سوڭعى دەرەكتەر بويىنشا الەمدە وتانىنان تىس جەردە باس ساۋعالاپ جۇرگەن 258 ميلليوننان استام بوسقىن بار دەلىنەدى. ونىڭ سەبەبى ەلدەردەگى باي مەن كەدەي اراسىنىڭ الشاقتىعى، مەملەكەتتىك رەسۋرستى بولۋدەگى تەڭسىزدىك، اۋا رايىنىڭ جىلىنۋى، ەكولوگيالىق ورتانىڭ بۇزىلۋى، ۇلت، ەتنوس ارالىق قاقتىعىستار، گەوساياسي شيەلەنىستەر سالدارىنان دەپ تۇسىندىرىلەدى.

بوسقىندار ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى 2016 جىلى قىركۇيەكتە «نيۋ-يورك بوسقىندار مەن يمگرانتتار ۇرانىن» جاريالاپ ادامدىق قۇقىق نەگىزدە جاھاندىق كوشى-قون كەلىسىم شارتىن بەكىتۋدى قولعا الدى. ارادا ەكى جىلعا جۋىق ۋاقىت ماسەلەنى تالقىلاۋعا كەتتى. اقىرى 2018 جىلى 13 شىلدەدە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە مەملەكەتتەر «قاۋىپسىز، ءتارتىپتى جانە قالىپتى عالامدىق كوشى-قون كەلىسىمىن» بەكىتتى. سول نەگىزدە ۇكىمەت ارالىق كەلىسىم ءمۇراسىمى سول جىلدىڭ 10, 11 جەلتوقسانىنادا ماروككودا ءوتتى.

عالامدىق كوشى-قون كەلىسىمىنىڭ زاڭدىق كۇشى جوق بولعانىمەن ول مەملەكەت ەگەمەندىگى، جاۋاپكەرشىلىگى، كەمسىتپەۋشىلىك، كىسىلىك قۇقىق قاتارلى ساياسي، ادامي قۇندىلىقتاردى نەگىز ەتەدى. سول ارقىلى بوسقىنداردىڭ مۇددەسىن قامتاماسىز ەتەدى. تۋىلعان جەرى (وتانى) مەن بارار مەملەكەتىنە الاڭسىز جەتۋگە زاڭدىق نەگىز قالايدى. ارالىقتاعى مەملەكەتتەردە جوعارىداعى كەلىسىمدەردى ساقتاۋعا مىندەتتى.

قازاقستاننىڭ كوشى-قون ساياساتى دا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ اياسىندا كەمەلدەنىپ كەلەدى. الەمدىك گەوساياسي جاعدايلارعا، كورشى مەملەكەتتەردىڭ ساياسي اتموسفەراسىنىڭ وزگەرىسىنە قاراي ءتيىستى وزگەرتۋلەر ەنگىزىلەدى. ءبىرىنشى كەزەكتە ەلدىڭ ىشكى مۇددەسى، ەكونوميكالىق الەۋەتى تۇراتىنى ايدان انىق.

قازاقستاننىڭ ەگەمەن ەل رەتىندە ءوز الدىنا كوشى-قون ساياساتىن جۇرگىزۋى كەڭەس وداعىنىڭ تاراۋىمەن، قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىز ەل رەتىندە الەمدىك قاۋىمداستىقتارعا تولىققاندى مۇشە بولىپ كىرۋىمەن بايلانىستى ەكەنى بەلگىلى. ەل جاڭادان ەگەمەندىگىن العان 90-جىلداردىڭ وتە قيىن بولعانى، قازاقستاننىڭ كوشى-قون ساياساتىنىڭ نەگىزى ەكونوميكالىق جاقتان تۇرالاعان سول قيىن كەزەڭدە قالانعانى بارىمىزگە ءمالىم. ستاتيسكاعا سۇيەنسەك ول كەزەڭدە ەلدىڭ دەموگرافيالىق بەت-بەينەسى ايتارلىقتاي وزگەرگەن، كوشى-قون پروتسەستەرىنىڭ اسەرىنەن ەل حالقىنىڭ سانى 1991 جىلعى 16,5 ملن ادامنان 2000 جىلى 14,8 ملن ادامعا دەيىن كۇرت تومەندەگەن. بالا تۋ دەڭگەيى كەرى كەتىپ، كەرىسىنشە ءولىم دەڭگەيى ارتقان.

سول سەبەپتى العاشقى مەملەكەتتىك كوشى-قون ساياساتى ەتنيكالىق قازاقتاردى رەپاترياتسيالاۋعا باعدارلاندى، بۇل كوشى-قون پروتسەستەرىن رەتتەۋ جونىندەگى زاڭنامالىق اكتىلەردە ناقتى كورىنىس تاپتى. اتاپ ايتقاندا 1995 جىلى قازاق دياسپوراسىن قولداۋ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى، 1997 جىلى "حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى" قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ العاشقى زاڭى قابىلداندى، كوشى-قون جانە دەموگرافيا اگەنتتىگى قۇرىلدى، 1993 جىلى قازاقتاردىڭ (10 مىڭ وتباسى نەمەسە شامامەن 40 مىڭ ادام) كوشىپ كەلۋىنىڭ ءبىر جىلدىق كۆوتاسى بەلگىلەنەدى، 1998 جىلى ەتنيكالىق قازاقتاردى تاريحي وتانىنا قايتارۋ تۇجىرىمداماسى قابىلداندى.

ناتيجەسىندە ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ كەلۋى (شامامەن 1 ملن ادام) ەسەبىنەن قازاقستاننىڭ حالىق سانى 1,5 ملن ادامعا ۇلعايدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كوشى-قون ساياساتىنىڭ 2001 – 2010 جىلدارعا ارنالعان جاڭا باعدارلاماسى ىشكى كوشى-قوندى رەتتەۋگە باعىتتالدى. ەل حالقىنىڭ ءىرى قالالارعا جاپپاي كەلۋى جانە ورالمانداردى وڭتۇستىك وڭىرلەرگە ەرىكتى تۇردە قونىستاندىرۋ ەلدەگى دەموگرافيالىق تەڭگەرىمسىزدىك پروبلەماسىن ۋشىقتىردى.

بۇل قۇجاتتاردا العاش رەت تۇرۋ جاعدايلارى ەرەكشە قولايسىز ەلدى مەكەندەردىڭ تۇرعىندارىن تىرەك اۋىلدارعا كوشىرۋ جانە ەتنيكالىق قازاقتاردى تارتۋعا ارنالعان كۆوتانى 20 مىڭ وتباسىنا دەيىن ۇلعايتۋ ناقتى ماقسات ەتىلدى.

ال سوڭعى ون جىلدا كوشى-قون ساياساتى جاڭا سىناقتارعا تاپ بولدى. ناقتى سانداردى سويلەتسەك 2011 جىلدان باستاپ 2022 جىلعا دەيىنگى كەزەڭدە نەگىزىنەن ەڭبەككە قابىلەتتى جاستاعى جوعارى (38 %) جانە تەحنيكالىق-كاسىپتىك (34 %) ءبىلىمى بار 367,1 مىڭ ادام شەتەلگە تۇراقتى تۇرۋعا كەتتى. تەك 2019 – 2021 جىلدارى ەلدەن تۇراقتى تۇرۋعا شەتەلگە 106,5 مىڭ ادام (2019 جىلى – 45,2 مىڭ ادام، 2020 جىلى – 29,1 مىڭ ادام، 2021 جىلى – 32,3 مىڭ ادام), ونىڭ 90 %-ى – تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى ەلدەرىنە جۇمىسقا ورنالاسۋ نەمەسە تاريحي وتانىنا ورالۋ ماقساتىندا كوشىپ كەتتى.

بۇل ماسەلەلەردى رەتتەۋ ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى كوشى-قون ساياساتىنىڭ 2023 – 2027 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسىن قابىلدادى.

وتكەن 30 جىلداعى كوشى-قون ۇدەرىستەرىنە تالداۋ جاساساق ەلىمىزدىڭ كوشى-قون ساياساتىنىڭ دۇرىس باعىتتا، ناقتى جاعدايعا قاراي قابىلدانىپ كەلە جاتقانىن كورەمىز. سول سەبەپتىدە 2022-جىلى كۇزدە اسكەري مىندەت وتەۋدەن قاشقان ءجۇز مىڭداعان رەسەي ازاماتتارى ەل شەكاراسىنا اعىلىپ، قالالاردا پاتەر جالداۋ قۇنىنىڭ ءوسۋى سياقتى ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك تۇيتكىلدەردى تۋدىرعاندا دا سىر بەرمەدى.

پرەزيدەنتىمىز جولداۋىندا اتاپ وتكەندەي قازىر الەمدىك گەوساياسي جاعداي كۇردەلىلەنىپ تۇر. جىل باسىندا بيلىككە كەلگەن اقش پرەزيدەنتى ەل اۋماعىنداعى بوسقىنداردى كۇشتەپ شىعارۋ ساياساتىن قولعا الدى. بۇل ءسوز باسىندا اتاپ وتىلگەن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ جاھاندىق كەلىسىم شارتىنا قايشى ەكەنى انىق. ترامپ وزىمەن عانا شەكتەلمەي ەۋروپا ەلدەرىنىڭ بوسقىن ساياساتىن سىنعا الىپ، «كارى قۇرلىق بوسقىنداردىڭ وتارىنا اينالدى» دەپ ايىپتادى.

قازاقستاننىڭ دا الداعى قابىلداناتىن كوشى-قون باعىتىنا دا جوعارىداعى الەمدىك سىرتقى فاكتورلار اسەر ەتەتىنى، شەشىمى ويلاستىرىلىپ سوعان ساي قابىلداناتىنى انىق.

Abai.kz