ادەبيەت سالاسىندا جۇرگەن، ونىڭ ىشىندە پروزالىق شىعارمالار جازاتىن قالامگەرلەرگە ارنالعان سىيلىقتار ساناۋلى. ولار ماراپاتتارعا دا ءجيى يە بولا بەرمەيدى. ءارى كەيدە سىيلىقتىڭ ناعىز يەسىن تاپپاي قالاتىن تۇسى بار. وسى تۋرالى وي قوزعان جۇرگەن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ جانىنداعى پروزا كەڭەسىنىڭ مۇشەسى نۇرلان قاميعا «قازىرگى زامانعى قازاق رومانى» ادەبي بىرلەستىگىنىڭ ءتىلشىسى بىرنەشە سۇراق قويعان ەدى.

– نۇرلان مىرزا، ادەبيەتتىڭ جالعىز «قۇرىلىس ماتەريالى» - ءسوز. قازىرگى جازۋشىلار وسى ماتەريالدى قانشالىقتى شەبەر پايدالانادى؟

– بۇل ءار قالامگەردىڭ ءتىل بايلىعىنا، جازۋشىلىق شەبەرلىگىنە، كەيىپكەرلەرىن قانشالىقتى تەرەڭ دە جان-جاقتى زەرتتەگەنىنە، سۋرەتتەلىپ وتىرعان جاعدايدى (سيتۋاتسيانى), تۇپتەپ كەلگەندە ءومىردىڭ ءوزىن قانشالىقتى بىلەتىندىگىنە بايلانىستى. ادام ءار كەزدە، ءار جاعدايدا ءار ءتۇرلى سويلەيدى. كەيىپكەرلەر دە سولاي. بۇل ونىڭ مىنەزىنە، ءومىرتانىمىنا، اينالاسىنداعى ادامدارعا بايلانىستى.

قازىرگى جاھاندانۋ داۋىرىندە ەلدەر مەن حالىقتاردىڭ اراسى مەيلىنشە جاقىنداپ، مادەني بايلانىس قارقىنى كۇرت ارتىپ وتىر. ءبىر حالىققا ءتان ءسوز قولدانىس باسقا حالىقتارعا دا اۋىسىپ جاتىر. ءبىز ءارىسى – ەكى، بەرىسى – ءبىر عاسىر، تەلەديدارعا جاپپاي قول جەتكىزىلگەن كەزدەن بەرى – جارتى عاسىر بويى ورىستارمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعان حالىقپىز. تالاي نارسە سولاردان اۋىستى. بۇل، نەگىزىنەن، اۋىزەكى تىلدە كورىنىس تاپتى، الايدا جازبا تىلىمىزگە تيگىزگەن اسەرى دە وراسان. كوپتەگەن سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى ءتىلىمىزدىڭ زاڭدىلىقتارىنا ساي ايتىلىپ-جازىلىپ، ءتول سوزىمىزدەن اجىراتىپ العىسىز بولىپ ءسىڭىپ كەتكەنى راس، ال كەيبىر ءسوز ورامدارى قازاقتىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىنا، بازالىق ءسوز قولدانىسىمىزعا مۇلدەم جات، ورەسكەل ەكەنىنە قاراماستان ادەبي شىعارمالاردا سول كۇيى قولدانىلىپ ءجۇر.

مىسالى، «وزىنە-ءوزى كەلدى» دەگەن تىركەس ابدەن جۇرەكتى اينىتىپ ءبىتتى. بۇل ورىس ءتىلىنىڭ وزىندە دە قولدان جاسالعان قۇبىجىق، ناعىز سوراقىلىق ەكەنىن اشكەرەلەگەن مارقۇم ميحايل زادورنوۆ وسى جارىمجان تىركەستى قولدانۋشىلاردى «كوگدا ون پريشەل ۆ سەبيا تام نيكوگو نە وكازالوس» دەپ ءاجۋالاپ ەدى. قازاق ءوز-وزىنە كەلمەيدى، ەسىن جينايدى، ەسى كىرەدى. امال نە، وسى تىركەس اقساقال قالامگەرلەردىڭ تۋىندىلارىندا دا كەزدەسىپ قالادى. تىپتەن ءبىر كلاسسيك جازۋشىمىزدىڭ حيكاياتتارىنىڭ ءبىرى وسى سويلەممەن باستالادى.

ونداي مىسال كوپ، سونىڭ ءبارىن سانامالاپ جاتپاي-اق تاعى بىرەۋىن كەلتىرەيىن – بۇل كۇندەرى ەكىنىڭ ءبىرى «دۋش قابىلدادى» دەپ جازاتىن بولدى. قالاي قابىلداپتى ونى – رەسمي مە، دوستىق نيەتپەن بە؟ كابينەتتە مە، تورگى بولمەدە مە؟ قازاق دۋشتى قابىلدامايدى، دۋشقا تۇسەدى! ءسوز قادىرىن بىلەتىن ادام ونداي اسىرەڭكىلىككە ۇرىنباسا كەرەك. وسىنىڭ ءبارى انا ءتىلىمىزدىڭ ىشكى ۇيلەسىمىن، سوزدەردىڭ ماعىنالىق ۇندەستىگىن تۇسىنبەۋدەن نەمەسە جەتە ءمان بەرمەۋدەن بولىپ جاتقان كەلەڭسىزدىك. جازۋشى ەڭ الدىمەن ءتىلدى مەڭگەرىپ، ءسوزدىڭ ماعىناسىن ءتۇسىنىپ، قاي جەردە نەنى قولدانۋعا بولاتىنىن ەشكىمنىڭ ايتىپ-نۇسقاۋىنسىز ءوزى-اق ءبىلۋى كەرەك ەمەس پە.

كۇندەلىكتى ومىردە دە ءار ءسوز ورنىمەن قولدانىلادى. ال كوركەم شىعارمادا بۇل – باستى مىندەت. ارعى-بەرگى قالامگەرلەردىڭ اراسىندا تەڭدەسى جوق ستيليست ەدگار اللان پو «قالامگەردىڭ ءار ءسوزى شىعارمانىڭ باستى ماقساتىنا قىزمەت ەتەتىن بولسىن» دەگەن. ياعني كوركەم شىعارمادا بىردە-ءبىر ارتىق ءسوز، ورىنسىز قولدانىلعان تىركەس بولماۋعا ءتيىس. مەنىڭشە، جازۋشىعا قويىلاتىن باستى تالاپ وسى.

ال ءبىز «شىعارمادا كەرەمەت ماسەلە كوتەرىلىپتى، ايتقان ويلارى جاڭا، ءارى تەرەڭ، كوپ ەڭبەكتەنىپتى، اۆتوردىڭ ءوزى جاقسى ادام» دەگەن سياقتى قىرىق سىلتاۋ، جەتپىس جەلەۋمەن كىم كورىنگەندى الىپ كەلىپ ماقتايمىز دا كلاسسيك قىلىپ شىعارا سالامىز.

– نۇرلان مىرزا، بەلگىلى مەتسەنات ERG كومپانياسىنىڭ ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى شۋحرات اليدجانۇلى يبراگيموۆتىڭ دەمەۋشىلىگىمەن جاڭا روماندارعا بايگە جاريالانعانىنان حاباردار شىعارسىز. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا رومان جانرىنىڭ باستى تالاپتارى قانداي؟ حيكايات، پوۆەستەن نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟

– مەنىڭ ءبىر ارمانىم بار، قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنا ميحايل باحتين سەكىلدى ءبىر عالىم كەلسە عوي، شىركىن! «ءبىزدىڭ تاريح ول-داعى قالىڭ تاريح، وقۋلىعى جۇپ-جۇقا بىراق-تاعى» دەپ قادىر اقىن ايتقانداي، ءبىزدىڭ ادەبيەتتىڭ دەڭگەيى دە وتە جوعارى، الەم ادەبيەتىندەگى وزىق ۇلگىلەردىڭ قاتارىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الۋعا لايىقتى شىعارمالار جەتىپ ارتىلادى. تەك سونى ءوز دەڭگەيىندە زەرتتەپ، الەم جۇرتشىلىعىنا تانىستىراتىن، عىلىمي اينالىمعا تۇسىرەتىن عالىم بولماي تۇر. ايتپەسە ءبىزدىڭ فولكلورىمىز وزگە حالىقتاردىڭ جيعان-تەرگەنىنەن وق بويى وزىق تۇرعانى راس قوي. ەرتەگىلەرىمىزدىڭ كوركەمدىگى، ماقال-ماتەلدەردىڭ دالدىگى مەن تەرەڭدىگى، ولەڭ-جىرلارىمىزدىڭ پوەتيكاسى، ءان-كۇيلەرىمىزدىڭ بيىكتىگى جاعىنان بىزگە تەڭ كەلەتىن حالىق جوق. ءالحامدۋليللا، ادەبيەت پەن ونەر سارايىمىزدىڭ ىرگەتاسى بەرىك. ءبىر عانا جىراۋلار پوەزياسىنداعى اسقاقتىقتىڭ ءوزى رۋحىڭدى تاسىتىپ، كوڭىلىڭدى شالقىتپاي ما!

پروزادان دا تالاي-تالاي تۋىندىلاردى الەمدىك بايگەگە ەش قىسىلماي قوسۋعا بولار ەدى. تاحاۋي اقتانوۆتىڭ «بورانىن» ءوز باسىم حەمينگۋەيدىڭ «شال مەن تەڭىزىمەن» قاتار قويار ەدىم. «شىراعىڭ سونبەسىن» رومانى دا ەريح ماريا رەماركتىڭ شىعارمالارىنان ءبىر كەم ەمەس. سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ «جابايى الماسى» الەمدىك كەڭىستىكتەگى ءوزىنىڭ زاڭدى ورنىن الا الماي جۇرگەن تۋىندى. مۇحتار ماعاۋيننىڭ «كوكبالاعى» حالقىمىزدىڭ جيىرماسىنشى عاسىردا باستان كەشكەن قايعى-قاسىرەتىن تۇگەل سۋرەتتەپ بەرگەن رومان، ال «قىپشاق ارۋى» حيكاياتىندا ۇلتىمىزدىڭ تاريحى مەن ونەرىن ۇستەم ۇلتتىڭ قالاي جويىپ جىبەرمەك بولعانى اسقان شەبەرلىكپەن بەينەلەنگەن. ورالحان بوكەەۆتى ليريكالىق پروزانىڭ الەمدىك كوشباسشىسى دەسەم كىم داۋ ايتا الادى؟ ءابىش كەكىلباەۆتىڭ، دۋلات يسابەكوۆتىڭ، تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆتىڭ، مولداحمەت قانازوۆتىڭ، ورازبەك سارسەنباەۆتىڭ تۋىندىلارى حالىق فيلوسوفياسىنىڭ ءىنجۋ-مارجانىنا تۇنىپ تۇر.

ال ءبىز ەگەمەندىك الىپ، قولىمىز اۋزىمىزعا جەتكەندە سول قۇندىلىقتارىمىزدى قاستەرلەپ، قادىرىن ارتتىرا ءتۇسۋدىڭ ورنىنا كەرى كەتىپ بارا جاتقان سياقتىمىز. كىم كىنالى بۇعان؟ بالەنىڭ ءبارىن بيلىككە جابا بەرمەي، وسى سۇراقتى وزىمىزگە دە قويساق قايتەدى وسى، ءا؟

جارايدى، اڭگىمەمىزدەن الشاقتاپ كەتكەن سياقتىمىز. الگى باحتين دەگەن كىسى روماندى «اۆتورلىق بايانداۋ، تۇرمىستىق جانە ادەبي سيپاتتاۋدىڭ جوعارى دەڭگەيدەگى ءستيلى، كەيىپكەرلەردىڭ سوزدەرىن دارالاندىرۋ ءتارىزدى ارقيلى ستيلدىك بىرلىكتەر بىرلەسە ارەكەت ەتەتىن كوپ ءستيلدى، كوپ داۋىستى جانر» دەپ باعالاپتى. بۇل – عىلىمي انىقتاما. اۋىزەكى تىلدە ونى ءومىردىڭ قات-قابات قاتپارلارىن قوپارا سۋرەتتەپ، كەيىپكەرلەرىن دارالاپ، تۇرمىس-تىرشىلىكتىڭ قىر-سىرىن اشىپ، بولمىستىڭ كوركەمدىگىن ايشىقتاي كورسەتۋ دەۋگە بولاتىن شىعار. كەز-كەلگەن ساۋاتتى وقىرمان تۇسىنەتىن قاراپايىم قاعيدا – روماندا باستى كەيىپكەرلەردىڭ وبرازى سومدالىپ، قوسالقى كەيىپكەرلەردىڭ حاراكتەرى اشىلۋى كەرەك، شىعارمانىڭ ءار پاراعىنان زامان لەبى ەسىپ، حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى اڭعارىلىپ، قورشاعان ورتاداعى احۋال سەزىلىپ تۇرۋعا ءتيىس.

ال پوۆەست - قازىر ونى حيكايات دەپ اتاپ ءجۇرمىز – اڭگىمەدەن اۋقىمدى، رومانمەن سالىستىرعاندا شاعىنداۋ ادەبي شىعارما. وعان ءومىردىڭ قىر-سىرىن مەيلىنشە اشىپ كورسەتۋ تالابى قويىلمايدى، پانورامالىق سۋرەتتەۋ مىندەتتى ەمەس، كەيىپكەرلەردىڭ وبرازى تولىق اشىلماۋى مۇمكىن، بەينەلەنگەن وقيعاعا قاتىستى جايتتەر مەن ادامدار عانا كورسەتىلەدى. ەكەۋىنىڭ ارا-جىگىن اجىراتاتىن باستى باعدار – اۋقىمى مەن تەرەڭدىگى. سونىمەن قاتار، كەيىپكەرلەرىنىڭ ءىرىلى-ۇساقتىعى، كوتەرىلگەن ماسەلەنىڭ سالماعى، وقيعالاردىڭ ماندىلىگى تۇرعىسىنان دا ەكەۋىنىڭ دەڭگەيى ەكى ءتۇرلى.

– ءسىز «مەتسەنات» ادەبي بايگەسىن قاتتى سىنادىڭىز. بايگەنىڭ جەڭىمپازدارى تاراپىنان قارسى پىكىر بولدى ما؟ جالپى، بايگەنى ۇيىمداستىرۋدا نەنى ەسكەرۋ كەرەك ەدى؟

– ءبىر عانا «مەتسەنات» ەمەس، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە وتكىزىلىپ جۇرگەن بايگەلەردىڭ قاي-قايسىسىندا دا ادىلدىك جوق. سۇرىپتاۋ، ساراپتاۋ، باعالاۋ ءتارىزدى كەزەڭدەردىڭ ءبارى دۇمدىلەردىڭ قولداۋىنا سۇيەنبەي، تالانتىنا سەنگەن تالاپكەرلەرگە قيانات جاساۋعا قۇرىلعان سياقتى. جەڭىمپازدار الدىن-الا انىقتالىپ قوياتىنداي كورىنەدى. ال ولارعا باسەكەلەس بولا الاتىن، شىن مانىسىندە جاقسى جازىلعان شىعارمالار سىناقتىڭ ايتەۋىر ءبىر كەزەڭىنەن وتە الماي «قۇلاپ» قالادى. وتكىزبەيدى، قۇلاتىپ جىبەرەدى. بۇل مەنىڭ عانا پىكىرىم ەمەس، كىممەن سويلەسسەڭ دە ايتاتىنى وسى. «مەتسەناتتى» سىناعان سەبەبىم – ونىڭ بيىلعى جەڭىمپازىنىڭ شىعارماسىنا پىكىر ايتۋدى وزدەرى ءوتىندى. بۇل تۋرالى ماقالادا ايتقانمىن.

جەڭىمپازدار ەشقانداي پىكىر بىلدىرگەن جوق. تۇرىسبەك ساۋكەتاەۆ قانا حابارلاسىپ، ايتقانىڭ دۇرىس بولدى، قالامگەرلەردىڭ ءبارىنىڭ كوكەيىندە جۇرگەن جايتتەردى جايىپ سالىپسىڭ، ماقالاڭدى وقىعاندار تۇگەل قولداپ جاتىر دەدى. فەيسبۋكتاعى پاراقشاما دا ەشكىم قارسى پىكىر جازباپتى.

بايگەنى ۇيىمداستىرعاندا اۋەلى بايگە دەگەننىڭ ءوزى نە ەكەنىن ءبىلىپ العان ءجون. بايگە – «جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپارلار» عانا قاتىساتىن الامان جارىس. وعان تۋا ءبىتتى شاباندار مەن قۇدايدىڭ ءوزى كەم قىلىپ جاراتقان شوبىرلاردى قوسۋعا بولمايدى. زورىعىپ ولەدى. بايگەگە ابدەن بابىنا كەلىپ، اۋزىمەن قۇس تىستەگەن تۇلپارلار قاتىسادى. ەگەر شىنىمەن بايگە بولسا، ارينە. قازاقتى مازاق قىلىپ، ادەبيەت پەن ونەردى ءويتىپ قورلاعانشا بايگە اتاۋلىدان تۇگەل باس تارتقاننىڭ ءوزى ابزال. ال ءبىز پەرىشتەسىنىپ «ادەبيەت – اردىڭ ءىسى» دەپ بۇتقا تولامىز. ايناعا قارايىق!

– نۇرلان مىرزا، ال «قازىرگى زامانعى قازاق رومانى» ادەبي بىرلەستىگى تاراپىنان جاسالعان بايگە شارتى كوڭىلىڭىزدەن شىعا ما؟

– بۇل بايگە تۋرالى ەستىگەنمىن. اۋەلى رومان قانداي تاقىرىپتا جازىلىپ، قانداي ماسەلەنى كوتەرەتىندىگى، كەيىپكەرلەرى كىم بولاتىنى تۋرالى ازداعان اڭداتپا بەرىلىپ، ۇمىتكەرلەردى ىرىكتەۋ سوعان قاراپ جۇرگىزىلگەنگە ۇقسايدى. تەك «كوڭىلدەگى كوركەم ويدىڭ اۋىزدان شىققاندا ءارى قاشاتىنى» بار-اۋ...

باس جۇلدەگەردى انىقتاۋدى تەحنيكامەن جۇرگىزبەيتىندەرىڭىز دۇرىس ەكەن. ادەبيەت الەمىندە سىنشى دەگەن ءبىر قاۋىم ەل بار، سولارعا سەنگەندەرىڭىز ءجون بولىپتى.

تاريحي تاقىرىپقا جازىلعان شىعارمالار بايگەگە قاتىستىرىلمايتىنى ايتىلىپتى. دۇرىس شەشىم. ايتپەسە سۇركىلدىڭ كوكەسى سوندا باستالار ەدى. «جاسىندا جامان بولعان شالدى كورمەپپىن» دەگەندەي، قازاقتا اتاسى باتىر بولماعان ادام جوق. نەگە رومان جازباسقا! اتا-باباڭنىڭ ارۋاعىن ريزا قىلاسىڭ، ونىڭ ۇستىنە، اقشا تولەيدى ەكەن...

مەنىڭشە، تالاپكەردىڭ بۇرىنعى اتاعى دا، قازىرگى اتقاراتىن قىزمەتى دە ەسكەرىلمەۋگە ءتيىس. جالپى، شىعارما اۆتورىنىڭ كىم ەكەنى بايقاۋدىڭ قورىتىندىسى شىعارىلعاننان كەيىن عانا بەلگىلى بولعانى ءجون ەدى. بولاشاقتا ەسكەرەرسىزدەر. كوركەم ادەبيەتتى باعالاۋدىڭ ءبىر عانا شارتى بار، ول – كوركەمدىك.

– ءوزىڭىز جازۋمەن قاتار وزگەلەردىڭ تۋىندىلارىن تارازىلايتىن سىنشىسىز دا. ءدال قازىر قانداي كىتاپتاردى وقىپ ءجۇرسىز؟

– جوق، مەن سىنشى ەمەسپىن، جاي عانا جازۋشىمىن. ادەبيەتتىڭ نە ەكەنىن بىلەمىن، سوندىقتان پىكىر ايتۋدى سۇراعاندا ىركىلمەۋگە تىرىسامىن. سىنشىلىق ءتارىزدى جاۋاپكەرشىلىگى تىم اۋىر قىزمەتتى اتقارۋ مەن ءۇشىن قيىنعا تۇسەر ەدى. سىنشى ءتول ادەبيەتىمىزدە نە بولىپ جاتقانىن تۇگەل بىلۋگە ءتيىس جانە الەمدىك ادەبي كەڭىستىكتەگى جاڭالىقتار مەن قۇبىلىستاردان حاباردار بولىپ وتىرۋعا مىندەتتى. ادەبي شىعارمالاردى تالداعان كەزدە وزىمبىلەمدىككە ۇرىنباي، كوڭىلجىقپاستىققا سالىنباي، ءادىلىن عانا ايتۋى كەرەك. ايتپەسە بىرەۋلەرگە قيانات جاساۋى مۇمكىن. بۇل، تۇپتەپ كەلگەندە، ادەبيەتكە جاسالعان قيانات بولادى. ويتكەنى، كەيىنگىنى اداستىرادى عوي. ادەبيەت – ادامزاتتىڭ كوركەم ويىنىڭ جيىنتىعى دەسەك، ادەبيەتكە قيانات جاساۋ – ادامزاتقا قاستاندىق جاساۋمەن بىردەي.

مەن «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ قىزمەتكەرىمىن جانە جازۋشىلار وداعىنىڭ جانىنداعى پروزا كەڭەسىنىڭ مۇشەسىمىن. قىزمەت بابىندا وقيتىن كىتاپ كوپ، بىراق تۇشىنىپ وقيتىن شىعارمالار جوقتىڭ قاسى. كىتاپتى ساعىنعاندا ەدگار پو، دجەك لوندون، اكۋتاگاۆا، بالزاك، دوستوەۆسكي، استافەۆتىڭ شىعارمالارىن ورىس تىلىندە وقيمىن. ءابىش كەكىلباەۆتىڭ، مۇحتار ماعاۋيننىڭ، سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ كىتاپتارىن دا قاراپ قويامىن.

– سۇقباتىڭىزعا راقمەت، نۇرلان مىرزا.

سۇقباتتاسقان جانەركە قازتاي

«قازىرگى زامانعى قازاق رومانى» ادەبي بىرلەستىگىنىڭ ءتىلشىسى.