Redaksiya: Abai.kz aqparattyq portaly oqyrmandarynyng nazaryna jazushy, Qazaqstannyn, Qazaqtyng halyq jazushysy, marqúm Qabdesh Júmadilovting 90-shy jyldary jazylghan maqalasyn úsynyp otyrmyz. Maqalany redaksiyamyzgha jazushynyng úly, belgili tarihshy, ghalym Arman Júmadilov úsyndy...

(Preziydent túghyrnamasyn oqyghanda tughan oilar)

Qazaq qoghamy búl kýnde búryn-sondy bolmaghan asa kýrdeli jaghdaydy bastan keshirude. Úzaq jyl adamzat kóshinen kóz jazyp, azattyq, erkindik degennin, iyelik, qojalyq degenning ne ekenin úmyta bastaghan býgingi úrpaq oilamaghan jerden imperiyanyng kazarmalyq búghauynan bosap, bostandyq әlemine shyqqanda, qayda bet alaryn bilmey abyrjyp qalghany anyq. Biologtardyng aituynsha, tughaly zooparkte tirshilik etip, qapasta qoldan azyqtanyp ýirengen jolbarys ekesh jolbarysty da birden ormangha aparyp tastasanyz, birazgha deyin óz jemin tauyp jey almay, qatty qinalatyn kórinedi. Jetpis jyl boyy sosializmning «ortaq qazanynan» dәm tatqan kóp adamdardyng qazirgi hali tordan bosaghan sol jolbarysty eske týsiredi.

Juyq arada irgesi ydyramastay kórinetin qyzyl imperiyanyng shanyraghy ortasyna týsip, kommunistik iydeologiyanyng kýtpegen jerden kýrt kýiregeni sonsha, júrtshylyq jana jaghdaygha dayyndalyp ýlgere almady. Ras, «búlay ómir sýruge bolmaydy» dep, kezinde totalitarlyq jýieni synap-mineushiler az bolghan joq. Biraq eski jýie kýirep, qolgha biylik tiygende, qalay ómir sýru kerek ekenin sol synshylardyng ózi de naqty bilmeytin bolyp shyqty. Múnday jaghdayda, shalghay týpkirde jatqan otar el Qazaqstandy bylay qoyyp, úzaq jyldar boyy imperiyanyng tútqasyn ústaghan Mәskeuding ózi de birden jol tauyp kete alghan joq. Shovinistik pighyldaghy konservatorlar biylep-tóstep qalghan bayaghy zamanyn kóksep, KSRO-ny qayta tiriltuge tyryssa, reformashyl demokrattar da baghany betimen qoya berip, bazarly (naryqtyq emes) ekonomikany jalang uaghyzdaudan basqa, teoriyalyq jaqtan jalpy júrtty moyyndatarlyqtay mәnerli eshtene úsyna almady. Nәtiyjede, Reseydi yryn-jyryng túraqsyzdyq jaylap, onyng kesiri endi mine kórshilerine tiyip otyr.

Alayda, sosialistik jýiege tóngen daghdarys ortaq bolghanymen, әr elding túiyqtan shyghu joly әr basqa. Tipti, bir qalyptan shyqqanday bop kórinetin búrynghy odaqtas respublikalardyng búdan bylayghy baghyt-baghdary bir-birine úqsamauy mýmkin. Óitkeni әr elding tarihy qalyptasqan geosayasy jaghdayy, demografiyalyq qúramy, ekonomikalyq kýsh-quaty birkelki emes... Sonda Qazaqstan qanday joldy tandauy kerek? Kimderdi ýlgi tútady? Onyng qoghamdyq, iydeyalyq qúrylymy qanday bolmaq? Búl súraqtargha jauap tabugha kelgende, jasyratyny joq, bizding gumanitarlyq ghylymdar balandyq, dәrmensizdik tanytyp otyr. Onyng bir sebebi, bilikti mamandardyng azdyghy desek, ekinshi sebep: jogharydan núsqau kýtip daghdylanghan ghalymdarymyz әli de qorghanshaqtap, әlipting artyn baghyp jýr.

Mine, osynday jaghdayda preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng tayauda jaryq kórgen «Qazaqstannyng bolashaghy – qoghamnyng iydeyalyq birliginde» dep atalatyn túghyrnamasy sol olqylyqtyng ornyn toltyratyn, ótpeli kezendi jan-jaqty sipattaghan, bolashaqqa baghyt-baghdar silteytin birden-bir enbek deuge bolady. «Keyde by aitqandy qúl da aitady, biraq auzynyng dauasy joq» degen sóz bar. Osy túrghydan alghanda, bir qoghamnyng iydeologiyalyq qúrylymy sekildi asa kýrdeli de jauapty júmysty preziydentting ózi bastap berui bar jaghynan da dúrys boldy.

Áriyne, kósemning sózi, sezding qaulysy jaryqqa shyghysymen, qol-ayaghyn jerge tiygizbey ilip әketip, onyng boyynan birde-bir min tappay, jarysa maqtaytyn bayaghy zaman ótti. Qazir ne nәrsege de aqyl – qazy, oy – tarazy deytin uaqyt keldi. Onyng ýstine óz tújyrymdaryn talqylaugha jatpaytyn, aqiqattyng birden-bir kózi dep preziydentting ózi de aitpaghan. Qayta iydeologiya sekildi shetin nәrsede adam sanasyna zorlyq jýrmeytinin, basqa da kózqarastar men oi-pikirlerge jol ashyq ekenin múqiyat eskertken. Sonday-aq, kóp últty Qazaqstan jaghdayynda ótpeli dәuirding syr-sipatyn bir enbekte týp-týgel bayandap shyghu mýmkin de emes. Túghyrnamanyng key tústary qysqa qayyrylyp, key mәselening beti ashylmay jatsa, ony da týsinuimiz kerek. Bir elding әmbege ortaq basshysy bolghan son, preziydentting de qazbalap aita bermeytin, jalpy baghyt-baghdardy túspaldap, menzep qana ótetin kezderi bolady. Onday tústardy júrtshylyqqa tarata týsindiru, ortaq isimizdi halyqtyng kókeyinde jýrgen oilarmen tolyqtyru, eskerilmey jýrgen mәselelerdi Elbasynyng esine salu – qalam ústap jýrgen ziyaly qauymnyng paryzy bolsa kerek.

Preziydent Nazarbaevtyng býgingi Qazaqstannyng qoghamdyq-sayasy jaghdayyn, ekonomikalyq mún-múqtajyn dóp basyp tanuy, ony bilgirlikpen taldauy eshqanday da dau tudyrmaydy. Biz múrat etken jana iydeologiyalyq qúrylymnyng aspannan týspeytini, onyng ózimizde búrynnan bar últtyq dәstýrler men sosialistik iydeyalardyng jәne adamzatqa ortaq liyberaldyq kózqarastardyng jaqsy jaqtarynan nәr alatyny turaly tújyrymdary kópting kónilinen shyghary sózsiz. Al kóp últty Qazaqstanda últtyq mәseleni sheshuding birden-bir joly qazaq últynyng biriktirushi rólin nyghayta otyryp, barlyq halyqtardyng tendigin qamtamasyz etu degen qaghida – búl túghyrnamanyng negizgi ózegi deuge bolady. Sonday-aq, preziydenttin: «Bizding ereksheligimiz ben qiyndyghymyz mynada: bizge deyin naryqqa kóshudi memleketti qúru jәne demokratiyalandyru isimen bir mezgilde eshkim de jýzege asyrghan joq» degen pikirimen de kelispeu mýmkin emes. Bizding búl jolghy maqsatymyz – preziydent túghyrnamasyn bastan-ayaq taldau emes, sol enbekten alghan әserimizdi kókeyde jýrgen keybir oilarmen oraylastyra ortagha salu bolmaq.

IYә, ótpeli dәuirde qazaq qauymynyng aldynda asa jauapty mindetter túr. Áupirimdep jýrip azattyqqa jetken bizding úrpaqtyng mandayyna taghdyr: tәuelsiz memleket qúru, el basqaru isin demokratiyalandyru, osymen bir mezgilde bazarly ekonomika jýiesine kóshu baqytyn jazypty. Býgingi ótpeli kezenning eng manyzdy belgileri dep, mine, osy ýsheuin atar edik. Alayda biz ýshin dәl qazir osylardyng qaysysy basty orynda túrady? Eger ózara tyghyz baylanysty osy ýsh múrattyng qalayda bireuin tandau qajet bolsa, biz aldymen qaysysyna qol sozar edik? Múny ajyrata bilu qashanda manyzdy. Óitkeni memleket sayasatyn dúrys saralau kóp jaghdayda zamannyng basty belgisin dәl aiqyndaugha baylanysty.

Býkpelemey ashyghyn aitar bolsaq, janaghy ýsh múrattyng biz ýshin eng qymbaty da, esh oilanbastan aldymen qol sozarymyz da tәuelsizdik ekeni dausyz. Teginde búl úghymdy basqa eshnәrsemen de tenestiruge bolmaydy. Erkindik, tәuelsizdik degen – biz ýshin el basqarudyng jay bir formasy emes, ata-babanyng ghasyrlar boyy ansap kýtken armany, men jetpesem sen jet dep úrpaqqa qaldyrghan amanaty. Ári-beriden son, bizding atalarymyz: «Shirkin-ay, bazarly ekonomikagha qashan jeter ekenbiz» dep te, «qashan demokratiyalyq, qúqyqtyq qogham qúrar ekenbiz» dep te, bәlendey bas qatyrmaghan bolar. Al erkindik, tәuelsizdik dese kókiregi qars aiyrylyp, bir kezde qoldan shyghyp ketken azattyq jolynda basyn beruge әrqashan әzir boldy. Qazir de biz ýshin tәuelsiz memleket qúrudan asqan qasterli mindet joq. Eger jana zamangha layyq qúqyqtyq, demokratiyalyq qogham qúruda әldebir kem-ketik bolyp jatsa, ókinishi joq, týzetuge bolady. Eger bazarly ekonomikagha kóshude әldeqalay ayaghymyzdy shalys basyp alsaq, eshtene etpeydi, kelesi jyly esesin qayyramyz. Tek tәuelsizdikke qylau týsiruge bolmaydy. Óitkeni búl bostandyq bizge osy joly tym tegin kelgendey kóringenimen, tarih qoynauynda tógilgen qannyn, ashynghan jannyng qaytpas qarymtasy jatyr.

Osy bir әrkimge ayan aqiqatty qaytalap otyrghan sebebimiz, songhy kezde bizding keybir azamattarda tәuelsizdikke jýrdim-bardym qaraushylyq bayqalady. Mәselen, biylghy jyly TMD elderining birazy ekonomikalyq odaqqa kirip, qalayda som aimaghynda qalu kerek degen bir týsiniksiz qarbalastyq tudy ghoy. Mine sol kezde bizding ýkimet basshylarynyng auzynan: «tolyq tәuelsizdikke jetu ýshin, onyng bir bóliginen bas tartpasaq bolmaydy» degen de sózder shyghyp qaldy. Áriyne, sharasyzdyqtan aitylghan sóz ekeni kórinip túr. Áytse de: «qap, bәle-ay, osyny beker aitty-au!» dep san soqqanymyz ras. Óitkeni tәuelsizdikti bólip-jarugha bolmaydy ghoy. Eger janymyz qysylghan sayyn tәuelsizdigimizdi әrkimge bólshektep ýlestiretin bolsaq, biraz jyldan song ózimizde ne qalady?!

Tәuelsizdikke baylanysty bizdegi keybir sayasy partiyalardyng da ústanghan baghytyna jip taghu qiyngha ainalyp barady. Mәselen, «Halyq kongresi» partiyasynyng әlsin-әli tәuelsiz Qazaqstandy Resey qúzyryndaghy konfederasiyagha kiruge shaqyrghanyn qalay týsinuge bolady? Bizding oiymyzsha, búl әreket bayyrghy halyq arasynda bәlendey bedeli joq partiyanyng aldaghy parlament saylauy qarsanynda kelimsekterding kónilin tabugha tyrysuynan basqa eshtene de emes. Biz ýshin konfederasiya – janalyq pa eken? Esterinizde bar ma: 1991-jyldyng jazynda, respublikalar tәuelsizdik jariyalap, jan-jaqqa tarap keter aldynda, Kremlide otyrghandar baghynyshty bodan elderge sol konfederasiyanyng ózin kóp kórip, múnday úsynysqa kelispey qoyghan joq pa edi. Endi kelip, «Halyq kongresi» partiyasynyn, jerden jeti altyn tapqanday, sol jarapazandy qayta janghyrtqanyna jol bolsyn. Bәrinen de osynday qisynsyz sózderding talantty aqynymyz Oljas Sýleymenovtyng auzynan shyqqany ókinishti. Onyng ótkendegi «orys tiline de memlekettik mәrtebe berilsin» degen úsynysyn aqyndyq qyzbalyqqa joryghanbyz. Al myna әreketin eshtenemen de aqtaugha bolmaydy. Oljastyng talantyn bәrimiz de syilaymyz. Onyng atom poligonyna qarsy «Nevada-Semey» qozghalysyna sinirgen enbegi el-júrttyng esinde. Azamat aqyn sol biyiginen týspeui kerek edi. Abaylamasan, búl zamanda ómir boyy mysqaldap jinaghan abyroyyndy bir-aq sәtte shelektep tógip aluyng op-onay.

Jalghyz «Halyq kongresi» ghana emes, qazir aldaghy saylauda biylikting bir púshpaghyna ilinsek-au degen jegi qúrt basqa partiyalardy da, jekelegen memleket qayratkerlerin de eki úshty, jaltaq jaghdaygha týsirip otyr. Olardyng keybireui Qazaqstannyng kóp últtylyghyn, ekonomikalyq jaqtan bireulerge sýienbese ózdiginen kýn kóre almaytynyn tilge tiyek etedi. Azamattyq qogham qúru degen úrandy kóldeneng tartyp, últtardyng teng qúqyqtyghyn, tym qúrysa ózderi biylik basynda túrghanda el irgesi tynysh boluyn kóbirek uaghyzdaydy. Dúrys-aq. Dostyq pen tynyshtyqqa kim qarsy bolady? Tayauda ghana «Últtar dostyghynyng laboratoriyasynan» ótken qazaqstandyqtargha búl úrannyng eshqanday janalyghy joq. Alayda últtar tendigi de, sayasy ahualdyng ornyqtylyghy da – tәuelsizdiktin, qazaq halqynyng kónbistigining esebinen bolmauy kerek.

Jalpy, kórshi eldermen sanasu, óz ishimizdegi ózge últ ókilderining qabaghyna qarau jaghynan Qazaqstangha eshkimning de ókpesi bolmaugha tiyis. Resey ýkimeti basqasha oilap qalmasyn, aramyzdaghy orys tildi aghayyndardyng kóniline qayau týspesin dep, basqa respublikalar tәuelsizdigin alyp, jan-jaqqa tarap ketkende, ydyraghan imperiyanyng qúlazyghan júrtynda eng sonyna deyin otyrghanymyz ótirik emes qoy. Irgeles bauyrlarymyz Qyrghyzstan men Ózbekstan tәuelsizdikterin qonyr kýzde: biri 30-tamyzda, ekinshisi 1-qyrkýiekte jariyalap, óz otaularyn tigip jatqanda, Qazaqstan parlamenti tәuelsizdik alugha asyqpay, 16-jeltoqsangha deyin ýsh jarym ay әldeneni kýtumen boldy. Sirә, sol ýshin de keler úrpaqtan keshirim súraugha tura keler. Óitkeni, olar memleket meyramy sanalatyn tәuelsizdik kýnin ómir boyy qaqaghan qysta, tonazyp jýrip toylaytyn bolady. Áy, osydan keyin de «Qazaqtar ózinen basqany oilamaydy, basqagha qysym jasaydy» dep bireuler kinә taghar ma eken?!

Bir búl emes, biyl últtyq aqshany auystyru kezinde sol jaghday taghy qaytalandy. Ekonomikalyq odaq qúryp, som aimaghyn saqtap qalu jóninde bastama kótergen taghy bizding Qazaqstan boldy. Niyetimiz haq edi. Negizgi alys-beris Reseymen arada jýretin bolghandyqtan, ejelgi ýrdisterdi ýzbeuge tyrystyq. Tól tengemizdi sandyqqa salyp qoyyp, som aimaghynda eng sonyna deyin shydap otyrdyq. Biraq, amal ne, Resey ýkimeti ol qadirimizdi bilmedi. Bank iyeleri uәdesinde túrmay, bizdi taghy da taqyrgha otyrghyzyp ketti. Nәtiyjede, ótpeytin eski aqshanyng tasqyny jan-jaqtan bizge qaray aghylyp, tal týste tonala jazdadyq... Áriyne, kórshining óz uәdesinde túrmauy adaldyqqa jatpaydy. Sonymen birge, ýnemi san soghyp, aldanyp qala beru de jaqsy ataq әpermeytini anyq. Óz túrghysynan, Resey ýkimetin de týsinuge bolady. Olar da tirkemeli «artyq jýkti» qashanghy sýirey bersin. «Bólingen ekensin, endi bizge iyek artpay, óz kýnindi ózing kór» deuge qaqysy bar ghoy.

Shýkir, Qazaqstan ýkimeti de qamsyz emes eken. Mine, tól tengemizdi qolymyzgha ústap, mәre-sәre boldyq ta qaldyq. Óz aqshamyz joqta tәuelsiz elmiz dep qalay jýrgenbiz, shynynda? Bir-aq kýnde memlekettik nyshandarymyz týgendelip, kónilimiz ornyqqanday boldy. «Óz ýiinde asyng bolsa, kisi ýiinde qasyng bar ma» degendey, óz aqshamyz bola túryp, bireulerge telmendep nesine alaqan jaydyq eken degen de oy keledi bir jaghynan. Áytkenmen, qazaq tengesin qolyna ústaghan әr adam ózin әr týrli sezinui mýmkin. Bireuler ýshin ol – jay aiyrbas qúraly, tólem birligi ghana. Al osy elding bayyrghy patrioty ýshin, qazaq tengesi – tәuelsizdik tiregi, últ maqtanyshy, respublika baylyghyn jan-jaqqa tasyp әketpeuding qorghanys-qamaly. Eng bastysy, búdan bylay qazaq jerine kelgender tabaldyryghymyzdan tayrandap ótpeydi, aldymen tengemizge tengerilip, ibamen iyilip ótetin bolady.

Preziydent túghyrnamasynda bizdegi iydeologiyalyq qúrylymdardyng bastau kózderining biri – halyqtyq dәstýrde, salt-sanada jatqany oryndy eskerilgen. Búl mәselening demokratiyalyq, qúqyqtyq qogham qúrugha da tikeley qatysy bar. Ásili, qazaq halqy – tabighatynan demokrat halyq. Bizding halqymyz patshalyq Resey men keyingi qyzyl imperiya kezinde bolmasa, diktatura degendi bilgen emes. Eshkimning jerin basyp almaghan, eshkimdi qúl etpegen elmiz. Bayaghy qazaq handyghy túsynda handar óz elin han kenesi jәne biyler kenesi arqyly basqaryp otyrdy. Búl býgingi tilmen aitqanda, eki palatadan túratyn parlament ispetti. Qangha-qan alu, ólim jazasyna kesu degenimiz sonau Esim hannyng kezinde tәrki etilip, onyng ornyna qún zany engizilgen. Tәukening «Jeti jarghysynda» búl zang tolyq kýshine enip, odan arman nyghaya týsti. Handyq týzim taraghan song qazaqqa ólim jazasyn әkelgen Resey zany men Islam sharighaty.

Al qazaqtyng bәrinen de ar-úyatty joghary qoyatyny, adamgershilik, imandylyq qasiyetteri, tabighatty qaster tútuy, keyin әr týrli әserge úshyrap, kómeski tartqanymen, jalpy qonaqjaylyghy, jat júrttyq jolaushynyn, ne qúdayy qonaqtyng aldyna bar adal asyn tosyp, tóbesine kóterui býginge deyin saqtalyp keledi. Eger bizding respublikamyz, dýniyedegi túrlauly, ornyqty, tynysh elderding biri sanalsa, ol – eng aldymen, qazaq halqynyng osy kenpeyildiligining arqasy. Eger shetten kelgen kirmelerding ózderi býlik shygharmasa, qazaq halqy, preziydentimiz aitqanday, ózining el iyesine layyq úiytqylyq qyzmetin búdan keyin de atqara bererinde kýmәn joq...

Áytse de, kelimsekter arasynda kerisinshe oilaytyndar da bar eken. Men jaqynda respublikalyq nemis qayta damu qoghamnyng tóraghasy, «Doyche Aligemayne» gazetining bas redaktory Konstantin Erlihtyng 13-qarasha kýni «Qazaq memleketi» gazetine bergen súhbatynan mynaday joldardy oqyp qayran qaldym: «bizding qazaq halqyna eshqanday ziyanymyz joq. Qazaqstandaghy europalyqtar el ishindegi tynyshtyq úiytqysy dep bilemin. Mening kәmil senimim boyynsha, eger Qazaqstanda basqa halyqtar bolmasa, qazaqtar ru-rugha, jýz-jýzge bólinip, ózara qyrqysyp ketui mýmkin» depti bir qoghamnyng bildey tóraghasy. Demek, onyng payymdauynsha, Qazaqstandaghy birlestirushi, úiytqy       últ – qazaqtar emes, europalyqtar kórinedi. Tek, olar boylaryndaghy sol qasiyetin bir emes, dýniyejýzilik eki soghystyng oshaghy bolghan, qazir de atys-shabys toqtamaghan Europagha baryp nege kórsetpey jýrgeni týsiniksiz.

Túghyrnamada sosialistik iydeyalardyng da tәuir jaqtary bizge jat emestigi atap kórsetilgen. Aytty-aytpady, biz bәrimiz de sosialistik qoghamda tuyp ósken jandarmyz ghoy, óz tarihyna topyraq shashqyng kelmeydi. Onyng ýstine, biz sosializmdi taza kýiinde kóre de almadyq. Biz biletin sosializmge imperiyalyq, otarshyldyq sayasattar aralasyp otyrdy. Mәselen, 32-jylghy genosidty, 37-jylghy repressiyany sosializmnen kóremiz be, әlde onyng ar jaghynda búghyp jatqan taghy bir pәle bar ma? Anyghynda, osynyng bәri – qazaq halqyn jer betinen joyyp jiberudi kózdegen imperiyanyng josparly sayasatynan tughan. Áyteuir, otarshyldyq pen sosializmning shyqqan jeri, qorghaytyn qojasy bireu bolghandyqtan, biz búl úghymdardy jii shatastyra beremiz.

Al taza sosialistik iydeyalargha kelsek, onyng әleumettik tendik, adam enbegin qanamau, qoghamdaghy iygilikterdi teng paydalanu, adamdardyng teng qúqyqtyghy... Mine, osylar jaman ba? Mynau qajetsiz dep syzyp tastaytyn biri joq. Ásili, búl iydeyalardyng ótimdiligi bizge jastayymyzdan jattalghandyghynda emes, ómirshendiginde. Adamzat qoghamy bar jerde әdildik, tendik turaly úghymdar jasay beredi. Onyng ýstine, biz qazir jeke menshikti, bazarly ekonomikany negiz etken jana qogham qúrghaly jatyrmyz. Barshagha týsinikti tilmen aitsaq, ol qoghamnyng aty – kapitalizm. Endeshe, tayau bolashaqta adamdar әleumettik jikke, tapqa bólinbey túra almaydy. Búl kýnde eng damydy degen kapitalistik elde baylar 5 payyz, ortashalar 20-25 payyzdan aspaydy. Al halyqtyng qalghan 70 payyzy ortadan tómen, kedeyler tobyn qúramasqa amaly joq. Olardyng súlbasy bizding elde de kórine bastady. Demek, qogham әleumettik jikke bólingen eken, olardyng arasynda ýnemi «tap kýresi» qyzyp jatpaghanymen, tómengi tap tendikke úmtylmay, óz mýddesin qorghamay túra almaydy. Sosialistik iydeyalardyng bizge jat bolmaytyn bir sebebi osynda.

Túghyrnamanyng ekonomikalyq reformalar jayyn bayandaytyn tarauynda ózimizden shyqqan kәsipkerlerdi qoldau turaly óte oryndy aitylghan. Rasynda da, bolashaq bankirler, ónerkәsip alpauyttary, saudanyng syryn úghyp, kiltin ústaghan iri biznesmender ózimizden shyqpayynsha, kósegemiz kógermeytini anyq. Búiyrsa, ol jaghy da oryndalar. Tek sol kәsipkerler qazirgidey әldekimderding jetegimen emes, tabighy týrde ósip shyqsa, sharuanyng kózin tanityn naghyz iskerlerge keng jol ashylyp, teng mýmkindik jasalsa degen tilek bar. Al qazirgi joly bolyp, jilikting mayly basyn ústap jýrgenderge qarap otyrsanyz, kópshiligi – keshegi is basyndaghy tórelerding ilik-shatystary, býgingi biylik basynda otyrghandardyng balasy, bajasy, ne jiyeni bop shyghady. Bәlendey ózgeris joq, sol bayaghy nomenklatura. Búlardyng kóbi – jekeshelendiru turaly sybys shyqpay túryp-aq, memleket mýlkin su tegin basyp qalghandar. Basqalar manayyna bara almaytyn bankining esigi – olar ýshin aiqara ashyq. Búl jaghday qazirding ózinde-aq júrtshylyq arasynda narazylyq tudyruda. Bireuding tym tez bayyghanyna emes, kópe-kórineu jasalyp otyrghan әleumettik tensizdikke narazy. Osy qyjyldyng týbi qiyastyqqa ainalmasyna kim kepil. Eger biz shyn mәninde qoghamnyng týbegeyli tynyshtyghyn oilaytyn bolsaq, kelispeushilikti tek últtardyng arasynan ghana izdemey, әleumettik   toptardyng arasyndaghy týiinderdi de der kezinde sheship otyrghan teris bolmaydy.

Al memlekettik qúrylysty jetildire týsu jóninde bizding aitarymyz kóp emes. Aldaghy uaqytta Qazaqstan Jogharghy Kenesining kәsiby parlamentke ainalatyny, atqarushy ýkimet pen zang shygharushy organnyng ara-jigi aiqyndalatyny jayynda az aitylyp jýrgen joq. Tek qazirgi saylau jýiesin qaytadan retteu kerek bolar. Biylghy ishinara saylau kezinde deputatyqqa ýmitkerler arasynda mal shashu jolymen dauysty satyp alu faktileri úshyrasty. Eger búghan der kezinde tiym salynbasa, alauyzdyqtyng taghy bir oshaghy osy aradan órshui ghajap emes. Qazir Almaty qalasy men kóptegen oblys, audandarda kenester óz ókilettigin merziminen búryn toqtatugha sheshim qabyldady. Kenesterding búlaysha óz qyzmetin toqtatuy onyng mýlde qajetsizdiginen emes, qoldarynda eshqanday biylik qalmaghandyghynan dep úghynuymyz kerek. IYә, «barlyq biylik kenesterge berilsin» dep úrandaghanymyzben, osy bir ókiletti mekemege qashan biylik tiyip kórip edi?! KSRO kezinde eki tizgin, bir shylbyr kompartiyanyng qolynda bolsa, qazir ol týgelimen әkimderding qolyna ótip ketip otyr. Qayta, búryn partiya komiytetteri sharuashylyqty kenesterding qolymen basqarushy edi, qazir ol mindetten de bosap qaldy. Múnday jaghdayda kenesterdin, shynynda da, arenadan ketpeske amaly joq. Demek, búdan bylay jergilikti orynda biylikti bir qolgha toptastyrghan jón bolar. Bolashaqta olardy әkim dep ataymyz ba, әlde tóragha deymiz be, tek kim de bolsa, jogharydan taghayyndalmay, demokratiyalyq jolmen saylanuy, halyq aldynda óz qyzmetinen esep berui kerek. Teginde qúqyqtyq qogham talaby da, el tilegi de osyghan sayady.

Aytpay ketuge bolmaytyn taghy bir mәsele – keyingi uaqytta rushyldyq, jershildik pighyldardyng qaytadan bas kótere bastaghany. Óz túghyrnamasynda osy bir kesirli jaghdaydy preziydent te ainalyp óte almaghan. Ol songhy kezde rulyq, tamyr-tanystyqtyn, tuystyq pen jerge bólinuding tipti ókimet qúrylymdarynda, qarjy jәne kommersiya salalarynda da órken jaya bastaghanyn aita kelip: «jalpy alghanda, qazirgi ru-taypalyq iydeologiya – últtyng ishtey ydyrauy men baghdardan aiyryludyng óte qauipti týri. Sondyqtan, memlekettik iydeologiyanyng ózekti mindeti – osy rulyq taptauryndy jong» ekenin qaytalap eskertken.

Preziydentimiz aitsa aitqanday, óz aramyzda rugha, jýzge jiktelu qazaq halqyn dýniyejýzi aldynda úyatqa qaldyratyn, qazaqty orta ghasyrlyq dengeyindegi әldebir jabayy júrt etip kórsetetin, eng ziyandy nәrsege ainalyp otyr. Eger keybir kelimsekter: «Biz bolmasaq, qazaqtar ózin-ózi basqara almay, birining etin biri jeydi» dese, bizding osynday osal jerimizdi bilgendikten aitady. Rushyldyq, jershildik sekildi jany siri shyrmauyqtyng qashanda payda týsetin jerde, aqsha men mansaptyng manynda jýretini belgili. Ol – әsili, ziyaly qauym men atqaminerlerding «auruy». Sondyqtan, búl dertten eng aldymen memleketting basqaru apparaty, baspasóz, iydeologiya mekemelerining taza boluyn tiler edik.

Biraq búl turaly da alypqashpa әngimeler az emes. Biletinderding tóndirip aituynsha, qazirgi ministrler kabiynetining iydeologiya jónindegi orynbasarynan bastap, baspasóz ministri, qazaq teleradio kompaniyasynyng býkil basshylyq qúramy, uniyversiytetterding rektorlary, jetekshi gazetterding redaktorlary men respublikalyq baspalardyng basshylary – týgelge juyq bir ónirding adamdary kórinedi. Túghyrnamada: «rulyq tamyr-tanystyq ýkimet qúrylymdarynda da órken jaya bastady» degende, preziydentting menzep otyrghany osylar emes pe eken? Basqa saladay emes, baspasózdegi jikshildik badyrayyp kórinip túrady. Búl kýnde jelkemizde tónip túrghan arnayy senzura bolmaghanymen, qazir keybir gazet redaktorlary búl mindetti ózderi atqaruda. Olar ózderine kórsetilgen senimdi aqtaudyng birden-bir joly balama úsynystar men syn pikirlerdi ótkizbeu, әkimshilikke shang juytpau dep týsinetin sekildi. Eger búl jaghday búdan bylay da jalghasa beretin bolsa, týbinde qoghamdyq aqyl-oydyng erkin damuyna túsau sala ma degen qauip bar.

Qazaq halqy ótpeli dәuirde qanday qiynshylyqqa úshyrasa da, býiirin toghaytyp túrghan bir asyl qazynasy bar. Ol – zaryghyp baryp qol jetkizgen tәuelsizdigi. Sol tәuelsizdigine qylau týspese, eldigin eshkim qorlamasa, basqa tauqymetting bәrine bizding halqymyz shydaydy. Al oghan shydamaghan, ózderine tәuir qonys izdep, esi barda elin tapqysy kelgenderding shylbyryna oralyp, shaujayyna jarmasudyng esh jóni joq. Kelgende kekilinen sylasaq, ketkende sauyrynan sipap, razy-hoshtyqpen shygharyp saluymyz kerek. Qazir kelimsekterding kóbi qos azamattyqqa ýmit artyp otyr. Jalpy búl mәseleni de keyinge sozbay, tólqújatymyzdy taratyp, óz azamattyghymyzdy aiqyndaytyn mezgil jetti.

Azattyqtyng әbden aiy ótkendikten bolar, biz qazir keybir úghymdardy jii qaytalaudy únatamyz. Eki sózimizding biri – egemendik, tórt sózimizding biri – tәuelsizdik, Qazaqstan atalghan jerde osy eki sóz qalmay birge jýredi. «Ege-
mendi elimiz», «tәuelsiz Qazaqstan...» Onymyz syrt adamdargha әldebir maqtan siyaqty kórinui de mýmkin. Mәselen nemister, fransuzdar óz elderin «egemendi Germaniya» nemese «tәuelsiz Fransiya» dep atasa kýlkili bop shyghar edi. Biz de búdan bylay «egemendik», «tәuelsizdik» degen sózderdi kóp qaytalap dәmin ketirmey, ony endi is jýzinde ornyqtyruymyz kerek. Bizding iydeyalyq múrattarymyzdyng týp qazyghy da, ishki-syrtqy sayasatymyzdyng búljymas baghyty da – sol tәuelsizdik bolugha tiyis.

Qabdesh Júmadilov

1993 jyl.

Abai.kz