Ghylymsyz adam aiuan,
Ne qylsang da ghylym bil.
Ghylymgha da kerek jan,
Aqylsyz bolsa ghylym túl.

                                      (Shәkәrim)

Jambyl Artyqbaevtyng «Ótkendi búrmalau – bolashaqqa qiyanat!» jәne Ómir Túyaqbaydyng «Qazaqstanda tarihy búrmalaular men mifterge tosqauyl qoidyng joldary» atty maqalalarynyng izimen...

Ghylymnyng adam ómirindegi manyzdylyghy bәrimizge jaqsy bilgili, dese de ghalymbyz dep jýrgen adamdardyng ózderi sol ghylymnyng negizgi maqsaty ne ekenin shyn týisinedi ma eken? Ghylymnyng basty maqsaty – aqiqat bilim alu, ony jýieleu jәne adamzat iygiligine paydalanu.

Ghylym men ghalymgha qatysty anyqtamany Abaydan asyp aitqan adam kemde kem shyghar: «Adaspay tura izdegen hakimder bolmasa, dýnie oiran bolar edi. ... Árbir ghalym - hakim emes, әrbir hakim – ghalym».  Abaydyng sózine say, ghalym ataghyn alyp ghylym jasap jýrgen adamdardyng kópshiligi adamzat iygiligine emes, óz jeke qara basy ýshin jýrgen jandar ekeni anyq. Sebebi olar aqiqat bilimdi maqsat etpeydi. Ghylymgha aqyl kózimen emes, payda tabu pendeshilik kózimen qaraydy.

«- búdan bylay jalpy gumanitarlyq ghylymdar aumaghyn jaylaghan, akademiyalyq bilimi joq psevdo-ghalymdardyn, әuesqoy tarihshylardyng jazbalaryna zanmen shekteu qon qajet. Búl mәsele Parlament qabyrghasynda kóterilip, qabyldanghan sheshim qúzyrly ministrlikting baqylauyna berilui kerek dep bilemiz.

-psevdo-tarihshylar men әuesqoylardyng búghan deyingi «jasaghan» enbekterin, jalpy tarihy kitaptardy tekseretin, kәsiby mamandardan qúralghan arnayy saraptama kenesi qúryluy tiyis. Árbir enbek osy kenesting qatang tekseruinen ótkennen keyin ghana baspagha jiberilgeni dúrys.

- atalghan maqsatty jýzege asyru ýshin kәsiby tarihshy ghalymdar kýsh biriktirui jәne tiyisti organdar, mekemeler tarapynan naqty sheshim qabyldatugha kýsh saluymyz qajet dep bilemin» dep jazady Jambyl Artyqbaev. Óte dúrys, oryndy talap. Alayda «kәsiby tarihshy ghalymdar» dep aityp  otyrghan ghalymdardyng aqiqat tarihty biletinderine qanday kepildik bar? Qazirgi tarihshylar arasyndaghy «Shynghys han qazaq pa, әlde qazaq emes pa?» degen siyaqty qarapayym súraqtardyng jauabyn tappay, ýlken daugha ainaldyryp jýrgenderine qarap qarnyng ashady. Jetpis jyldyq otarshylyq kezendi bylay qoyghanda, otyz jyldan asqan tәuelsizdik kezeninde qazaqtyng týp tarihyn jaza almay, toz-tozyn shygharghan tarihshylardan ne kýtuge bolady?

Qazaq tarihynyng key kezenderine kóz jýgirtsek, «By joqta qúl jýredi joragha, it joqta shoshqa ýredi qorada» degen halyq naqylynyng mәni eriksiz eske týsedi. Últtyng ruhany jәne sayasy tarihynda әdildik pen danalyqtyng ornyn kóp jaghdayda búrmalau men beyqamdyq basyp ketkendey әser qaldyrady. Kәsiby tarihshy bolmaghannyng ózinde, qazaqtyng ótkeni men dýniyetanymyna tereng ýnilgen sayyn san aluan qarama-qayshylyqtar men әdiletsizdik kórinisterining moldyghyna kuә bolasyn. Búl – tarihty tek oqigha retinde emes, qoghamdyq sana men últtyq bolmystyng ainasy retinde zerdeleuding qajettiligin kórsetedi.  Qazaqqa qanshama qastandyq jasalsa da taghdyrdyng tәlkegine qarsy túra aldy, myng ólip, myng tirildi. Sebebi qazaq últynyng ruhaniyaty tamyry terenge ketken bәiterek tәrizdi. Qanshama bútaqtary bútalsa da, tamyrynan nәr alyp, dingeginen jana bútaqtar ósip shyghyp, ómirin ary qaray jalghastyra berdi.

Tarih ghylymynyng maqsaty – adamzattyng ótkenin ghylymy túrghydan zerttep, onyng sabaqtaryn qazirgi jәne bolashaq damugha qoldanu. Qazaqtyng tarihy – qazaq últynyng ruhany tamyry. Tamyry kýiregen bәiterekting bolashaghy joq, ol erte me kesh pe jalp etip, qattyraq soqqan jelding yghyna qaray qúlaydy. Qazirgi qazaq últynyng basyna tuyp túrghan myn-san qaterdin eng qauiptisi osy – ózining tól, týpnúsqa tarihynan, ruhany tamyrynan ajyrap qalghany.

Resmy túrghyda qazaqtyng tarihy joq emes, qazynanyng qanshama qarajaty júmsalyp jazylyp ta jatyr. Biraq ol tarihty qazaqtyng tól tarihy dep aitugha qorsynasyn, әri úyalasyn. Sebebi tarihty jazu ýshin tarihshylardyng negizgi sýienetin derekteri qoljazbalar men arheologiyalyq qazbalar. Qazaqtyng tól tarihyn jazugha ol derekterding dәlelderi jetkiliksiz.

Sebebi, birinshiden, qúndylyghy әlemning jeti keremetinen de asyp týsetin «Altyn adam» siyaqty jәdigerler shyghyp jatyr qazaq topyraghynan. Beymәlim bolyp jatqan jer astyndaghy arheologiyalyq qúndy jәdigerlerding shegi joq jәne ony zamannyng aqyryna deyin qazyp bitire almaysyn. Bar jәdigerlerding ózin ghylymy ainalymgha ainaldyra almay otyrghany jangha batady. Kezinde Evraziya materiygining jartysynan astam jerine  babalarymyzdyng at túyaghy tiyip, órkeniyet pen ghylym-bilimdi taratqany belgili tarihtan. Sondyqtan arheologiyalyq qazbalardyng týp  tarihymyzdy qalyptastyrugha bereri kóp bolghanymen, tolyqqandy súlbasyn qalyptastyrugha jetkiliksiz.

Ekinshiden, tarihy qoljazbalardyng basym kópshiligi - ózge últ tarihshylarynyng jazghan enbekteri. Olardyng qashan da týp tarihymyzdyng ishki ruhany hal-ahualy men sebep-saldaryn tolyq týsindiruge dәrmeni jetpeydi, tek syrtqy sipatyn suretteumen shekteledi. Eng qiyny olardyng niyetterine qaray óz mýddeleri ýshin búrmalauy basym bolatyny anyq.  Ol derekterdi tól tarihymyzgha negiz qylyp aludyng ózi qauipti.

Búl tyghyryqtan shyghudyng joly bar ma? Mansap jasaudy maqsat qylghan  ghalymdar ýshin onyng joly joq. Boranda adasqan otar siyaqty jeldi yqtap kete beredi olar. Sebebi olargha aqiqat bilim emes, bas amandyghy men ataq-mansap manyzdy. Onday tarihshylardan qayran joq qazaqqa. Aqiqat bilimdi maqsat qylghan, jeke mýddesinen últtyng mýddesin artyq kóretin, alash úranyn ústyn etip ústaghan túlghalar ghana  jaza alady qazaqtyng týpnúsqa-tól tarihyn.

Onday tarihshylar bar ma aramyzda? Áriyne bar, Allagha shýkir! Az da bolsa, soqpaqsyz tynnan sýrleu salyp jýrgen sanlaqtar bar eken aramyzda. Ataq pen mansapty mise tútpay, últynyng bolashaghy ýshin janyn pida etip jýrgen jandardyng biri - yaassauitanushy, әri tarih ghylymdarynyng kandidaty Zikiriya Jandarbek dep bilemiz. Doktorlyq dissertasiyasy ýkimet basyndaghy ýlken sheneutikterding ýdesinen shyqpaghandyqtan qorghaugha jiberilmedi. Últ mýddesi «ýlken sheneunik» mýddesinen tómen túrghan sayasy jýiede qalaysha últtyng tarihy ýstemdik qúrady?

Onyng jasaghan janashyl zertteu әdisteri men tarihtyng ghylymy teoriyasyn qalyptastyrudyng tyng tәsilderi dýiim bir ghylymiy-zertteu institutyna jýk bolarlyq dýniye. Tarihy zertteulermen ainalyspasaq ta últymyzdyng bolashaghyn baghdarlau ýshin ótkenimizge, tarihy tamyrymyzgha ýnilsek, tarihshylarymyzdyng úsynyp otyrghan tarihy janymyzgha jat ekeni sezilip túrady. Qansha oqysang da qisyny joq qúrghaq derekter men jalyqtyryp jiberetin maghlúmattar jinaghy siyaqty «Qazaqstan tarihy» oqulyqtary. Tarihy oqulyqtar arqyly qazaqtyng tarihyn týsinu qiynnyng qiyny qazaq ýshin.

Al endi Zikiriya Jandarbekting әdis-tәsilderi arqyly tarihymyzgha kóz jýgirter bolsaq, alystan ansap kelgen tughan atanmen qauyshqanday, tipti, ólgening tirilip kelgendey bolasyn. Árbir tarihy derek miynnan ótip jýregine jetedi. Sanannyng sanylauy ashylyp, ata-babalarymyzdyng jýrip ótken әrbir «tar jol tayghaq keshu» oqighalary núr bolyp kókeyine qúiyla ketkendey sezimge bólenesin. Tarihy oqighalardy ynta-shyntanmen oqyp, tól tarihyna degen sheksiz mahabbatyng oyanady. Ózindi qazaq topyraghynyng egesi ekenindi týisinip, tabanynnyng astyndaghy Jer ananyng seni qoldap túrghan kýsh-quatynyng boyyna sinip jatqanyna sheyin sezinesin.

Búl janashyl әdis-tәsilderding ereksheligi nede, dәstýrli tarihy tanymnan ne aiyrmashylyghy bar? Dәstýrli tarihy tanym qúraldary men zertteu әdis-tәsilderi materialistik, evrosentrlik ghylymgha negizdelgendikten onyng tanym shenberi shekteuli. Ol әdis-tәsilder arqyly qazaq últynyng tabighatyn tereng týsinu men týisinu mýmkinsiz.

Qazaqtyng dýniyetanymy men salt-dәstýr, әdet-ghúrpy, túrmys-tirshiligi tamyry tereng ruhaniyat zandylyqtarynan nәr alatyn kiyeli dýniyeler. Ony qazaqtyng «malym - janymnyng sadaqasy, janym - arymnyng sadaqasy», «ólimnen úyat kýshti», «qoyandy qamy óltiredi, jigitti namys óltiredi» degen siyaqty maqaldardyng ruhany maghynasynan týsinuge bolady.

Sol sebepti de qazaq últynyng ózge últtardan erekshelenetin ózindik mentaliyteti bar. Birinshiden, qazaq halqynyng tarihynda airyqsha ról atqarghan ru-taypalyq jәne әleumettik qúrylym – últ bolmysynyng ózegin qúraytyn erekshe qúbylys. Ol qazaq dýniyetanymynyng týpki ruhany múratymen  ólshenedi.

Ekinshiden, qazaqtyng tabighaty da, dili men dini de – ózgege úqsamaytyn ghajayyp әlem. Onyng boyynda bar qasiyet – sinirip, óndep, óziniki etip alatyn erekshe ruhany quat. Sol sebepti qazaq últy uaqyttyng qanday tolqyny kelse de, ony óz órnegimen qabyldap, tól mәdeniyetining jana boyauyna ainaldyra alady. Jaqsysy bolsa da, jamany bolsa da.

Ýshinshiden, qazaqtyng tarihy jady ghasyrlar boyy qoljazba betinde emes, halyq jadynda – shejire, jyr-tolghau, dastan men anyz-әpsanalar arqyly saqtalyp, úrpaqtan úrpaqqa jetip otyrdy. Dalanyng әrbir qazaghy – jýreginde tariyh, kókireginde danalyq túnghan túlgha edi. Onyng aitqan sózi, shertken kýii, jyrlaghan jyry – tútas últtyng ruhany shejiresine ainaldy. Búl erekshelikti talay sheteldik zertteushiler de qyzygha da, qyzghana da atap ótken: qazaq dalasy – jazusyz órkeniyetting tiri kitaby, al onyng halqy – tarihty janymen, jadymen, jýregimen saqtaghan halyq.

Tórtinshiden, qazaqtyng qan tazalyghy arqasynda daryghan daryndylyq qasiyetining ózi erekshe bir fenomen. Oghan kóptegen dәlelder keltiruge bolady. Alayda bizding maqsatymyz qazaqty maqtau, artyqshylyqtaryn aitu emes. Búl tizimdi bisinshi, altynshy dep onnan oilanbay asyrugha bolady. Bizding maqsatymyz - «Qazaqtyng tendesi joq kýshti ruhany әleueti bola túra, nege qazir óz jerinde salystyrmaly týrde qayyrshylyqtyng kýnin keship jatyr?» degen súraqqa jauap izdeu.

Áriyne búl súraqqa әrkimning әr týrli jauaptary bar. Dese de, biz búl problemnyng ýlken bir sebebi «kәsiby tarihshylar» jazghan qazaq tarihynyng qazaqtyng shynayy tabighatymen ýilespeytindiginde dep bilemiz. Sebebi olardyng kópshiligi kenes dәuirinde qalyptasqan ateistik, metrialistik  mektepterding týlekteri. Sәikesinshe, qazaqtyng ruhany dýniyesinen mýldem beyhabar, habardar bolsa da ony ghylymy ainalymgha saludyng joldaryn bilmeydi. Sebebi qolynda onday qúral joq. Onday qúraldy jasap jandaryn qinaghylary kelmeydi. Sondyqtan da qazaqtyng janyn, tereng ruhany tabighatyn, shynayy dýniyetanymyn tanymaydy, әri ózgege de tanyta almaydy.  Osylaysha qazaq tarihy qazaqtyng janyna jat bolyp otyr.

Qazirgi әlem soghys otyna oranyp otyrghan myna almaghayyp zamanda asty da, ýsti de qazba baylyqqa toly qazaqtyng jerine kóz alartyp otyrghandar az emes. Múhittyng arghy jaghynan bastap, eki býiirimizdegi shegir kóz ben jegir kózderdi bylay qoyghanda, óz aghamyzdyng tarihshylary ontýstigimizdegi qalalardy «kezinde biz salghanbyz» dep bizding osal tarihymyzdy óz paydalaryna búryp otyr. Olargha onday oidy kim salyp otyr? Oghan kinәli ózimiz. Sebebi «kóshpendiler tújyrymdasamyn» ústanatyn zertteushiler qazaq dalasyndaghy qalalardy qazaqtyng qalalary emes dep biledi.

Kezinde arabtar islam ghalymdarynyng tegine taldau jasapty. Sonda on ghalymnyng toghyzy týrik balyp shyqqanyna keyip, onynshysy arab degende «әlhәmdulillә!» dep shýkirshilik etken eken. Múnday ghylymy әleuet tek qana kóship-qonyp jýretin bolsa, babalarymyzdan qalay shyghady. Bir ghana mysal, әl-Farabiydi býkil әlem moyyndaydy. Ony әlem «ekinshi ýstaz» dep tanidy. Ol ekinshi ústaz bolsa, onda birinshi ústaz kim? Bireuler Aristoteli dese, endi bireuler Platon deydi. Resmy ghylymda ol ashyq súraq, al «ekinshi ústazgha» eshkimning talasy joq.  Shyn mәnisinde ruhany túrghydan alghanda «Birinshi ústaz» dep payghambarlardy tanityn bolsaq, әl-Faraby әlemdegi ekinshi ústaz bolugha layyqty. Al endi qarapayym adamdardyng arasynan shyqqan ústaz retinde qarasaq, әl-Farabi  - mýltiksiz birinshi!  Búl oidy әl-Farabiydi tiriltip qazaqqa qaytarghan Aqjan әl-Mashany atamyz aitady.

Islam órkeniyetining әlemde ruhany ósip-ónuine ólsheusiz ýles qosqan  Yaasauy babamyzdyng adamzat  tarihyndaghy roli payghambarlardan kem emes. Qarapayym adamdar arasynan shyghyp, kemeldikting shynyna shyqqan ruhany túlghanyng da qazaq dalasynan shyghuy tegin emes. Osynday ghúlamalardyng ghúlamalary, ústazdardyng ústazdary shyqqan qazaq topyraghyndaghy órkeniyet óresining qanday bolghanyn elestetip kórshi kóz aldyna. Qazirgi qazaq tarihy ony shynayy surettep, týsindirip bere almaydy. Sebebi onyng ruhany әleuetin ólsheytin qúraldary bylay túrsyn, ózderinde ol turaly týisik-týsinik joq.

Mekemtas Myrzahmetúlynyng abaytanu men qazaq últynyng bolashaghy ýshin ólsheusiz enbek etip ketti. Ghylymy ainalymgha týspese de, keyingi qazaqtyng jas ghalymdary kәdesine jaratady degen senimmen qazaq dalasynan tabylghan orta ghasyrlyq qoljazbalardy  tórt jýzge juyq tom etip jýielep ketken enbekteri qol tiymegen kýiinde túr. Kóne Taraz qalalarynan da sonday qoljazbalar qory tabylghan. Alayda ony jýieleuge ghymyry jetpey qaldy. Aytylghan qoljazbalar arasynda ruhany qúndylyghy islam memleketterinde ýzdik sanalatyn enbekterden әldeqayda asyp týsetin núsqalar jeterlik. Qolymyzda osynday gauhar-jauharlar bola túra elimizge syrttan kirip jatqan salafittik, t.b. jat dinder ekspansiyasy men tarihtyng kelmes qoynauyna ketken jasandy tәnirshildikke toytarys bere almay otyrghanymyzdyng bir úshy osy taryhshylarymyzdyng osaldyghynda da dep bilemiz.

Osy siyaqty úzyn sonar shegi joq qazaqtyng soryna ainalyp otyrghan problemalardyng barlyghy da qazaq halqynyng tabighatyna jat tarihty, evrosentristik, materialistik túrghydan týsinu metodologiyasynyng negizinde jatyr dep bilemiz. Búl sordan aryludyng bir ghana joly bar. Ol Zikiriya Jandarbekting qazaq tarihyn zertteuding janashyl, tyng әdis-tәsilderin paydalanyp, qazaqqa ózining tól tarihyn qaytaru. Barlyq jogharghy oqu oryndary men ghylymiy-zertteu instituttarynda osy әdis-tәsilderdi qoldanysqa engizu, qazaq tarihynyng jandanuynyn, últ snasynyng oyanuynyng kepili bolady dep bilemiz.

Qazirgi tarih ghylymyndaghy búl problema - barlyq gumanitarlyq ghylymdarda oryn alyp otyrghan qazaq últynyng ýlken qasireti. Qazaq tilining óz tәuelsiz memleketinde qadirsiz boluy, qazaq әdebiyetining sanany oyatatyn tuyndylar tudyra almauy, bilim salasyndaghy tәrbiyening túralap túruy, últtyq qúndylyqtardyng qúnsyzdanuy, әr týrli diny aghymdardyng etek aluy, halyqtyng azghyndyqqa úshyrauy, t. b. últqa qatysty problemalardyng barlyghy da osy mәselege baylanysty ekeni anyq.  Sondyqtan da últqa shyn janashyr ghalym bolsa, әrqaysysy óz salasyndaghy qazaq últynyng ruhany tamyrynan nәr alatyn, últ sanasyn oyatatyn ghylym jasaudy qolgha alsyn!

Kerekti kerek bilmegen,
Kerekten qashyp kýiregen.
Eriksiz kerek sýiregen,
Bizding qazaq emes pa?

Kereksizdi kerek dep,
Sanasyz oisyz dedektep,
Kerekke osy kezek dep,
Adasqan azap emes pa?

Kerekti bilgen kemelder,
Mal ýshin uayym jemender,
Qazaqty qoldan demender,
Mindeting osy emes pa?

(Shәkәrim)

Erúlan Jiyenbaev

Abai.kz