Seysenbi, 21 Qazan 2025
Áne, kórding be? 164 0 pikir 21 Qazan, 2025 saghat 14:14

Kóshi-qon zany: Álemde qalay? Bizde qalay?

Suret: massaget.kz saytynan alyndy.

Songhy derekter boyynsha әlemde otanynan tys jerde bas saughalap jýrgen 258 millionnan astam bosqyn bar delinedi. Onyng sebebi elderdegi bay men kedey arasynyng alshaqtyghy, memlekettik resursty bóludegi tensizdik, aua rayynyng jylynuy, ekologiyalyq ortanyng búzyluy, últ, etnos aralyq qaqtyghystar, geosayasy shiyelenister saldarynan dep týsindiriledi.

Bosqyndar mәselesin sheshu ýshin Birikken últtar úiymy 2016 jyly qyrkýiekte «Niu-York bosqyndar men imgranttar úranyn» jariyalap adamdyq qúqyq negizde jahandyq kóshi-qon kelisim shartyn bekitudi qolgha aldy. Arada eki jylgha juyq uaqyt mәseleni talqylaugha ketti. Aqyry 2018 jyly 13 shildede Birikken últtar úiymyna mýshe memleketter «qauipsiz, tәrtipti jәne qalypty ghalamdyq kóshi-qon kelisimin» bekitti. Sol negizde ýkimet aralyq kelisim mýrәsimi sol jyldyng 10, 11 jeltoqsanynada Marokkoda ótti.

Ghalamdyq kóshi-qon kelisimining zandyq kýshi joq bolghanymen ol memleket egemendigi, jauapkershiligi, kemsitpeushilik, kisilik qúqyq qatarly sayasi, adamy qúndylyqtardy negiz etedi. Sol arqyly bosqyndardyng mýddesin qamtamasyz etedi. Tuylghan jeri (otany) men barar memleketine alansyz jetuge zandyq negiz qalaydy. Aralyqtaghy memleketterde jogharydaghy kelisimderdi saqtaugha mindetti.

Qazaqstannyng kóshi-qon sayasaty da Birikken últtar úiymynyng ayasynda kemeldenip keledi. Álemdik geosayasy jaghdaylargha, kórshi memleketterding sayasy atmosferasynyng ózgerisine qaray tiyisti ózgertuler engiziledi. Birinshi kezekte elding ishki mýddesi, ekonomikalyq әleueti túratyny aidan anyq.

Qazaqstannyng egemen el retinde óz aldyna kóshi-qon sayasatyn jýrgizui Kenes odaghynyng tarauymen, qazaq elining tәuelsiz el retinde әlemdik qauymdastyqtargha tolyqqandy mýshe bolyp kiruimen baylanysty ekeni belgili. El janadan egemendigin alghan 90-jyldardyng óte qiyn bolghany, Qazaqstannyng kóshi-qon sayasatynyng negizi ekonomikalyq jaqtan túralaghan sol qiyn kezende qalanghany bәrimizge mәlim. Statiskagha sýiensek ol kezende elding demografiyalyq bet-beynesi aitarlyqtay ózgergen, kóshi-qon prosesterining әserinen el halqynyng sany 1991 jylghy 16,5 mln adamnan 2000 jyly 14,8 mln adamgha deyin kýrt tómendegen. Bala tuu dengeyi keri ketip, kerisinshe ólim dengeyi artqan.

Sol sebepti alghashqy memlekettik kóshi-qon sayasaty etnikalyq qazaqtardy repatriasiyalaugha baghdarlandy, búl kóshi-qon prosesterin retteu jónindegi zannamalyq aktilerde naqty kórinis tapty. Atap aitqanda 1995 jyly qazaq diasporasyn qoldau memlekettik baghdarlamasy, 1997 jyly "Halyqtyng kóshi-qony turaly" Qazaqstan Respublikasynyng alghashqy Zany qabyldandy, Kóshi-qon jәne demografiya agenttigi qúryldy, 1993 jyly qazaqtardyng (10 myng otbasy nemese shamamen 40 myng adam) kóship keluining bir jyldyq kvotasy belgilenedi, 1998 jyly etnikalyq qazaqtardy tarihy otanyna qaytaru tújyrymdamasy qabyldandy.

Nәtiyjesinde etnikalyq qazaqtardyng kelui (shamamen 1 mln adam) esebinen Qazaqstannyng halyq sany 1,5 mln adamgha úlghaydy.

Qazaqstan Respublikasynyng Kóshi-qon sayasatynyng 2001 – 2010 jyldargha arnalghan jana baghdarlamasy ishki kóshi-qondy retteuge baghyttaldy. El halqynyng iri qalalargha jappay kelui jәne oralmandardy ontýstik ónirlerge erikti týrde qonystandyru eldegi demografiyalyq tengerimsizdik problemasyn ushyqtyrdy.

Búl qújattarda alghash ret túru jaghdaylary erekshe qolaysyz eldi mekenderding túrghyndaryn tirek auyldargha kóshiru jәne etnikalyq qazaqtardy tartugha arnalghan kvotany 20 myng otbasyna deyin úlghaytu naqty maqsat etildi.

Al songhy on jylda kóshi-qon sayasaty jana synaqtargha tap boldy. Naqty sandardy sóiletsek 2011 jyldan bastap 2022 jylgha deyingi kezende negizinen enbekke qabiletti jastaghy joghary (38 %) jәne tehnikalyq-kәsiptik (34 %) bilimi bar 367,1 myng adam shetelge túraqty túrugha ketti. Tek 2019 – 2021 jyldary elden túraqty túrugha shetelge 106,5 myng adam (2019 jyly – 45,2 myng adam, 2020 jyly – 29,1 myng adam, 2021 jyly – 32,3 myng adam), onyng 90 %-y – Tәuelsiz Memleketter Dostastyghy elderine júmysqa ornalasu nemese tarihy otanyna oralu maqsatynda kóship ketti.

Búl mәselelerdi retteu ýshin Qazaqstan Respublikasy Kóshi-qon sayasatynyng 2023 – 2027 jyldargha arnalghan tújyrymdamasyn qabyldady.

Ótken 30 jyldaghy kóshi-qon ýderisterine taldau jasasaq elimizding kóshi-qon sayasatynyng dúrys baghytta, naqty jaghdaygha qaray qabyldanyp kele jatqanyn kóremiz. Sol sebeptide 2022-jyly kýzde әskery mindet óteuden qashqan jýz myndaghan resey azamattary el shekarasyna aghylyp, qalalarda pәter jaldau qúnynyng ósui siyaqty ekonomikalyq-әleumettik týitkilderdi tudyrghanda da syr bermedi.

Preziydentimiz joldauynda atap ótkendey qazir әlemdik geosayasy jaghday kýrdelilenip túr. Jyl basynda biylikke kelgen AQSh preziydenti el aumaghyndaghy bosqyndardy kýshtep shygharu sayasatyn qolgha aldy. Búl sóz basynda atap ótilgen Birikken últtar úiymynyng jahandyq kelisim shartyna qayshy ekeni anyq. Tramp ózimen ghana shektelmey Europa elderining bosqyn sayasatyn syngha alyp, «kәri qúrlyq bosqyndardyng otaryna ainaldy» dep aiyptady.

Qazaqstannyng da aldaghy qabyldanatyn kóshi-qon baghytyna da jogharydaghy әlemdik syrtqy faktorlar әser etetini, sheshimi oilastyrylyp soghan say qabyldanatyny anyq.

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

46 - sóz

Profilaktika bytovogo nasiliya

Almaz Eshanov 1017
Qauip etkennen aitamyn

Jau joq deme – jar astynda...

Quat Qayranbaev 10346