XX ghasyrdyng ekinshi jartysyndaghy әlemdik sayasat tarihynda erekshe oryn alatyn túlghalardyng biri – Fiydeli Kastro.

Onyng esimi Kuba revolusiyasymen, sosialistik jýiening ornauymen, sonday-aq AQSh-pen bolghan úzaq qaqtyghystarmen tyghyz baylanysty. Biraq, Fiydeli Kastronyng biylikke qalay kelgendigin naqtylau ýshin biz, Kubanyng sayasi, әleumettik, ekonomikalyq jaghdayyn jәne Kastronyng jeke ómir jolyn tereng qarastyruymyz kerek. Óitkeni Kastronyng biylikke kelui kezdeysoq qúbylys emes, halyqtyng ghasyrlar boyy qordalanghan narazylyghy men әleumettik әdiletsizdikting nәtiyjesinde jýzege asqan tarihy prosess bolatyn.

Kubanyng sayasi-ekonomikalyq jaghdayy

XX ghasyrdyng ortasyna deyin Kuba is jýzinde AQSh-tyng yqpalyndaghy memleket boldy. Formaldy týrde tәuelsiz bolghanymen, elding negizgi ekonomikalyq resurstary – qant plantasiyalary, temeki zauyttary, bankter men infraqúrylym – sheteldik, әsirese amerikalyq kompaniyalardyng qolynda edi. Kuba qant óndiruden әlemdik naryqta jetekshi oryngha shyqqanymen, tabystyng kóp bóligi el ishinde qalmay, syrtqa ketetin.

Qarapayym halyq ýshin jaghday auyr boldy: auyldaghy sharualar kedeyshilikte ómir sýrdi, júmyssyzdyq dengeyi joghary edi, bilim úsynu men densaulyq saqtau jýiesi jetkilikti damymaghan. Osynday tensizdik qoghamda narazylyq tughyzyp, halyqty sayasy ózgeristerdi talap etuge iytermeledi.

Biylikte Fulihensio Batista túrdy. Ol 1952 jyly әskery tónkeris jasap, preziydenttikke kelgen. Batistanyng rejiymi avtoritarlyq sipatta boldy: ol oppozisiyany basyp-janshydy, sybaylas jemqorlyq jaylady, al AQSh-qa tәueldi ekonomikalyq sayasatty jalghastyrdy. Búl halyqtyng narazylyghyn odan әri kýsheytip, jana revolusiyalyq qozghalystargha jol ashty.

Fiydeli Kastro 1926 jyly Kubanyng shyghysyndaghy Oriente provinsiyasynda auqatty jer iyesining otbasynda dýniyege keldi. Bala kezinen bilimge qúshtar, qaysar minezdi bolyp ósti. Gavana uniyversiytetinde zang fakulitetinde oqyghan jyldary ol sayasatqa belsene aralasyp, studenttik qozghalystardyng kóshbasshylarynyng birine ainaldy.

Jas Kastronyng sayasy kózqarasy uaqyt óte kele radikaldana týsti. Ol Kubadaghy әleumettik tensizdikti óz kózimen kórip, әdiletsizdikke qarsy kýresudi basty maqsatyna ainaldyrdy. Uniyversiytet qabyrghasynda jýrip-aq ol marksistik iydeyalargha jaqyndap, revolusiyalyq qozghalystargha aralasty.

1952 jyly Batista әskery tónkeris jasaghanda, Kastro ony zansyz dep tanydy. Ol әdilet ornatu ýshin qaruly kýreske shyghu qajettigin týsindi.

Monkada kazarmasyna shabuyl

Kastronyng sayasy karierasyndaghy alghashqy ýlken qadam – 1953 jylghy Monkada kazarmasyna shabuyl. 26 shildede Kastro bastaghan 160-qa juyq jas kóterilisshi Santiyago-de-Kubadaghy Monkada әskery bazasyna basyp kirdi. Búl әreket sәtsiz ayaqtaldy: kóptegen kóterilisshiler qaza tapty nemese tútqyndaldy.

Fiydeliding ózi qamaugha alynyp, sottaldy. Sot prosesinde ol әigili «Tarih meni aqtaydy» atty sózin aitty. Onda ol Batistanyng diktaturasyn әshkerelep, Kubanyng bolashaghyn jana әdiletti qogham retinde sipattady. Búl sóz keyin revolusiyalyq qozghalystyng iydeologiyalyq maniyfesine ainaldy.

Kastro 15 jylgha sottalghanymen, 1955 jyly sayasy qysymnyng nәtiyjesinde amnistiyamen bosatyldy. Biraq ol Kubada qalsa, taghy da qughyngha týserin týsindi. Sondyqtan Meksikagha emigrasiyagha ketti.

Meksikada Kastro ózining tónkeristik josparyn jýzege asyrugha kiristi. Múnda ol argentinalyq dәriger Che Gevaramen tanysty. Ekeui ortaq maqsat – Kubadaghy diktaturany qúlatu ýshin kýsh biriktiredi. Sonday-aq, Raúli Kastro bastaghan senimdi serikterin jinady.

1956 jyly olar shaghyn ghana «Granma» yahtasyn satyp alyp, Kubagha jasyryn týrde oraldy. Ekspedisiya qúramynda kemi 82 adam boldy. Biraq jaghalaugha shyqqan kezde olardy Batistanyng әskerleri tosyp alyp, kóterilisshilerding kóbi qaza tapty. Tek biraz ghana bóligi – 12-ge juyq adam tiri qaldy. Olardyng ishinde Fiydeli Kastro, Raúli Kastro jәne Che Gevara bar edi.

Kastro men onyng serikteri Sierra-Maestra taularyna jasyryndy. Osy jerden bastap olar partizandyq soghysty jýrgizdi. Halyqtyng qoldauyna sýiengen kóterilisshiler birtindep kýsheye týsti.

Partizandar tek әskery әrekettermen shektelmey, auyl túrghyndaryna kómektesti: bilim úsynu, medisinalyq kómek úiymdastyrdy, jergilikti әdiletti basqaru jýiesin engizdi. Búl qarapayym halyqtyng senimin arttyrdy.

Sonymen qatar, olar Batistanyng әskerlerine tosyn shabuyldar jasap, óz yqpalyn keneyte berdi. 1958 jylgha qaray kóterilis býkil Kubagha taraldy. Batistanyng rejiymi әlsirey bastady, әskerding ózi de kóterilisshiler jaghyna ótip jatty.

Kastronyng basty kýshi – halyqtyng keng qoldauyna ie boluy edi. Ol baylardyng emes, kedeylerding mýddesin qorghady. Auyl sharualarymen odaq qúryp, әleumettik әdilettilik ornatugha uәde berdi.

Sonymen qatar, halyqaralyq jaghday da onyng paydasyna sheshildi. AQSh alghashynda Batistany qoldaghanymen, keyinnen onyng diktaturasyn әri jemqorlyghyn synay bastady. 1958 jyldyng sonynda Vashington Batistanyng әskerin qarumen qamtamasyz etudi toqtatty. Búl kóterilisshilerge ýlken artyqshylyq berdi.

1958 jyldyng jeltoqsanynda kóterilisshiler iri shayqastarda jeniske jetti. Che Gevara bastaghan otryad Santa-Klara qalasyn azat etti. Búl sheshushi sәt boldy.

1959 jyldyng 1 qantarynda Fulihensio Batista Kubadan qashyp ketti. Osylaysha Kuba revolusiyasy jeniske jetti. Halyq kóterilisshilerdi quanyshpen qarsy aldy. Fiydeli Kastro elding jana kóshbasshysyna ainaldy.

Fiydeli Kastronyng biylikke keluin birneshe faktorlarmen týsindiruge bolady:

Áleumettik tensizdik pen halyq narazylyghy. Kedeylerding jaghdayy men baylardyng artyqshylyghy arasyndaghy aiyrmashylyq revolusiyagha alghyshart boldy. Kastronyng jeke kóshbasshylyq qasiyeti. Ol sheshen, batyl, tabandy, harizmatikalyq túlgha boldy. Partizandyq soghystyng tiyimdi taktikasy. Sierra-Maestradaghy partizandar halyqpen tyghyz baylanys ornatty. Halyqaralyq jaghday. AQSh-tyng Batistadan qol ýzui revolusiyanyng tez jeniske jetuine әser etti. IYdeologiyalyq aiqyndyq. Kastro halyqqa әleumettik әdilet pen tәuelsizdikke negizdelgen jana Kuba qúrudy úsyndy.

Fiydeli Kastronyng biylikke kelui – tek bir adamnyng jeke erligi emes, býkil halyqtyng kýresining nәtiyjesi. Ol tarihy jaghdayda әleumettik әdiletsizdikke qarsy shyqqan, halyq qoldaghan revolusioner retinde Kuba tarihynda óshpes iz qaldyrdy.

Kuba revolusiyasy býkil Latyn Amerikasy men әlem ýshin ýlken manyzgha ie boldy. Ol azattyq, tәuelsizdik pen әleumettik tendik jolyndaghy kýresting simvolyna ainaldy. Fiydeli Kastronyng biylikke kelu tarihy – búl halyqtyng erkindikke degen úmtylysynyn, әdilet ýshin kýrestin, sonday-aq tabandy kóshbasshylyqtyng aiqyn kórinisi.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi.

Abai.kz