Álemdegi eng iri nesie berushilerding biri retinde Qytay damushy elderge: Afrikadaghy jol qúrylysyna, Ontýstik Amerikadaghy porttardy damytugha jәne Ortalyq Aziyadaghy temirjol jobalaryn qarjylandyru ýshin 1 trillion dollardan astam nesie berdi.

Dese de, Virdjiniyadaghy Uiliyam jәne Mery kolledjining ghylymiy-zertteu instituty AidData derekterine sәikes, AQSh songhy 20 jylda Qytaydan eng iri qaryz alushy elge ainalghan, Qytay bankteri amerikandyq kompaniyalar men jobalargha 200 milliard dollar qarjylay qoldau kórsetken.

Búl qarjy Tesla, Amazon, Disney jәne Boeing siyaqty amerikandyq kompaniyalardy qarjylandyrudy jenildetip, múnay jәne gaz qúbyrlarynyn, derekter ortalyqtarynyng jәne әuejay terminaldarynyng qúrylysyna júmsalghan. 2017 jyldan bastap búl jobalardyng keybiri AQSh ýkimetinde alandaushylyq tughyza bastaghan.

Seysenbide AidData jariyalaghan esep 2000 jyldan beri Qytaydyng memlekettik kәsiporyndary dýnie jýzinde 2,2 trillion dollar nesie men grant bergenin kórsetedi, búl búryn eseptelgennen eki-tórt ese kóp. Esepting jetekshi avtory Bred Parks zertteu derekteri 100-den astam eldegi 30 000-nan astam jobadan alynghanyn aitty.

2000-2023 jyldardy qamtityn búl zertteu Qytaydyng halyqaralyq kreditor retindegi rólin tolyq sipattap beredi. Esepte Qytaydyng qarjylyq resurstardy strategiyalyq manyzy bar salalargha qalay ornalastyryp, jetkizu qaynaryn qalay baqylauda ústaytyny ashyq bayandalghan. Oghan kýni býginge deyin Batysta alandaushylyq tudyryp kelgen tranzaksiyalar kiredi, mysaly, jartylay ótkizgishterdi jetkizu tizbegi boyynsha geosayasy talas tudyrghan gollandiyalyq jartylay ótkizgish kompaniya Nexperia-ny satyp alu delosy da bar.

Qytaydyng damushy elderge bólgen qarjysy negizinen ýkimetter arqyly memlekettik iri jobalargha bólingen nesiyelerden túrady, biraq qaryz alushy elder qaryzgha batqandyqtan, qarjylandyrudyng búl týri birte-birte tótenshe nesiyelerge auysty. Al damyghan elderde Qytaydyng qarjysy negizinen kommersiyalyq sektorgha baghyttalghan. AidData statistikasy Qytaydyng AQSh qazynashylyq obligasiyalaryndaghy 730 milliard dollarlyq ýlesin qamtymaydy.

2000 jyldan bastap Qytay jaqsy qarjylandyrylatyn memlekettik qarjy instituttary men strategiyalyq bankterge ie qarjylyq alpauytqa ainaldy. 2013 jyldan bastap Qytay kóshbasshysy Sy Szinipinning bastamasymen «bir jol, bir beldeu» arqyly últtyq qazyna qarajatynan damushy elderdegi infraqúrylymdyq jobalargha 1 trillion dollardan astam nesie berdi, nәtiyjesinde shetelge nesie beru qarqyny kýrt ósti.

Búl auqymdy joba arqyly Qytay Batys derjavalarynyng nazarynan tys qalghan aimaqtargha yqpalgha ie boldy, biraq ol sonymen birge «qaryz alushy elderdi qaryzgha batyrdy», «otandyq kompaniyalaryna basymdyq berdi»degen synghada qaldy.

Songhy jyldary Qytay kedey elderge nesie berudi azaytyp, Avstraliya men Úlybritaniya siyaqty auqatty elderge nesiyelik qoldaudy arttyrghan. AidData zertteui Qytaydyng kirisi joghary elder men damushy elderge bergen nesiyesi qazirgi uaqytta tenesip, ekeui de 1 trillion dollardy qúraghanyn aighaqtaydy.

Qytaydyng damyghan elderge bergen nesiyeleri әdette ýkimetter men iri korporasiyalargha beriletin nesie jelileri bolyp tabylady, Qytay Banki jәne Qytay Auyl sharuashylyghy banki siyaqty memlekettik bankter negizgi nesie berushiler bolyp tabylady. Búl instituttardyng keybireuleri ashyq tizimde jәne әlemdegi eng iri bankterding qatarynda, biraq kóptegen sarapshylar olargha saqtyqpen qaraydy, óitkeni olar kerek kezde Qytay Kommunistik partiyasynyng sayasy diyrektivalaryn jýzege asyrugha múqtaj. Búl qarajat manyzdy ken oryndary, infraqúrylym jәne jartylay ótkizgishter siyaqty sezimtal tehnologiyalyq sektorlarda ainalymda. Sarapshylar búl Qytaygha strategiyalyq shiykizat qorlaryna, jetkizu tizbegine jәne teniz tasymalyna ekonomikalyq baqylaudy qamtamasyz etui mýmkin dep eskertedi.

Garvard Kennedy mektebining agha ghylymy qyzmetkeri jәne BOC International AQSh filialynyng búrynghy preziydenti Endru Kolliyer: «Búl bankirler әdette paydaly jobalargha nesie beredi, biraq olar da Kommunistik partiyanyng núsqaularyn oryndaugha mәjbýr bolady», - deydi.

«Qytaydyng tórt iri memlekettik bankining basshylary Qytay ýkimetining sheshim qabyldauyndaghy jogharghy eshelondardaghy negizgi oiynshylar», - dep tolyqtaydy sózin Kolliyer.

AidData zertteuleri kórsetkendey, Qytaydyng memlekettik nesiyelik mekemeleri ondaghan eldermen birikken saudagha 335 milliard dollardan astam nesie bergen, qarajattyng tórtten ýsh bóligi robototehnika, biotehnologiya jәne kvanttyq aqparat siyaqty salalardaghy qytaylyq ekvayerlerge jiberilgen.

Búl tranzaksiyalardyng keybiri artynan toqtady. 2019 jyly qytaylyq Wingtech Technology kompaniyasy gollandiyalyq chip óndirushi Nexperia aksiyalarynyng baqylau paketin satyp aldy. Osy jyldyng basynda AQSh qytaylyq holdingti qara tizimge engizip, operasiyalyq baqylaudy kýsheytkennen keyin Gollandiya ýkimeti Nexperia-ny óz qolyna aldy.

AQSh-ta qytaylyq úiymdardyng qarjylandyru qyzmeti keng auqymdy qamtidy: kәdimgi biznesti qarjylandyrudan súiytylghan tabighy gaz jәne gaz qúbyrlaryn salu jobalaryn qarjylandyrugha deyin, sonymen qatar Qytay ýkimetimen tyghyz baylanysy bar qytaylyq kompaniyalardyng tekserilgen satyp alularyn qarjylandyrudy da qamtidy.

Ózining birinshi preziydenttik merziminde Tramp Beyjinmen baylanysy bar investorlardyng Oregondaghy Lattice Semiconductor satyp aluyna tosqauyl qoydy. Kóp úzamay AQSh Kongresi Qytay investisiyasyn baqylaudy kýsheytti. Sodan beri Qytaygha AQSh-tyng sezimtal sektorlaryndaghy satyp alulardy qarjylandyru qiynday týsti.

Abai.kz