerding bәri ýlken mәsele bolatyn, qazir qalypty jaghdaygha ainaldy.

IYә, uaqyt janarghan sayyn qajettilikter de qosylady. Soghan sәikes qazirgi kóterilip jatqan súraqtar negizinen jaghalau men alandardaghy servis pen qauipsizdik, túrmystyq nýktelerding jetispeushiligi. Ol dýniyelerdi aldyn ala naqtylau maqsatynda Abay oblysynyng әkimi Berik Uәliyúly mausym bastalmay túryp, bir emes ýsh kelip-ketti. Qajettilikterdi tolyqtyru men damytu ýshin oblystyq budjetten әuelde 658 mln, ile-shala taghy 300 mln tenge bóldirdi. Barlyq jaydy baqylauda ústap otyr. Kóptegen týitkilderding týiini tarqap, jaghalaudy jandandyru men qajetti nysandar boy týzeytin boldy. Arbatty abattandyrudan bastap kiyim auystyru kabinasy, qoqys koteyneri men urna, dәrethana, sanitarlyq torap sandary birneshe esege úlghaydy. Órt sóndiru deposy men qútqaru stansiyasy qúrlystarynyng irgesi kóterilude. Biylghy mausymgha qosymsha 25 kiyim auystyru kabinasy, 50 qoqys konteyneri, 2 biodәrethana, 18 sanitarlyq torap ornatylyp, 7 pirsting 3-eui salynghan. Aldaghy uaqytta turistik aumaqty damytudyng bas jospary qayta qaralyp, soghan oray tiyisti júmystar jalghasyn tappaq. Yaghni, keler jyldary da oblys basshylyghy búl jaqty baqylauda ústaydy degen sóz.

Búiyrsa, Alakól demalys aimaghy aldaghy jyldarda býgingiden de beter damyp, servistik túrghyda órkendey beretini anyq. Osy orayda, infraqúrylymy men túrmystyq sipatyna basymdyq berumen birge aimaqtyng ishki tynysyna da nazar audarylsa deymiz. Ishki tynysy degenimiz, әsirese, turizm nysany bolyp otyrghan kólding jaqyn jәne bolashaqtaghy ekologiyalyq ahualy. Ýkimetting ekologiya men tabighatty qorghaugha jauapty salalyq vedomostvalary demalys mausymnyng basy men sonyndaghy sudyng qúramyn laboratoriyalyq negizde zerttep, óz boljamdaryn jasap otyruy qajet dep oilaymyz. Miyneraldy qospalarymen baghaly bolyp túrghan su aidynynyng tabighy quatyn, densaulyqqa paydaly qúnaryn saqtap túrugha qajetti sharalar memlekettik strategiya tarmaqtarynyng birine enui tiyis dep esepteymin. Songhy jyldary Alakólding osy jaq jaghalauyna kelishiler sany 2 milliongha deyin baratynyn jogharyda aittyq. Búl turizmning bir ghana nýktesi ýshin kóp pe әlde qalypty salmaq pa, onymen qanday mamandar shúghyldanu tiyis? Kólding turisterdi qabyldau әleuetin kimder shamalauy qajet? Alakólding býgingi jәne ertengi ekologiyalyq jaghdayyna tek jergilikti júrt qana alandauy kerek pe? Demalys aimaghyn tәuligine tonnalap shyghatyn túrmystyq qatty qaldyqtar men kәriz sularynan aryltu qanshalyqty standartqa say? Qoqys poligonyndaghy jarghaq, plastmass materialdardyng jelmen úshyp ketuin qalay tejeymiz? Kәriz basseyni qalay shektelip otyr? Osy tektes ózekti súraqtardyng sheshimin bir ghana jergilikti atqarushy biylikting moynyna ilip qoyyp, solardy ghana kinәlaumen shektele bersek últtyq baylyghymyzdy uystan shygharyp aluymyz mýmkin ghoy...

Sondyqtan, tabighattyng ózi tartu etip túrghan turistik aimaqtyng taghdyry nemqúraydylyqty kótermeydi. Búl jalpygha da, jalqygha da ortaq mәsele. Sebebi, aidyndy kólimiz ben aibyndy belimizding bolashaqqa býlinbey jetuine bәrimiz de jauaptymyz. Tizgin ústaghan basshylardan bastap kýrek ústaghan tazalyqshygha deyin tabighatqa ziyany tiyetin әreket-әdettermen shynayy kýressek turistik baghytta bәsimiz arta týser edi. Kýres degen sol – әrkim óz mýmkindiginshe belsendi bolu. Mysaly, demalushylar, olargha qyzmet kórsetetin kәsip týrlerining iyeleri tabighatty lastaugha, tónirekti bylghaugha, sudy laylaugha sebep bolatyn әreketterge qatang әri saq qarasa. Taghamdardyng qaldyghy, temekining túqyly, oramdar men qútylardyng shashylyp qaluy jemen, janbyrmen kólge baryp qosylatyny jasyryn emes. Álginde atalghan 2 milliongha juyq turisting 35-40 payyzy ýstilerine qara balshyq jaghyp sugha týsedi. Ol balshyqtyng adam aghzasyna paydasy bar-joghyn bilip jatqan jan, zerttegen maman joq. Al adam denesi arqyly kólge tonnalap qosylyp jatqan qara balshyqtan su aidynyna ziyany tiymese paydasy joq ekeni bylayda belgili. Kól aidynyna batpan balshyqty qoyyp kýnnen, masadan qorghanu ýshin paydalanatyn kremderding ózi zalal bolyp tabylsa kerek. Ózining tabighy baylyghyna asa saq qaraytyn órkendi memleketter osy tektes jaghdaylargha deyin zer salady. Mәselen, kórshi Qytay memleketining ortalyq qalalarynyng manyndaghy kólderge shomylu túrmaq ayaghyndy salugha rúqsat joq. Múnda su aidynyn meylinshi paydalansaq, ol jaqta biz turist retinde aidyndy kólderin tamashalaumen ghana shekteldik.

Týiindey aitqanda, turistik aimaqpen baylanysy bar ýlkenimiz ben kishimiz týgeldey jogharyday aitylghan kórnisterge kónil bólsek, ortaq dýniyelerdi tútynu tәrtibine baghyna bilsek. Atqarushy biylikting baqylau qúrylymdary demalys mausymynyng bastaluymen birge ayaqtalu merzimine de jiti mәn bergeni dúrys. Sebebi, mausymnyng sony sozylyp baryp týiindeletindikten sanitarlyq normalar men komunaldyq qyzmetter bosansyp aqyrghy qoqys konteynerleri shygharylmay qaluy yqtimal. Qalyp qoyghan túrmystyq qaldyqtardy Alakólding kýzgi dauyly úrshyqtay ýiirip ala jóneledi. Kerek bolsa әrbir demalys ýiin óz tóniregin taza qalpynda qaldyrghany jóninde jergilikti әkimdikke esep beruin mindettep qoysa da artyq emes. 2025 jyldyng kókteminde osy demalys aimaqqa senbilik jýrgizgende auyldyq okrugterting shamasy kelmey Maqanshy audan ortalyghynyng júrty kómekke kelgenin bilemiz. Eger ótken jylghy mausymnan tónirek taza qalsa kómekshi top sonau jýz shaqyrymnan kelip nesi bar.

Shamamyz kelgeshe turistik aimaq mәselesining sebebi men saldaryn qatar aitugha tyrstyq, bizge deyin de aitylghan. Óstip-óstip kóshimiz de, kólimizde onala berer. Alakól danqy asqaqtay beretinine kýmәn joq. Qoryta kelgende, kólge qatysty mәselening bәri týzeletini haq, sonymen birge kópshilik sen de týzel degimiz keledi. Kópshilik degenimiz – ol bәrimiz!

Qayrat Sarybay

Abai.kz