سوڭعى كەزدەرى الاكول دەمالىس ايماعى تۋرالى پكىرلەردىڭ «قىزۋى كوتەرىلىپ» تۇرعانداي. قانشا ادام بولسا سونشا كوزقاراس بولاتىنى سەكىلدى سىني پىكىرلەر ءارالۋان، ول زاڭدىلىق.

الايدا، بىزدەر كوبىنەسە ماسەلەنىڭ ءبىر جاعىن عانا ايتىپ، ەكىنشى جاعىنا ۇڭىلە بەرمەيمىز. ءجيى ءسوز بولىپ جاتقان جايدىڭ ءبىرى – دەمالىس اۋماعىنداعى سانيتارلىق جاعدايعا قاتىستى. تازالىقتى ساقتاۋدا كەمشىلىكتەر جوق ەمەس، بىراق سونداي سوراقى دەۋگە دە كەلمەيدى. ال ءبىر عانا وسى سانيتارلىق ماسەلەنىڭ ورىن الۋ سەبەپتەرىنە نازار اۋدارىپ كورەيىكشى. ول قوقىستار اسپاننان جاۋىپ جاتقان جوق قوي، سول دەمالۋشىلاردان قالاتىن قالدىقتار. جاسىراتىنى جوق، دەمالۋشىلاردىڭ كوبى قوقىسقا نەمقۇرايدى قارايدى. جاعالاۋعا وزدەرىمەن بىرگە باراتىن پاكەت تولى تاعامداردىڭ قۇتىلارى مەن ورامدارى كەيدە وتىرعان جەرلەرىندە قالىپ قوياتىن جاعدايلار بار.

بۇل جەردە نەگىزىگى ايتپاعىمىز تابيعاتتى پايدالانۋ مەن مۇلىكتى تۇتىنۋ مادەنيتىمىزدىڭ ءالى دە تومەن ەكەندىگى. جارايدى، جاعالاۋدا قوقىس كونتەينەرى از ەكەن، ءسىز قوقىس تاستايىن دەسەڭىز تولىپ تۇر دەلىك، بىراق، سىزگە قولىڭىزداعى قوقىس پاكەتىڭىزدى ەشقايدا لاقتىرماي دەمالىس ءۇيىنىڭ نەمەسە كەلىسى ءبىر كونتەينەرگە دەيىن الا كەتۋىڭىزگە بولادى عوي. ەگەر شىنىمەن سولاي ىستەسەك – ول تابيعات پەن قورشاعان ورتاعا دەگەن ناعىز جاناشىرلىقتىڭ ۇلگىسى بولار ەدى.

ارينە، كومۋنالدىق قىزمەتتەردە ولقىلىق جوق دەيالمايمىز، سولاي ەكەن دەپ دەمالۋشىلار اينالامىزدى ودان سايىن لاستاي بەرسەك باعا جەتپەس تابيعي بايلىعىمىزدان نە قالادى؟ الاكولگە ورتا ەسەپپەن ءبىر ماۋسىمدا 1,5-2 ميلليونعا جۋىق تۋريست كەلەدى ەكەن. بۇل دەگەنىڭىز وسى دەمالىس ايماعى كۇنىنە مولشەرمەن 20-25 مىڭ ادامعا قىزمەت كورسەتەدى دەگەن ءسوز. وسىنشاما جۇرتتان پايدا بولاتىن ءبىر عانا قوقىس ماسەلەسىن رەتتەۋدىڭ ءوزى از شارۋا ەمەس. باسقا دا قاجەتتىلىكتەرمەن قامتاماسىز ەتۋدە ءتۇرلى تۇيتكىلدەر دە كەزدەسپەي قالمايدى.

وسى جانە وزگە دە كوكەيكەستى سۇراقتاردىڭ تۋىنداۋىنىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بار. سونىڭ ءبىرى – بۇل تۋريستىك ايماقتىڭ و باستا بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتىك باعدارلامامەن جوسپارلى تۇردە سالىنباعانى، تابيعي سۇرانىستىڭ سالدارىمەن قالىپتاسىپ كەتكەندىگى. دەمالىس ۇيلەرى مەن ساۋدا ورىندارى تابىستىڭ كوزى ەكەنىن تۇسىنگەن كاسىپكەرلەردىڭ بيزنەس جوسپارى كول جاعاسىن 2010 جىلدارعا قاراي قالىڭ نوپىرگە تولتىرىپ جىبەردى. 2018 جىلى عانا بۇل اۋماقتا كەشەندى رەتتەۋلەر مەن جاعالاۋدى بەكىتۋ، اربات الاڭدارىن اباتتاندىرۋ قولعا الىندى. كولدىڭ داڭقى مەن جارنامانىڭ كۇشى كەلۋشىلەر قاتارىن جىل سايىن ارتتىرا ءتۇستى. كوپتىڭ اتى كوپ، ءبىرى – رازى، ەكىنشىسى – نارازى دەگەندەي. كايف ۇستاعاندار مەن حايپ قۋاعانداردىڭ اۋزىنان نە ايتىلماي جاتىر... ال، نەگىزىنەن 200-دەن استام دەمالىس ءۇيىن ماۋسىم بويى لىق تولتىراتىن قاۋىمدى مۇندا ەشكىم كۇشتەپ اكەلىپ جاتقان جوق. بۇل جاق ولار ءۇشىن كومفورت بولماسا وسىنشاما كوپشىلىكتىڭ وسىندا تولاسسىز اعىلىپ نەسى بار. حالىق كوبەيگەن سايىن ءار نارسەگە سۇرانىس تا ارتا تۇسۋدە. سۇرانىس جۇبانىش تاپپاعان سوڭ سىنعا ۇلاسىپ جاتادى. ادام بار جەردە – ءمىن بار، تىرشىلىك بار جەردە – سىن بار. بىراق كوپتەگەن ادامدار سول تالاپتى وزگەگە قويعىش، وزىنەن جويعىش كەلەدى. كوڭىلى تولماعاننىڭ ءبارىن بەلىنەن سىزىپ، جاپانعا جار سالعىسى كەلىپ تۇرادى. نەگىزى كەرىسىنشە وسىنداي تەڭدەسسىز تابيعاتتىڭ قۋاتىنا كەنەلىپ، شۋاعىنا بولەنۋدىڭ ءساتى تۇسكەنىنە ىشتەي رازىلىق ءبىلدىرىپ ۇيرەنسەك دەپ ويلايمىن. «قاناعات، راحىم» بار جەردە «وبال مەن ساۋاپ تا» ىلەسە جۇرەدى. بۇل جالپى دەمالۋشىلار مەن سولارعا قىزمەت كورسەتۋشى تاراپقا دا اسا قاجەت تاعىلىم. ولاي دەيتىنىمىز، قاي-قايسى بولماسىن «تابيعات پەن قورشاعان ورتاعا زيانىمىزدى تيگىزىپ المايىقشى» دەگەن ۇستانىمدا بولسا تالاي ماسەلە وزدىگىنەن رەتتەلەدى.

ارينە، جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك تاراپىنان حالىققا جاعداي جاسالۋ كەرەك. ۇكىمەتتىك قۇرىلىمدار قىزمەت كورسەتۋ ورىندارىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى مەن ستاندارتىن باقىلاۋى ءتيىس. بۇل باعىتتا جۇمىس جوق دەپ تە ەشكىم ايتا المايدى، جەتىسپەي جاتۋى مۇمكىن. ايتقىمىز كەلەتىنى، وسىناۋ سۋى دا، اۋاسى دا قۇنارعا باي تابيعاتىمىزدى ساقتاۋ مەن يگىلىككە پايدالانۋ مۇددەسىندە «بيلىك پەن حالىق» بولىپ ءبولىنۋ، ءبىر-بىرىنەن كىنا ىزدەۋ دەگەن بولماۋى كەرەك. اركىم ءوز جاۋاپكەرشىلىگىن تولىق سەزىنگەنى ابزال. ماڭدايعا باسقان كولىمىزدىڭ، ماقتان تۇتار جەرىمىزدىڭ تابيعي قۇنارىنان اجىراماۋىنا ءبارىمىز ىنتالى بولساق، سوعان ساي ءىس-ارەكەتتەرىمىزدى رەتتەپ ۇيرەنسەك – بۇل ءبىزدىڭ سىرتقى عانا ەمەس ىشكى مادەنيەتىمىزدىڭ جەتىلگەنى بولار ەدى.

جالپى، ەلىمىزدەگى ءتۋريزمدى دامىتۋ بويىنشا مەملەكتتىك باعدارلامالار بار، ول ءار وڭىردە ارقالاي دامىپ جاتقان بولار. اۋەلگى قاجەتتىلىك تۋريستىك ايماققا باراتىن جول مەن ونداعى قىزمەت تۇرلەرىنىڭ ساپاسى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە الاكولدىڭ اباي وبلىسى جاعىنداعى جاعالاۋىنىڭ جاعدايى كوش ىلگەرى. سەمەي – الاكول باعىتانداعى تاسجول بۇگىنگى تاڭدا تاقتايداي تەگىس. سوناۋ جىلدارى اسفالتى جوق، شاڭى مەن قۇمى بۇرقىراپ جاتاتىن اينالما كەدىر جولداردى ەندىگى ۇمىتا باستادىق. بىرنەشە جىل بۇرىن ءۇرجاردىڭ اەروپورتى دا جوندەلىپ، ۇشاقتار قابىلداپ كەلەدى. كولدىڭ ىرگەسىندەگى «جالاڭاش» ستانتسياسىنا دەيىن ماۋسىم سايىن پوەزد قاتىناسادى. الاكولدەن سەمەي مەن الماتى باعىتىنا كۇنىنە 2-3 رەيستەن ۇلكەن اۆتوبۋستار قاتىنايدى. كولدىڭ باسىنداعى دەمالىس كەشەندەرىنىڭ كوبى ماقتاۋلى قوناق ۇيلەردەن كەم ەمەس. تۋريستەر ءۇشىن نەگىزگى قاجەتتىلىكتەر جەتكىلىكتى. كەزىندە وسى اتالعان دۇنيەلەردىڭ ءبارى ۇلكەن ماسەلە بولاتىن، قازىر قالىپتى جاعدايعا اينالدى.

ءيا، ۋاقىت جاڭارعان سايىن قاجەتتىلىكتەر دە قوسىلادى. سوعان سايكەس قازىرگى كوتەرىلىپ جاتقان سۇراقتار نەگىزىنەن جاعالاۋ مەن الاڭدارداعى سەرۆيس پەن قاۋىپسىزدىك، تۇرمىستىق نۇكتەلەردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى. ول دۇنيەلەردى الدىن الا ناقتىلاۋ ماقساتىندا اباي وبلىسىنىڭ اكىمى بەرىك ءۋاليۇلى ماۋسىم باستالماي تۇرىپ، ءبىر ەمەس ءۇش كەلىپ-كەتتى. قاجەتتىلىكتەردى تولىقتىرۋ مەن دامىتۋ ءۇشىن وبلىستىق بيۋدجەتتەن اۋەلدە 658 ملن، ىلە-شالا تاعى 300 ملن تەڭگە ءبولدىردى. بارلىق جايدى باقىلاۋدا ۇستاپ وتىر. كوپتەگەن تۇيتكىلدەردىڭ ءتۇيىنى تارقاپ، جاعالاۋدى جانداندىرۋ مەن قاجەتتى نىساندار بوي تۇزەيتىن بولدى. ارباتتى اباتتاندىرۋدان باستاپ كيىم اۋىستىرۋ كابيناسى، قوقىس كوتەينەرى مەن ۋرنا، دارەتحانا، سانيتارلىق توراپ ساندارى بىرنەشە ەسەگە ۇلعايدى. ءورت ءسوندىرۋ دەپوسى مەن قۇتقارۋ ستانتسياسى قۇرلىستارىنىڭ ىرگەسى كوتەرىلۋدە. بيىلعى ماۋسىمعا قوسىمشا 25 كيىم اۋىستىرۋ كابيناسى، 50 قوقىس كونتەينەرى، 2 بيودارەتحانا، 18 سانيتارلىق توراپ ورناتىلىپ، 7 ءپيرستىڭ 3-ەۋى سالىنعان. الداعى ۋاقىتتا تۋريستىك اۋماقتى دامىتۋدىڭ باس جوسپارى قايتا قارالىپ، سوعان وراي ءتيىستى جۇمىستار جالعاسىن تاپپاق. ياعني، كەلەر جىلدارى دا وبلىس باسشىلىعى بۇل جاقتى باقىلاۋدا ۇستايدى دەگەن ءسوز.

بۇيىرسا، الاكول دەمالىس ايماعى الداعى جىلداردا بۇگىنگىدەن دە بەتەر دامىپ، سەرۆيستىك تۇرعىدا وركەندەي بەرەتىنى انىق. وسى ورايدا، ينفراقۇرىلىمى مەن تۇرمىستىق سيپاتىنا باسىمدىق بەرۋمەن بىرگە ايماقتىڭ ىشكى تىنىسىنا دا نازار اۋدارىلسا دەيمىز. ىشكى تىنىسى دەگەنىمىز، اسىرەسە، تۋريزم نىسانى بولىپ وتىرعان كولدىڭ جاقىن جانە بولاشاقتاعى ەكولوگيالىق احۋالى. ۇكىمەتتىڭ ەكولوگيا مەن تابيعاتتى قورعاۋعا جاۋاپتى سالالىق ۆەدوموستۆالارى دەمالىس ماۋسىمنىڭ باسى مەن سوڭىنداعى سۋدىڭ قۇرامىن لابوراتوريالىق نەگىزدە زەرتتەپ، ءوز بولجامدارىن جاساپ وتىرۋى قاجەت دەپ ويلايمىز. مينەرالدى قوسپالارىمەن باعالى بولىپ تۇرعان سۋ ايدىنىنىڭ تابيعي قۋاتىن، دەنساۋلىققا پايدالى قۇنارىن ساقتاپ تۇرۋعا قاجەتتى شارالار مەملەكەتتىك ستراتەگيا تارماقتارىنىڭ بىرىنە ەنۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىن. سوڭعى جىلدارى الاكولدىڭ وسى جاق جاعالاۋىنا كەلىشىلەر سانى 2 ميلليونعا دەيىن باراتىنىن جوعارىدا ايتتىق. بۇل ءتۋريزمنىڭ ءبىر عانا نۇكتەسى ءۇشىن كوپ پە الدە قالىپتى سالماق پا، ونىمەن قانداي ماماندار شۇعىلدانۋ ءتيىس؟ كولدىڭ تۋريستەردى قابىلداۋ الەۋەتىن كىمدەر شامالاۋى قاجەت؟ الاكولدىڭ بۇگىنگى جانە ەرتەڭگى ەكولوگيالىق جاعدايىنا تەك جەرگىلىكتى جۇرت قانا الاڭداۋى كەرەك پە؟ دەمالىس ايماعىن تاۋلىگىنە توننالاپ شىعاتىن تۇرمىستىق قاتتى قالدىقتار مەن كارىز سۋلارىنان ارىلتۋ قانشالىقتى ستاندارتقا ساي؟ قوقىس پوليگونىنداعى جارعاق، پلاستماسس ماتەريالداردىڭ جەلمەن ۇشىپ كەتۋىن قالاي تەجەيمىز؟ كارىز باسسەينى قالاي شەكتەلىپ وتىر؟ وسى تەكتەس وزەكتى سۇراقتاردىڭ شەشىمىن ءبىر عانا جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتىڭ موينىنا ءىلىپ قويىپ، سولاردى عانا كىنالاۋمەن شەكتەلە بەرسەك ۇلتتىق بايلىعىمىزدى ۋىستان شىعارىپ الۋىمىز مۇمكىن عوي...

سوندىقتان، تابيعاتتىڭ ءوزى تارتۋ ەتىپ تۇرعان تۋريستىك ايماقتىڭ تاعدىرى نەمقۇرايدىلىقتى كوتەرمەيدى. بۇل جالپىعا دا، جالقىعا دا ورتاق ماسەلە. سەبەبى، ايدىندى كولىمىز بەن ايبىندى بەلىمىزدىڭ بولاشاققا بۇلىنبەي جەتۋىنە ءبارىمىز دە جاۋاپتىمىز. تىزگىن ۇستاعان باسشىلاردان باستاپ كۇرەك ۇستاعان تازالىقشىعا دەيىن تابيعاتقا زيانى تيەتىن ارەكەت-ادەتتەرمەن شىنايى كۇرەسسەك تۋريستىك باعىتتا ءباسىمىز ارتا تۇسەر ەدى. كۇرەس دەگەن سول – اركىم ءوز مۇمكىندىگىنشە بەلسەندى بولۋ. مىسالى، دەمالۋشىلار، ولارعا قىزمەت كورسەتەتىن كاسىپ تۇرلەرىنىڭ يەلەرى تابيعاتتى لاستاۋعا، توڭىرەكتى بىلعاۋعا، سۋدى لايلاۋعا سەبەپ بولاتىن ارەكەتتەرگە قاتاڭ ءارى ساق قاراسا. تاعامداردىڭ قالدىعى، تەمەكىنىڭ تۇقىلى، ورامدار مەن قۇتىلاردىڭ شاشىلىپ قالۋى جەمەن، جاڭبىرمەن كولگە بارىپ قوسىلاتىنى جاسىرىن ەمەس. الگىندە اتالعان 2 ميلليونعا جۋىق ءتۋريستىڭ 35-40 پايىزى ۇستىلەرىنە قارا بالشىق جاعىپ سۋعا تۇسەدى. ول بالشىقتىڭ ادام اعزاسىنا پايداسى بار-جوعىن ءبىلىپ جاتقان جان، زەرتتەگەن مامان جوق. ال ادام دەنەسى ارقىلى كولگە توننالاپ قوسىلىپ جاتقان قارا بالشىقتان سۋ ايدىنىنا زيانى تيمەسە پايداسى جوق ەكەنى بىلايدا بەلگىلى. كول ايدىنىنا باتپان بالشىقتى قويىپ كۇننەن، ماسادان قورعانۋ ءۇشىن پايدالاناتىن كرەمدەردىڭ ءوزى زالال بولىپ تابىلسا كەرەك. ءوزىنىڭ تابيعي بايلىعىنا اسا ساق قارايتىن وركەندى مەملەكەتتەر وسى تەكتەس جاعدايلارعا دەيىن زەر سالادى. ماسەلەن، كورشى قىتاي مەملەكەتىنىڭ ورتالىق قالالارىنىڭ ماڭىنداعى كولدەرگە شومىلۋ تۇرماق اياعىڭدى سالۋعا رۇقسات جوق. مۇندا سۋ ايدىنىن مەيلىنشى پايدالانساق، ول جاقتا ءبىز تۋريست رەتىندە ايدىندى كولدەرىن تاماشالاۋمەن عانا شەكتەلدىك.

تۇيىندەي ايتقاندا، تۋريستىك ايماقپەن بايلانىسى بار ۇلكەنىمىز بەن كىشىمىز تۇگەلدەي جوعارىداي ايتىلعان كورنىستەرگە كوڭىل بولسەك، ورتاق دۇنيەلەردى تۇتىنۋ تارتىبىنە باعىنا بىلسەك. اتقارۋشى بيلىكتىڭ باقىلاۋ قۇرىلىمدارى دەمالىس ماۋسىمىنىڭ باستالۋىمەن بىرگە اياقتالۋ مەرزىمىنە دە ءجىتى ءمان بەرگەنى دۇرىس. سەبەبى، ماۋسىمنىڭ سوڭى سوزىلىپ بارىپ تۇيىندەلەتىندىكتەن سانيتارلىق نورمالار مەن كومۋنالدىق قىزمەتتەر بوساڭسىپ اقىرعى قوقىس كونتەينەرلەرى شىعارىلماي قالۋى ىقتيمال. قالىپ قويعان تۇرمىستىق قالدىقتاردى الاكولدىڭ كۇزگى داۋىلى ۇرشىقتاي ءۇيىرىپ الا جونەلەدى. كەرەك بولسا ءاربىر دەمالىس ءۇيىن ءوز توڭىرەگىن تازا قالپىندا قالدىرعانى جونىندە جەرگىلىكتى اكىمدىككە ەسەپ بەرۋىن مىندەتتەپ قويسا دا ارتىق ەمەس. 2025 جىلدىڭ كوكتەمىندە وسى دەمالىس ايماققا سەنبىلىك جۇرگىزگەندە اۋىلدىق وكرۋگتەرتىڭ شاماسى كەلمەي ماقانشى اۋدان ورتالىعىنىڭ جۇرتى كومەككە كەلگەنىن بىلەمىز. ەگەر وتكەن جىلعى ماۋسىمنان توڭىرەك تازا قالسا كومەكشى توپ سوناۋ ءجۇز شاقىرىمنان كەلىپ نەسى بار.

شامامىز كەلگەشە تۋريستىك ايماق ماسەلەسىنىڭ سەبەبى مەن سالدارىن قاتار ايتۋعا تىرستىق، بىزگە دەيىن دە ايتىلعان. ءوستىپ-ءوستىپ كوشىمىز دە، كولىمىزدە وڭالا بەرەر. الاكول داڭقى اسقاقتاي بەرەتىنىنە كۇمان جوق. قورىتا كەلگەندە، كولگە قاتىستى ماسەلەنىڭ ءبارى تۇزەلەتىنى حاق، سونىمەن بىرگە كوپشىلىك سەن دە تۇزەل دەگىمىز كەلەدى. كوپشىلىك دەگەنىمىز – ول ءبارىمىز!

قايرات سارىباي

Abai.kz