Esse

1. Dara

Zamany bir qos alyp Abay (1845-1904) jәne Mihay Emiyneskudi (1850-1889) bir-birin bilmese de ruhany tuystyratyn qasiyet sóz energiyasynyng asyp-tasyp bitken qúnary bolar. Ádebiyettanu ghylymynda múny kongenialidy qúbylys dep ekshep ataydy.

2021 jyly kóktemde qazaqtyng qazirgi zamanghy últtyq aqyny Úlyqbek Esdәulet Mihay Emiynesku turaly kókeyge iydeya salyp, jazugha oitýrtki beruimen rumyn klassik aqyny Emiyneskudyng jyr әlemin ashyp, iyen qazynagha keneldim. Nәtejesinde bir ay uaqyt júmsap orys tilinde eki esse jazdym: «Abay y Emiynesku» jәne «Mihay Emiynesku. Lishi v iskusstve svoboda».

«Mihail Emiynesku. Zvezdy novorojdennoy svet...» atty kitap mәskeulik «Hudojestvennaya liyteratura» baspasynan klassik dýniyeden ozghanyna jýz toluyna oray 1989 jyly jaryq kórgen. Onyng orys tilinde shyqqan audarma poeziyasy maghan airyqsha kórkem әser qaldyrdy.Audarmasy osynday túnghiyq bolsa, týpnúsqada múnan beter jauhar jyrlar boldy ghoy dep esim ketti. Úly aqynnyng shygharmashylyghyna úzyn sany 25 bet eki esse arnasam da, kәusar búlaqqa shólim qanbay qalghanday, Mihay Emiyneskudi jete oqyp bilmegendey, sýiip zerttemegendey sherli saghynysh sezim ishte túnyp qaldy.

Múnyng astaryn Úlyqbek aqynnyng jyr jolynan izdep taptym: «Adamzattyng arman-sózin jazdym der, /Aqyn últy!». Rasynda sóz ónerin qughan basqa qút qonghan suretker qalam iyeleri shúghyla sipat súlulyqqa, qúdayshyl  jaratylysqa ólerdey ghashyq bolady. Álem sipaty Jaratushynyng óneri bolyp tabylady. Múnyng bir úshy Jalaleddin Rumy sufizm qaghidalary arqyly qúpiya jasyrghan Mәjnýn beynesinde jasyrylghan. Mәjnýn-jýrek, Mәjnýn – qúdayyn izdegen adam jýregining simvoly. Múnyng júmbaghyn sopylyq tanymda et pen sýiekten jaralghan adam nәsili óte beyim túratyn nәpsige Mәjnýnning boy aldyrmauynan, Lәili arudy platondyq sýiispenshilikpen ansauynan, ashkózdikten riyasyz ada biyik ruhany bolmysynan anyq kóruge bolady. Vladimir Nabokov sufizm adam balasynyng tómengi, jaman, hayuandyq tabighatyn túnshyqtyryp, basyp tastaydy dep en taghyp jazatyny sondyqtan.

Bir qúdaydyng qúdiretimen úly suretker atauly diuanalyq sanagha dausyz baghynady. Jaryq dýniyeden zoroastrizmdegi zúlymdyq pen izgilikting bitispes kýresin kórgende, adam nәsilinde ozbyrlyq, ózimshildik basym ekenin sezgende iydealizm qaghidalary toqyraugha úshyrap, aqyndyq júmsaq jýrek týnilis saryngha iykem boluy sonyng әserinen bolar. Kýlli әdebiyet sonda diuananyng ghazaly bolyp shyqpay ma!

Aqyndar ózin Mәjnýn ataytyny sodan ghoy. «Ónimde әrkim ózegimdi pyshaqtap, / týsimde jýr aruaqtar qúshaqtap, /  jýregim bar jartas syndy jay týsken, / janshylsam da ketkenim joq úsaqtap. / múnsyz, / mylqau, / menireu bir mergender / kónilimning kólinen kep qús atpaq.../ Qyzym menin, izim menin, Nazymym, / qarlyghashym, taldyrmashym, nәzigim, / qol súqpayyn qúzyryna qúdaydyng / ózi biler – kýnәhar kim, qazy kim? / Ómir bir kýi: ózegi – órt, sazy – mún, / әkeng – mәngi mәngirgen bir mәjnýn...» (Úlyqbek Esdәulet).

Abay Qúnanbaev pen Mihay Emiyneskudi tuystyratyn eng basty belgi – tendesi joq jyr baghy basqa qonghan song onyng qasiretin qosa tartugha ýkim etken shygharmashylyq júmbaghy. Birtútas әlem әdebiyeti dәuiri tuaryn 1827 jyldyng basynda әuliyelikpen boljaghan fon Gete aiqyndaytyn «asqan úly aqyn» degen kategoriyagha búl ekeui engen song solay dep bilemin.

Gharyshtan oy tolqyndary migha, jýrekke darityn qasiyet bolmasa, shygharmashylyq iyesi bolu mýmkin emes. Shyn talant kónili birde tasyp, birde jasyp, óz әleminde shalqyp, bolmasa óksik buyp, qystyghyp jýredi. Kezen-kezenimen. Bir ot, bir múz. Tómengi vibrasiyagha, bóten terbeliske tap kelse Kafkanyng toryghuy ash qasqyrday toridy.  

2. Sóz shalyghy

Epikalyq janr tolghauda sóz quaty júlqyp әketerdey aduyn keledi. Abaydy ózge tilge audaru óte kýrdeli is. Týpnúsqagha bәribir jetpeydi, sebebi eng myqty tәrjimashy iynemen qazghanday múqiyat enbek qylsa da iydealgha jetkize almaydy; óitkeni óleng yrghaghy, stiyli, sóz qory, az sózge kóp maghyna syidyryp jiberetin sheberligi erekshe Abay poetikasyndaghy matematikalyq ólshemmen ekshep jazghanday zergerlikti ózge últ ókilderi týgili qazaqtar qaytalay almaydy. Abay sózinde gharyshtan qúiylghan sóz magiyasy kernep túrady. Abaydy qayta oqyghanda tekst búrynghy qabyldaudan ózgerip, qúbylyp, mәn-maghynasy terendep ketetini maghan, ana tilining uyzyna jaryp auylda ósken jazushygha eger ózim ýnemi bastan keshpegende bar ghoy, adam sengisiz qúbylys. Abay lirikasyn oqyghan sayyn jana kórgendey elegzu sodan tuyndaydy. Múny qúday darytqan asqaq daralyq dese kerek. Sonday daralyqty, kosmostyq jyr quatyna eltudi Mihay Emiyneskuding epostyq quatynan, lirikasynan kórip ishim eridi.

Andrey Voznesenskiy Federiko Garsia Lorkany sýiemin dep jazdy. Úly әdebiyet túlghalaryn aruaq bolsa da, sýiegi bayaghyda qurap qalsa da óli degize almaytyn keremetti sheber qúday jyl qústary tyrnalarday tizbektelgen әripterge syiyp túratyn sóz magiyasyna qalaysha saldy eken?!

Mihay Emiynesku turaly orys tilinde jazghan qos essemning sarynyn qaytalamay, su jana dýnie jazugha kenet qúlshynys kerneuin sol sóz energiyasynyng shalyghy dep bilemin. Sýigen jýrek sóz tylsymyna eljireytin siyaqty.

Ár kezde ózim «Abay jәne әlem әdebiyeti» siklimen jazghan Omar ibn Aby Rabia, Abu-li-Alya-ali-Maarri, Hakani, Maqtymqúly, Iogann Volifgang fon Gete, Uiliyam Bleyk, Mihay Emiynesku – barshasy asqan úly aqyndar bolghandyqtan zertteu ýstinde Abaymen ruhany ýndestigi aiqyn shyqqany shynymen tylsym qúbylys. Abay 13 jasynda shyghystyng jeti júldyzyna syiynyp tórt jol óleng jazghan, onyng altauy parsy, bireui týrki: Fzuli, Shәmsi, Sәihali, Nauai, Saghdi, Firdausi, Hoja Hafiyz. Shәmsiydi zertteushiler Rumy deydi. Siriyanyng eski atauy – Sham. Abay orys klassikalyq poeziyasynan Pushkin men Lermontovty sýiip oqyghan, әsirese Lermontovty janyna tym jaqyn balaghan. Abay odan kóp audarma jasaghan, Geteden audarylghan qos shumaq «Qaranghy týnde tau qalghyp» oghan Lermontov arqyly jetken.

Abaydy ózinen on eki, on ghasyr ghasyr búryn ómir sýrgen arab klassikterimen kóshpeli órkeniyet úqsastyghy tuystyrsa kerek. Ol evropalyq úly aqyndardy atymen bilmese de, barshasynyng dýniyetanym, kisilik qasiyet, ar-ojdan, azamattyq, gumanistik kózqaras, óz halqyn shyn sýigen arman-múraty ortaq bolatyn. Jan sarayynda tartylys tegin tumaydy, úly aqyndar últy jәne zamany bólek bolghanymen, jer betinen baqyt izdep adasatyn adam balasyn shyn sýigen jýrekpen bir vibrasiyada ómir keshkenderi bilindi. Tútas alsa, búl oy – aristokratiyasy, ruhany bekzattyq, adamsýigish qasiyetten tuyndaytyn kongenialidy qúbylys. Múnyng týp negizinde qúdaydyng tandauy týsken әuliyelik, payghambarlyq qasiyet jatuy kýmәnsiz. Payghambarlyq abyzdardan aqyndargha auysaryn diny tekstter joqqa shygharmaydy.

Qazaq halqy «Qyryqtyng biri Qydyr» deydi.  Abay ózining tughan halqyna aqyndyq qút qonghan, әuliye-payghambar bolyp jiberilgen ilim iyesi, magiyalyq sóz iyesi ekenin anyq bilgen.  Ony Mihay Emiyneskumen tuystyratyn dәl osy kep.

Abay Mihaydan 5 jas ýlken, 20 jyl artyq ómir keshken. Ekeuining esimderi úqsas eken-au. Esim demekshi, serb halqynyng eposynda «Stepan patshanyng ýilenui» atty jyr bar. «U Mihayly, korolya latynyan...», Mihaylo – jatjerlik biyleushilerding túraqty esimi bolyp tabylady. Mihay Emiyneskude Rim imperiyasynyng órkeniyetine sýiispenshilik belgisi mol.

Mihay Emiynesku beydaua ómirining songhy kýnderin psihiatriyalyq emhanada ótkizse, ýmit etken eki úlynyng beymezgil qazasy Abaydy ólerdey esengirtip, artynsha qazagha úshyratty. Abay tirshilikte týk kedeyshilik kórmese de, jany kýiip, qayran eli qazaghy nadandyqta shyrmalmasa, azyp-tozyp ketpese dep alandap, kýnirenip ótken. Óitkeni oqu-ghylymnan qúr qalyp bara jatqan, aq patshanyng qúzyryna ótken, qoghamy nadan, qaranghylyq әbden shyrmaghan tughan halqynyng bolashaghyn uayymdap ótken. Qos aqyn óz halqynyng ezilgen qalpyna et jýregi qosa janshylyp, barsha uayym-qúsasyn azamattyq lirika arqyly surettep berdi. Elge, otangha degen riyasyz sýiispenshilik eki aqynda boyamasyz, shynayy.

Romantik Mihay Emiynesku romantizm baghyty jii qaharman qylatyn kýpir iydeyagha berildi. Antikalyq ejelgi órkeniyetti pir tútqan aqyn kóp qúdaylylyq dәuirding altyn kilti yazychestvolyq senimde tabighy qúbylystargha shetinen jan salatyn ertegilik saryndy sýyi anyq. Onyng «Luchaferul» atty poemasynda bas keyipker – hristiandyq ilimde Lusiyfer. Gharyshtan Luchaferul (tang júldyzy) jasynday jarqyldaydy, kóktegi júldyz patsha qyzy – jas súlu oghan yntyq. Mahabbatqa mas Luchaferul adam bolugha yntyzar, sonyng ýshin mәngilik ómirden bas tartugha dayar bolmaghy romantikalyq saryn.

Petr Gnedich «Ellin qúdaylardy adam beynesinde kórsetti» dep jazady. Rimdikter grekterden kóp qaryzdandy. Rim atauy rumyn atauynyng týbirinde túr. Antikalyq kóne dýniyetanym fatalizmi, jazmysh Emiyneskuge jat emes. Ejelgi Rimdik dýniyetanymda adam taghdyry aldyn-ala syzylghan jazmyshtan aspaydy.

Rumyn mifologiyasyn zertteushi Nataliya Osoyanudyng jazuynsha, rumyndardyng etnogenez, shyghu teginde frakiylik dak taypalary, kelit, kónegerman nәsili bar, olar әueli rimdikterdin, keyinirek slavyandardyng yqpalyna týsti. Miftik Orfey frakiyalyq bolghan. Balkan jerinde frakiylik, frigiylik taypalardyng týbi bir. Pushkin múny bilgendikten «Muza» atty ólende: «Uje naigryval ya slabymy perstamy / Y gimny vajnye, vnushennye bogami, / Y pesny mirnye frigiyskih pastuhov» dep jazdy.

Nataliya Osoyanu Mihay Emiyneskuding romantikalyq keyipkeri, sýigen qyzyna týnde keletin Luchaferde zburetor (inkub), týngi úiqyda basatyn albasty siyaqty jynnyng belgileri bar bolghanymen, Lermontovtyng Demony siyaqty әldeqayda biyik jaratylys dep jazady.

Mihay Emiyneskumen attas Mihail Lermontovtyng «Demon» poemasynda Ibilis, jazghan qúl, onyng Tamara arugha mahabbatynyng kýshtiliginen kóz jasy tasty kýidirip tastaydy. Qara tasty eritken ystyq sezimge kim qúlamasyn. Tәkәppar Demon ózi turaly asqaq mәlimdeytin: «Ya sari poznaniya y svobody» (Lermontov) – tanym, bostandyq, azattyq iydeyasy, baghynyshtylyqqa jany qas kýreskerlik ruhqa toly avtoportret romantikterge tegis sýikimdi bolatyn.  Adam nәsilin omyrtqaly, sýt qorekti januarlardan bólip túrghan qúdiret onyng aqyl-esi, tanym-týsinigi bolsa, Demon uaghyzdaytyn bostandyq iydeyasy artyqshylyq kepili. Al jaryq dýniyede azattyqtan asqan qanday qazyna boluy mýmkin!

Mihay Emiynesku tvorchestvosyna tereng pessimistik saryngha toly Artur Shopengauerding filosofiyalyq kózqarasy әser etken. Shopengauer filosofiyasyna nemis romantizmining bastauynda túrghan Novalisting baqbaq basynday ýlpildek, asqan syrshyl, asqaq iydealgha negizdelgen dýniyetanymy әser etti, Gofmannyng qiyalgha bay ertegi әlemin dýniyeqonyzdyq pragmatizmge qarama-qayshy qoyatyn suretkerlik, erkindik sýigish ruhy berildi. Erekshe suretker Novalis esi auysyp óldi. Ómir sýruge iykemsizdik kosmogoniyalyq kórkemdikke, miftik qúdiretke, ónerge ólerdey sýiispenshilikten tuady dep oilaymyn. Tabany jerde, kónili kókte jýretin suretkerden qanday toghyshar shyqsyn. Mihay Emiynesku tek ónerde bostandyq baryn aiqyn sezdi.

Antikalyq әlem jana evropalyq mәdeniyetti tudyrdy. Qayta Órleu, Renessans dәuiri әdebiyet pen beyneleu óneri órkendedi. Mihay Emiynesku Rumyniya – Rim imperiyasynyng múrageri dep bildi. Onyng shygharmashylyghynda diny dogmattar bolmauy, yazychestvo, ainala tiri tabighatqa syiynghan kópqúdaylyq dәuirining mifologiyalyq saryny, foliklor basym boluy sondyqtan. Kónerimdik úly aqyn Ovidiydi týp sebebinde poeziyasy ýshin imperator Avgust órkeniyetten alys jabayy ólke sanalghan Qara teniz jaghalauyna jer audarghan. Ovidiy Rumyniya jerinde óldi.

Úly suretker jazushy Onore de Balizak qaytqan jyly tughan Mihay Emiyneskuding ómir sýrgen dәuiri kýlli әlem qayta bóliske týseyin dep túrghan tarihy mezgil. Onymen zamany bir túlghalar bar. Robert Luis Stiyvenson (1850-1900), ol da romantizm ókili, skeptik jazushy, adam balasynyng zúlym tabighaty izgilik jaghynan basym týserin mister Hayd obrazynda beyneledi.

Realizm ókili Tomas Hardy (1840-1928) adam taghdyry qaqpaqylgha týsken óz qoghamyn әshkereleytin romandar jazdy. Burjuaziyalyq qoghamnyng qúdayy – kapital, aqsha. Genry Djeyms (1843-1916) shygharmashylyghynda aqshanyng ýstemdigi adam taghdyryna qalay әser eteri kórkem beynelengen.

Saharada Abay janyn jegidey jegen uytty kýizelis pen pessimizmdi Evropada flamandtyng úly aqyny Emili Verharn (1855-1916) keship, qoghamdy ruhany daghdarys mendegen kezendi auyrsyna surettedi. Vsevolod Garshinning taghdyry ayanyshty (1855-1889), orys jazushysy psihikalyq auyr dertke úshyrap, ózine-ózi qol júmsap kóz júmdy. Oskar Uaylid (1856-1900) qogham talqysyna týsti, ol sodan onalmady. Bernard Shou (1856-1900) ziyaly qauymnyng ruhany daghdarysyn dramaturgiya janrynda sarkazmmen jazdy.

Keme kapitany Djozef Konrad (1857-1924) otarlaudyng kókjiyekterin óz kózimen kórip-bilip, ruhany daghdarysqa týsken song tandauly proza jazdy. Bizding elde aghartushy, jana nizamnyng alghashqy últ ústazy Ybyray Altynsarin (1841-1889) qazaq balalaryn oqu-bilim jolyna bastady. Onyng Mihay Emiyneskuden 9 jas ýlkendigi bar, әitkenmen Garshin siyaqty qaytqan uaqyty bir, birtuar túlghalardyng armany ishte ketken qúsaly kezenge daua joq.

Epik aqyn Mihay Emiyneskuding bir baqyty, ol da Lessing, Yakob Grimm, Borhes siyaqty kitaphanada, kitap kenishinde júmys istegen.

3. Qapalynyng qayghysy

Aqyn – payghambar iydeyasy eki aqynda aiqyn. Sóz ónerin ekeui de úly syi, keremet dep qabyldaghan. «O, aqynnyng tanghajayyp qabileti» (Emiynesku),  «Óleng – sózding patshasy, sóz sarasy» (Abay).

Emiynesku «Oralmastay joghalghanda» (Orys tilindegi núsqadan jolma-jol audarmalardyng qazaqshasy meniki. - A.K.)  «Men baqsylyq qyldym, men dýniyening tylsym kýshterin shaqyramyn, / Olar maghan kýngirt mәngilikting qaqpasyn ashsyn dep. /.. Óitkeni búl jalghanda aqyn kereksiz, oghan qalghan eshtene joq, – / Panasyz beybaq qanghybastyng dauysy kimderding jýregin mazalasyn? / Álpesh kórmegen, jetim paqyr tentireydi jer kezip, / Ol sorlydan tipti eshkim esimin de súramas» dep kelip, múnan da tumaghan jaqsy edi, tua sala kórge kómilgenshe, azap shekkenshe, bolmaghanym dúrys edi dep jyrlaydy. Diuananyng ghazalyn talay úly aqyn shertti ghoy. Mihay jastyq shaghynda akterlik truppada tughan jerin kezip jýrgen bolatyn, sonda onyng dәruishten nesi kem?!

Abay múnday ruhany daghdyrys tenseltken ólimshi haldi, qorqytshyl kýiding qúsa-zaryn qazaq halqyna nadandyqtan arylsyn dep ósiyet etken «Segiz ayaq» joqtauynda «Molasynday baqsynyng / Jalghyz qaldym – tap shynym!», – dep ólmes ólenge amanat etti. Qorghansyz halyqty aldaudy ekeui birdey ashy tilmen aiyptaydy. Emiynesku «Men birneshe úrpaqtyng qasiretin shektim» dese, Abay «Qalyng elim, qazaghym, qayran júrtym» dep tútas bir halyqtyng qayghysyn arqalap aldy.

Rumyn júrtynyng úly suretkeri «Men aqiqat shyndyqty tek jýrekten izdeymin, / Mening mindetim, jazmyshym sonda» dese, Abayda jýrek kulity zor qazyna. Olardyng mahabbat jәne tabighat lirikasynda úqsas suretteuler az kezdespeytinin oryssha essede tizip jazghamyn. Ony qaytalamay-aq qoyayyn. Áyelding opasyzdyghyn Abay («Sen meni ne etesin?»; «Qor boldy janym»; «Oynasshy qatyn bolsa qar, / Andyghan erde qala ma ar?») jәne Emiynesku («Besinshi joldau», Dalila beynesi; «Men ózimdi ózim úmyttym, sen de meni úmyt») jýregi qan jylap jazdy.

Emiynesku nelikten mening janym dertti, nege maghan múragha qapaly jan bitti dep nalidy: «Jan ólse de, kýlki shat – Búl men». Abay «Qany qara bir janmyn, jany jara», qayghy úya salghan jýrek shirkin eshtenege júbanyp, quana almaydy. Múnyng bir syry «Til óneri dertpen ten» dep Abay jyrlaytyn shyndyqta jatyr.

Emiynesku «Sóne ber, alau..» atty elegiyada «Men bayaghydan beri óli janmyn, tiri emespin» dese, Abayda múnday kýizelisting neshe atasy bar: «Ishim ólgen, syrtym sau»; «Ólsem, ornym qara jer syz bolmay ma?»; «Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da».

Emiynesku kebinin tigip otyrghanday múnly kedey boyjetken qyz ólgende tirlik qayghy mekeni, kýnәdan arylsan, tәubene týsseng sol ghana baqyt dep týsindiretin diny dogmagha narazylyghyn bildiredi. Asau aqyn jany múnday kónbistikti qosh kórmeydi. Abay Lermontovtan audarghan ólende sýigen jigiti jaumen soghysta ólgen qalyndyq turaly: «Aq kóilekti bitirip, / Kebinim dep kiydi, óldi../ Qol jetpegen nekeni / Sýiip ketken jan eken. / Kózing nege jetedi, / Qosylmaq onda bar ma eken?».

Emiynesku «Kýikilik pen zerigu bilinbey basady» dep kelse, Abayda «Auru jýrek aqyryn soghady jay, /Óz dertin tyghyp ishke, bildire almay»; «Pendede bir is bar jalyghu degen», «Qan jýrekti qayghyly-au, / Qayyryla ket sen maghan. / Qasiyetin oilan-au, / Qam kónilding tynbaghan» – depressiya men splin oily adamdy qúrsay bermek.

Abayda diny saryn kýshti, jan men tәn eki bólek úghym bolmaghyna úshtasqan tanym. Jas úrpaqtyng sanasy, ar-ojdany, moraldyq kelbetin qos aqyn birdey uayymdaydy. Emiynesku búzylghan, azghyndaghan jastar turaly kýiinip jyr jazdy. Abay «Zamanaqyr jastary»; «Kózinen basqa oiy joq, /Adamnyng nadan әuresi»; «Shoshimyn keyingi jas balalardan» dep qinaldy.

P.S.

Mihay Emiyneskuding jyr kitabyn qayta oqyghan song úiqym qashty. Birtýrli saghynysh bughanday, onyng qayghyly jazmyshyna janashyrlyq kýy mendep, týn aua qaranghy bólmede kózime jas keldi. Óitkeni sóz magiyasynan basqa dýniyeni mise tútpaytyn diuananyng biri ózim ekemin. «Qapalynyng qayghysyn bólise alam, /  Tuyspaytyn tuystay kemedegi» (Úlyqbek Esdәulet). Olardyng uaqytqa baghynbaytyn ghazaly janyma sonsha jaqyn, ystyq kórinetini sol ýshin.

«Jazmysh» atty әdebiyet әlemi turaly tanymdyq-zertteu kitabynda Qadyr Myrza Ály Mihay Emiyneskuding jazmyshyna jany kýiip, ol turaly birqatar derekterdi sýzip jazghan. Qazaqqa Mihay Emiyneskuding esimin jariya etken Qadyr agha tәrizdi.

Meni shyn qayran qaldyrghan qúdiret mynau. Evraziyanyng arasy ýsh saghat alshaqtyq bar ólkede eki bólek qoghamdyq formasiyada ómir keshken qos aqyn ómirde beyqam baqyt dәmin azyraq tatyp, qúsadan arylmay, týbi oiran tirshilik syryn tanyp, otyna kýiip ketti. Evropa imperialistik dәuirge engen kezenge tap kelgen Mihay Emiynesku múqtajdyqtan kózi ashpaghan siyaqty, jazylmas dertting bir úshyghy sonda boluy әbden mýmkin. Ol baspanasyz, baqsyz kýn keship, qazynanyng qaraly ýii jyndyhanada jan tapsyrdy. Sýiiktisinen kórgen jalghyz balasy tumay jatyp shetinedi, resmy ýilengen joq. Abay dala shonjary bolyp ómir sýrdi, tórt әieli boldy, úrpaghy barshylyq bolghanymen, keler zaman kesapatyna, ólim-jitim, qughyn-sýrginge úshyrady, artynda erkek kindikten jalghyz shóbere qaldy. Abaydyng kózi tirisinde kitaby jaryq kórgen joq, әdeby múrasy saqtalyp, tasqa basylaryn bilmey, eli ýshin jany kýizelip jylap ótti.

Áuelgi payghambar Prometey. Payghambardy tirisinde andamau  ejelden kәri dýniyening salty da, siqy da bolatyn. Ekeuine tirshilikte bir sәuegey kelip, sender ólgen song attaryng óshpeydi, asyl sózdering ólmeydi, kitap qazynagha ainalyp jarty әlemge taralady dese olar sener me edi? Sherli jýrekter sonda ólmesine sener me?!

Biraq qúdireti kýshti qúdaydyng qalauymen, ajaly jetken song ekeui birdey óz halqynyng eng úly suretkeri sanatyna shyqty. Múnyng syry nede? Qúdaydyng qúdiretinde! Dýniyede týbi әdilet saltanat qúraryna múnan artyq qanday shyndyq kerek!

Diuananyng ghazalyna jetetin asyl qazyna jer betinde joq ekenine múnan artyq qanday dәlel kerek!

Aygýl Kemelbaeva

Abai.kz