«Hakim Abaydyng mol múrasy – qazaq halqynyng ghana emes, barsha adamzattyng ónege alatyn asyl qazynasy. Onyng oi-tolghamdary men ósiyetterining ózektiligi eshqashan joghalmaydy. Sondyqtan Abaydy tanu jәne tanytu, shygharmashylyghyn tereng zerdeleu óte manyzdy. Býgingi saltanatty is-sharanyng týpki mәni de – osynda».

Preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng tughanyna 180 jyl tolghan kýngi is-sharagha qatysushylargha arnalghan qúttyqtauynan...

 (Qarauyl saparynan reportaj)

Onkýndik ruhaniy-mәdeny is-sharalardyng songhy fazasy men apogeyasy dәl 10 tamyz kýni týiindelui zandy nәrse. Óitkeni, búl – Abay kýni, memleketimizding merekelik kýntizbesine engen kýn. Avtokólikter legi tang sәriden Semey-Qarauyl kýre jolyna qaray aghyla bastaghan. Arasynda ýlken avtobustar bar, olar Kereku qalasynan jalgha alynghan eken. Ádettegidey Kýshikbay asuyna toqtaghanda bayqadyq, kólik kerueni legining úshy-qiyry joq, bir shaqyrymday sozylyp jatyr. Júrttyng kónil-kýii kóterinki, 60 adamdyq avtobus ishinde Abay әnderin shyrqaumen boldyq. Jiydebay búrylysyna jaqyndaghanda kóshting negizgi bóligi Abay muzeyi men kesenege qaray tartty. 09.00-09.40 arasynda Jiydebayda Abay ruhyna arnap dúgha oqyldy, qúran baghyshtaldy.

Qarauyltóbe bókterinde

Saghat 10.00 shamasynda kólikter Qarauyltóbe etegine jetip, at basyn tiredi. «Kýlimsirep aspan túr, Oigha oraltyp әr neni» dep aqyn ózi aitpaqshy, tap osy saltanat kýni tabighat Ana da jadyrap sala berdi. Ystyq ta, suyq ta emes, salqyn samal óbedi. Jibek jelder esedi. Qayran qasiyetti Qarauyltóbe! Sen Shynghys qaghan, Sýbitay bahadýr, Mayqy biylerding kózin kórgen, kәri tarihtyng ýnsiz kuәsisin! Abay toyy da qashanda sende ótedi! Sening tórine kóterilgen sayyn tynysyng ashyla týsedi. Qúdaydyng qúdireti, ainala әlem týgel tómende qalghanday, qús bolyp aspanda qalyqtap túrghanday ózgeshe sezimge bóleysin. Tómenge kóz salghanda tipti myng san әsker qabyldap túrghan Shynghyshannyng qolbasshysy siyaqty sezinesing ózindi. Sóitip, kólikterden týsken toyshyl qauym ayandap, kiyiz ýili qalashyqqa qaray bettedik. Qalashyq 180 ýiden túrady eken. Oblystyng әr audany jәne Semey men Kurchatov qalasy 10 ýiden tikken. Jýz jiyrma ma, oghan jeke mekemeler men kәsiporyndar ýilerin qosynyz. Qalghan 30 ýy Abay audanyniki. Tәrtip pen tazalyqqa ghajaptanasyn. Su jәne elektr jelisi tartylghan, asfalit tóselgen, әr kiyiz ýy nómirlengen, aty jazylghan. Ishi de, syrty da jaynaghan әr ýiding dastarhany da jangly túr. Sapyruly sary qymyz, tabaq-tabaq et, jemis-jiydek qoyylghan. Qonaqtardy kýtip alyp jýrgen qyz, jigitterding kiyimderi últtyq naqyshta boluy kóz quantady. Osy aitylghan molshylyqtyng bәri budjet esebinen emes, demeushi azamattardyng qol sozuy arqasynda iske asqanyn da aita otyrayyq.

IYә, kisi qalyn. Qazaqstannyng týkpir-týkpirinen saltanatqa asygha jetken qonaqtar nópiri tanqalarlyq. Qarauyltóbe etegi qúmyrsqanyng iyleui siyaqtanady. Aytalyq, alashtyng aty shyqqan azamattaryn týgel derlik osy tóbe bókterinen tabugha bolar edi.

Biz, Semeyden birge shyqqan ardagerler toby, qonaq ýiding birine jayghasyp, dәm auyz tiydik. Saghat 11.00-11.30 arasynda qalyng kópshilikke qosylyp, «Bala Abaydan dana Abaygha» degen teatrlanghan qoyylymdy tamashaladyq. «Abay joly» romanynan alynghan sujetter men «Qan sonarda býrkitshi shyghady angha» siyaqty Abay ólenderi negizinde kórsetilgen qoyylymgha tebirenbeu, әserlenbeu mýmkin emes edi. 30 mynnan astam adam siltidey tyndy, óner sanlaqtary Abaydyng taghdyry men taghlymyn jýrekke jetkizdi. Janarlargha jas ýiirildi.

Áserli qoyylym sony «Qazaq kóshi» ótuimen jalghasty. Búl naghyz últtyq iysi anqyghan ghajayyp kórinis boldy. Kósh jýk artyp yshqynghan týie, kisinegen jylqy dauysyna toly. At qúlaghynda oinaghan qyz-bozbala, arbaly, salt atty, anshy, býrkitshi, sal-seriler toby, bәri-bәri bar búl kóshten kóz aiyru mýmkin emes edi. 19-ghasyr saltanaty, Abay zamany qayta oralghanday erekshe әserge bóledi.

Saghat 12.00 shamasynda «Abay kýni» merekesi resmy týrde ashyldy. QR Parlamenti Senatynyng tóraghasy Mәulen Áshimbaev QR Preziydenti Q.K. Toqaevtyng qúttyqtauyn oqyp berdi. M.Áshimbaevtyng jәne Abay oblysy  әkimi Berik Uәliyding bayandamasyn júrtshylyq ystyq yqylaspen tyndady.

12.30-dan qalyng júrtshylyq óner júldyzdarynyng «Ólenge әrkimnin-aq bar talasy» atty kýndizgi konsertti tamashalady. Abay ólenderi men әnderi Qarauyltóbe baurayyn janghyrtyp, shalqyghan әsem de әserli әuender sonau alysta múnartqan qart Shynghysqa da jetip jatty...

13.00-14.30 arasynda úly Abaydyng ruhyna baghyshtalghan as berildi. Asqa qatysqan myndaghan adamdar kiyiz ýilerge bólinip,  yn-shynsyz syiysyp jatty. Yntymaqtyq degen osy emes pe. Astyng sonyna qaray ónerpazdar ýidi-ýidi aralap, әr shanyraqta Abay әnderi shyrqalghanyn da aita otyrayyq. Dastarhan basynda tilekter tógilip, aqsaqaldar bata berip jatty. Semey qalasy ardagerler kenesining tóraghasy Kenjebay Berdikenov bastatqan ýlkender bir dastarhanda bas qostyq. Aramyzdaghy Qúsmaniya Ospanov aqsaqal ózi jazghan ólenin әnimen oryndap, jýrekterdi tebirentti.  Sol óleng sózin keltire keteyik:

Úly Abaydyng sóz shyqty tandayynan,

Dombyrasyn jasatty balqayynnan.

Aralady asyl sóz en dala, jerding jýzin,

Han Shynghystyng baq qonghan baurayynan.

Arghy teging jaralghan danalyqtan,

Óleng jazdyng atqansha agharyp tan.

Jazghanyng tilge jenil, jýrekke jyly tiyip,

Aqsaqaldar, әjeler, bala da úqqan.

Sәule shashqan hakimim, jaryq tanym,

Basshy qauym oilasa eken kópting qamyn.

Abay – bas aqyn, audarmashy hәm audarmashy,

Aqyl-oydyng alyby, bir tuar danyshpanym!

Ólenning qayyrmasy:

Jasa, jasa úly Abay, úly Abay,

Ájeniz Zere, әkeniz súltan Qúnanbay.

Jasa, jasa, jasay bershi úly Abay.

Qarapayym qara ólendi halyqtyng úly aqynyna degen qúrmeti men sýiispenshiligining zәredey belgisi dep baghalaugha bolatyn siyaqty.

14.30-15.30.  Kópshilik últtyq at-sport oiyndaryn (top bәige, jorgha, alaman bәige) qyzyqtady. Keng sahna arty –  baytaq jazyq, miday dala. At bәigesi sonda ótti. Aqannyng Qúlageri sekildengen auyzdyqpen alysqan kileng jýirikter kóz aldymyzda zulap ótude. Atshabys degende qazaq balasy delebesi qyzbay, taqat qylyp túra almaydy. Ár ainalymda úran salyp, әit-shulegen qiqumen qarsy alyp otyrdy.

15.00-16.30. Kezek qazaqsha kýresten respublikalyq turnirding finaldyq bәsekelerine (týie jәne ógiz baluan) jetti. «Baluandar aidaharday arbasqanda, Alysyp jaghalasyp, jarmasqanda» demekshi, finaldyq kýreske kóz tikken halyqtyng qarasy qalyng boldy. Baluandar da ayanyp qalghan joq, jan alyp, jan bergen qyzu tartyspen ótti.

18.30-19.00. Marapattau rәsimi (top bәige, jorgha, alaman bәige, týie jәne ógiz baluan). Avtokólikten bólek, qazaq dәstýrine say jenimpazdargha jylqy da berilip jatty.

19.00-21.00. Júrtshylyq respublikagha tanymal júldyzdardyng «Jelsiz týnde jaryq ai» atty gala-konsertin tamashalady. Kóz baylanyp, qaranghy әbden qonlanghanda ghana avtokólikter legi «Semey, qaydasyn?!» dep keri qaray jónkile bastady.

Sonymen, adamzattyng Abayy atanghan danyshpan túlghamyzdyng 180 jyldyq toyy dýrkirep óte shyqty. Onyng últtyq dengeyde, býkil halyqtyq mereke bolyp ótkenining kuәsi boldyq. Oghan 50 mynnan astam jinalghany, 15 elden sheteldik delegasiya qatysqany sózimizding aighaghy. Mereyli merekede kórgen-bilgenderimiz, mine, osylar. Toydyng shyrqau shegi bolghan búl kýnning kórgen kisining jadynda, elding esinde úzaq saqtalary anyq.

Abay toyyna qatysqan adamdardyng oi-tolghaulary men lebizderi

Núrbek Qoshqarbaev, Besqaraghay audanynyng әkimi: «Abay men qazaq úghymy egiz. Ol – tútas bir әlem. Oghan jasandylyq jat, kóterme-kópshik kerek emes. Abaydy qadirlep, qasterleu barsha qazaqqa paryz. Osyny týisingendikten toygha dayyndyqqa kýsh-jigerimizdi ayanbay saldyq. Is-sharagha birige kirisken orynbasarym Núrasyl Aghybaevqa, maslihat tórayymy Meyramgýl Rysbekqyzyna, ishki sayasat basshysy Jan Áljanovqa bek rizamyn. Toygha dayyndyqqa 80 adam atsalysty. Bәrimiz de jauapkershilikti sezindik. Ásirese, on kiyiz ýidi qona jatyp, saqaday-say qúrugha, barlyq jabdyqtaryn әzirleuge osydan 11 kýn búryn, yaghny 31 shildede kelgen azamattargha aitar alghysym sheksiz. Qarauyltóbe bókterinde týn suyq, kýnara jauyn-shashyn bolyp túrady. Sonyng bәrine shydap, tózgen jandargha qaytip razy bolmasqa. Janaghy 80 adam ishinde audandyq Mәdeniyet ýiining 23 әrtisi bar. Olar konsertterge jәne týrli qoyylym, massovkalargha qatysty.  Bizding audan atynan týie baluan ataghyn alugha finalda belgili baluan, «Qazaqstan barysy» jenimpazy Erasyl Qajybaev beldesedi. Sonday-aq, demeushi azamattarymyz barshylyq. Sonyng biri – Serikbol Aytmoldin toydyng jýldesi qoryna avtokólik syilady. Ayta óteri, on kiyiz ýiding dastarhan mәzirine 5 jylqy, 2 iri qara, 5 qoy soyyldy. Mal da, kiyiz ýiler de audannan tasymaldandy. «Qazaq kóshi» kórinisine tәuir degen 11 jylqy әkeldik».

Júmaghazy Orazov, qalalyq IIM ardagerleri kenesining tóraghasy: «Abayday úly túlghamyzdyng atyn ghana bilgenimen onyng ólmes múralarynyng tereng syrynan maqúrym qalghan, bylaysha aitqanda, jýregine boylamaghan jastarymyz az emes. Men júmys babymen búzaqy atanghan qiyn jastarmen kóp kezdesken adammyn. Sonan biletinim, Abay úrpaqqa qaldyrghan bay múrany qalyng qauym bop iygeru, ony jas buyn boyyna darytu, olardy biyik múratqa baghyttau óte manyzdy memlekettik mәsele. Býgingi aramshóptey qaulaghan jemqorlyq, paraqorlyq qúbylysyna tosqauyl qoydyng eng tiyimdi de tóte joly osy degen oidamyn. Toy ótken song Abaydy nasihattau isi jyly jabylyp qalmasa, qayta ýdey týsse ghaniybet bolar edi. Býgingi toygha razymyn, kónilim toldy, óitkeni, ol últtyq dengeyde ótip jatyr».

Qúsmaniya Ospanov, enbek ardageri, 80 jasta: «Men Aqsuat audanynda mal sharuashylyghy salasynda enbek ettim. Biraq jasymnan aqyndyqqa juyq, әdebiyetke qúmar bolyp óstim. Sonan da bolar, әsirese, Abay poeziyasyn janyma jaqyn kórip, túshynyp oqydym. Abayda aitylmaghan sóz joq. Naghyz tәrbiyeshi. Atasy joqtyng atasy, әkesi joqtyng әkesi bolghanyn kózimiz kórdi. Qazir oilaymyn, esti, sanaly bolghanym, týzu jolymdy tapqanym sol asyl múranyng da arqasy shyghar dep. Baghana dastarhan basynda oqyghan ólenim men әnimdi Abaygha degen qúrmetimning bir belgisi dep bilinizder».

Kóppaev Serikbol, Semey qalalyq bilim bólimining ardagerler kenesining tóraghasy: «Mektep qabyrghasynda Abaydy tanytu, týsindiru isi – pedagogtar jýgi ekeni belgili.  Úly aqyndy oqu, týisinu, sezinu aitugha ghana onay. Ol ýshin әr ústaz hal-qadirinshe abaytanushy da boluy kerek. Qazirgi kýni múghalimning Abay múrasyna jetik bolugha múrsaty kele bermeydi. Osyny eskergende, Abaydy orta mektepte qalay oqytu, qaytip nasihattau kerektigi jóninde memleket arnayy qauly qabyldaytyn uaqyt jetti degen oidamyn. Oblys basshysynyn: «Abaydy oqymay, arman-múratyn sinirmey, qaghidalaryn eskermey kýn keshu –últty oilaghan azamatqa jat tirlik» degen payymyna tolyq qosylamyn. Abaydyng aty Abay. Oghan halyqtyng qúrmeti de erekshe. Osy toydan sony andadym».

Baqtajarov Serikbek, Semey qalasynyng qúrmetti azamaty: «Ata-әjem, әke-sheshem abaylyqtar, bәri de Abaydy pir tútqan adamdar edi. Sondyqtan jasymnan «Ghylym izde, kópke paydang tiysin» degen sekildi Abay qaghidalaryna say ómir sýruge tyrysyp baqtym. Atamyz: «Ómir joly tar soqpaq, iyilgen jaq» demey me. Sol tar soqpaqta qúlamay ótip kór. Aty jer jarghan Semey et kombinatynyng qazaqtan shyqqan alghashqy diyrektory boldym degendey, talay biyikten kórinsem, oghan sebepker Abay atam ekenin jaqsy bilemin. Sondyqtan Abay toyynan shet qalghan kisi emespin, qoldan kelgenshe demeushilik te jasadym. Osy joly da Saparghaliyev Jasúlan degen kәsipker azamatpen birlese otyryp, Kerekuden 60 oryndyq avtobusty jalgha aldyq (400 myng tenge). Semey ardagerlerin toygha jetkizgen, mine, sol avtobus».

Gýlqaysha Áubәkirova, «Ahau-Semey» ansamblining kórkemdik jetekshisi: «Bizding ansamblding repertuarynda Abay әnderi oiyp oryn alady. Olardy halyq qashanda jyly qabyldaydy, kóbine qosyla ketedi. Men osydan otyz jyl búryn Abaydyng 150 jyldyq toyyna shúbartaulyq ónerpazdar qatarynda qatysqan edim. Býgingi toy barysynan kóp ilgerilep ketkenimizdi bayqadym. Sahnada óner kórsetip jatqan júldyz jastarymyzda esep joq. Ózime erekshe әser qaldyrghan taghy bir nәrse – etnoauyl kórmeleri boldy. On bes shaqty kiyiz ýiler Qazaqstannyng әr oblysyna arnalyp, onda shyghatyn ónimder men búiymdar qoyylghan eken. Kórkemdelu dengeyi keremet, ertegi әlemine kirgendey sezinesin. Árbir ýidi jasaqtap, kórkemdeuge qanshama kýsh pen qarjy ketkenin oilaghanda, toydy úiymdastyrushy azamattargha eriksiz basyndy iyesin. Bәri de Abay aruaghy ýshin dep tyndyrylghan sharualar ghoy. Artynyng berekesi men qayyryn bersin, bir Alla taghala».

Býbihan Orazqyzy, «Ahau-Semey» ansamblining mýshesi: «Bizde basty júmys әn aitu emes. Din men dәstýrdi dәripteymiz, jastargha tәrbie beremiz. Ýilenbey jýrgen jastarmen sóilesemiz, ajyrasymyz dep jýrgenderdi qayta qosamyz, tatulastyramyz. Mine, negizgi qyzmetimiz osy. Al býgingi   Abay toyynan alghan jaqsy әserim óte kóp. Ár elden, әr jerden kelgen halyq bir adamnyng balasynday sezindik. Bereke-birliktin, yntymaqtyng kýni boldy. Abay atamyz aitqan bauyrmaldylyq, adamzattyng bәrin sýng degen osy emes pe. Joghary dengeyde ótti toyymyz, tamasha kónil-kýimen qaytyp kele jatyrmyz. Manghystau oblysy óz qarajatyna Semeyde «Dostyq ýiin» salmaqshy. Mine, biz shashuymyzdy shashyp, osynday jaqsylyqtar qasynda jýreyik. Analar balasyna neni tileydi, biz halqymyzgha sony tileymiz. Quanysh quanyshqa, toy toygha úlassyn».

Asan Omarov

Abai.kz