رەداكتسيا: Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى وقىرماندارىنىڭ نازارىنا جازۋشى، قازاقستاننىڭ، قازاقتىڭ حالىق جازۋشىسى، مارقۇم قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ 90-شى جىلدارى جازىلعان ماقالاسىن ۇسىنىپ وتىرمىز. ماقالانى رەداكتسيامىزعا جازۋشىنىڭ ۇلى، بەلگىلى تاريحشى، عالىم ارمان ءجۇمادىلوۆ ۇسىندى...

(پرەزيدەنت تۇعىرناماسىن وقىعاندا تۋعان ويلار)

قازاق قوعامى بۇل كۇندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان اسا كۇردەلi جاعدايدى باستان كەشiرۋدە. ۇزاق جىل ادامزات كوشiنەن كوز جازىپ، ازاتتىق، ەركiندiك دەگەننiڭ، يەلiك، قوجالىق دەگەننiڭ نە ەكەنiن ۇمىتا باستاعان بۇگiنگi ۇرپاق ويلاماعان جەردەن يمپەريانىڭ كازارمالىق بۇعاۋىنان بوساپ، بوستاندىق الەمiنە شىققاندا، قايدا بەت الارىن بiلمەي ابىرجىپ قالعانى انىق. بيولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، تۋعالى زووپاركتە تiرشiلiك ەتiپ، قاپاستا قولدان ازىقتانىپ ۇيرەنگەن جولبارىس ەكەش جولبارىستى دا بiردەن ورمانعا اپارىپ تاستاساڭىز، بiرازعا دەيiن ءوز جەمiن تاۋىپ جەي الماي، قاتتى قينالاتىن كورiنەدi. جەتپiس جىل بويى سوتسياليزمنiڭ «ورتاق قازانىنان» ءدام تاتقان كوپ ادامداردىڭ قازiرگi حالi توردان بوساعان سول جولبارىستى ەسكە تۇسiرەدi.

جۋىق ارادا iرگەسi ىدىراماستاي كورiنەتiن قىزىل يمپەريانىڭ شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇسiپ، كوممۋنيستiك يدەولوگيانىڭ كۇتپەگەن جەردەن كۇرت كۇيرەگەنi سونشا، جۇرتشىلىق جاڭا جاعدايعا دايىندالىپ ۇلگەرە المادى. راس، «بۇلاي ءومiر سۇرۋگە بولمايدى» دەپ، كەزiندە توتاليتارلىق جۇيەنi سىناپ-مiنەۋشiلەر از بولعان جوق. بiراق ەسكi جۇيە كۇيرەپ، قولعا بيلiك تيگەندە، قالاي ءومiر ءسۇرۋ كەرەك ەكەنiن سول سىنشىلاردىڭ ءوزi دە ناقتى بiلمەيتiن بولىپ شىقتى. مۇنداي جاعدايدا، شالعاي تۇپكiردە جاتقان وتار ەل قازاقستاندى بىلاي قويىپ، ۇزاق جىلدار بويى يمپەريانىڭ تۇتقاسىن ۇستاعان ماسكەۋدiڭ ءوزi دە بiردەن جول تاۋىپ كەتە العان جوق. شوۆينيستiك پيعىلداعى كونسەرۆاتورلار بيلەپ-توستەپ قالعان باياعى زامانىن كوكسەپ، كسرو-نى قايتا تiرiلتۋگە تىرىسسا، رەفورماشىل دەموكراتتار دا باعانى بەتiمەن قويا بەرiپ، بازارلى (نارىقتىق ەمەس) ەكونوميكانى جالاڭ ۋاعىزداۋدان باسقا، تەوريالىق جاقتان جالپى جۇرتتى مويىنداتارلىقتاي مانەرلi ەشتەڭە ۇسىنا المادى. ناتيجەدە، رەسەيدi ىرىڭ-جىرىڭ تۇراقسىزدىق جايلاپ، ونىڭ كەسiرi ەندi مiنە كورشiلەرiنە تيiپ وتىر.

الايدا، سوتسياليستiك جۇيەگە تونگەن داعدارىس ورتاق بولعانىمەن، ءار ەلدiڭ تۇيىقتان شىعۋ جولى ءار باسقا. تiپتi, بiر قالىپتان شىققانداي بوپ كورiنەتiن بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ بۇدان بىلايعى باعىت-باعدارى بiر-بiرiنە ۇقساماۋى مۇمكiن. ويتكەنi ءار ەلدiڭ تاريحي قالىپتاسقان گەوساياسي جاعدايى، دەموگرافيالىق قۇرامى، ەكونوميكالىق كۇش-قۋاتى بiركەلكi ەمەس... سوندا قازاقستان قانداي جولدى تاڭداۋى كەرەك؟ كiمدەردi ۇلگi تۇتادى؟ ونىڭ قوعامدىق، يدەيالىق قۇرىلىمى قانداي بولماق؟ بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ تابۋعا كەلگەندە، جاسىراتىنى جوق، بiزدiڭ گۋمانيتارلىق عىلىمدار بالاڭدىق، دارمەنسiزدiك تانىتىپ وتىر. ونىڭ بiر سەبەبi, بiلiكتi مامانداردىڭ ازدىعى دەسەك، ەكiنشi سەبەپ: جوعارىدان نۇسقاۋ كۇتiپ داعدىلانعان عالىمدارىمىز ءالi دە قورعانشاقتاپ، ءالiپتiڭ ارتىن باعىپ ءجۇر.

مiنە، وسىنداي جاعدايدا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تاياۋدا جارىق كورگەن «قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قوعامنىڭ يدەيالىق بiرلiگiندە» دەپ اتالاتىن تۇعىرناماسى سول ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىراتىن، وتپەلi كەزەڭدi جان-جاقتى سيپاتتاعان، بولاشاققا باعىت-باعدار سiلتەيتiن بiردەن-بiر ەڭبەك دەۋگە بولادى. «كەيدە بي ايتقاندى قۇل دا ايتادى، بiراق اۋزىنىڭ داۋاسى جوق» دەگەن ءسوز بار. وسى تۇرعىدان العاندا، بiر قوعامنىڭ يدەولوگيالىق قۇرىلىمى سەكiلدi اسا كۇردەلi دە جاۋاپتى جۇمىستى پرەزيدەنتتiڭ ءوزi باستاپ بەرۋi بار جاعىنان دا دۇرىس بولدى.

ارينە، كوسەمنiڭ ءسوزi, سەزدiڭ قاۋلىسى جارىققا شىعىسىمەن، قول-اياعىن جەرگە تيگiزبەي iلiپ اكەتiپ، ونىڭ بويىنان بiردە-بiر مiن تاپپاي، جارىسا ماقتايتىن باياعى زامان ءوتتi. قازiر نە نارسەگە دە اقىل – قازى، وي – تارازى دەيتiن ۋاقىت كەلدi. ونىڭ ۇستiنە ءوز تۇجىرىمدارىن تالقىلاۋعا جاتپايتىن، اقيقاتتىڭ بiردەن-بiر كوزi دەپ پرەزيدەنتتiڭ ءوزi دە ايتپاعان. قايتا يدەولوگيا سەكiلدi شەتiن نارسەدە ادام ساناسىنا زورلىق جۇرمەيتiنiن، باسقا دا كوزقاراستار مەن وي-پiكiرلەرگە جول اشىق ەكەنiن مۇقيات ەسكەرتكەن. سونداي-اق، كوپ ۇلتتى قازاقستان جاعدايىندا وتپەلi ءداۋiردiڭ سىر-سيپاتىن بiر ەڭبەكتە ءتۇپ-تۇگەل بايانداپ شىعۋ مۇمكiن دە ەمەس. تۇعىرنامانىڭ كەي تۇستارى قىسقا قايىرىلىپ، كەي ماسەلەنiڭ بەتi اشىلماي جاتسا، ونى دا ءتۇسiنۋiمiز كەرەك. بiر ەلدiڭ امبەگە ورتاق باسشىسى بولعان سوڭ، پرەزيدەنتتiڭ دە قازبالاپ ايتا بەرمەيتiن، جالپى باعىت-باعداردى تۇسپالداپ، مەڭزەپ قانا وتەتiن كەزدەرi بولادى. ونداي تۇستاردى جۇرتشىلىققا تاراتا ءتۇسiندiرۋ، ورتاق iسiمiزدi حالىقتىڭ كوكەيiندە جۇرگەن ويلارمەن تولىقتىرۋ، ەسكەرiلمەي جۇرگەن ماسەلەلەردi ەلباسىنىڭ ەسiنە سالۋ – قالام ۇستاپ جۇرگەن زيالى قاۋىمنىڭ پارىزى بولسا كەرەك.

پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ بۇگiنگi قازاقستاننىڭ قوعامدىق-ساياسي جاعدايىن، ەكونوميكالىق مۇڭ-مۇقتاجىن ءدوپ باسىپ تانۋى، ونى بiلگiرلiكپەن تالداۋى ەشقانداي دا داۋ تۋدىرمايدى. بiز مۇرات ەتكەن جاڭا يدەولوگيالىق قۇرىلىمنىڭ اسپاننان تۇسپەيتiنi, ونىڭ وزiمiزدە بۇرىننان بار ۇلتتىق داستۇرلەر مەن سوتسياليستiك يدەيالاردىڭ جانە ادامزاتقا ورتاق ليبەرالدىق كوزقاراستاردىڭ جاقسى جاقتارىنان ءنار الاتىنى تۋرالى تۇجىرىمدارى كوپتiڭ كوڭiلiنەن شىعارى ءسوزسiز. ال كوپ ۇلتتى قازاقستاندا ۇلتتىق ماسەلەنi شەشۋدiڭ بiردەن-بiر جولى قازاق ۇلتىنىڭ بiرiكتiرۋشi ءرولiن نىعايتا وتىرىپ، بارلىق حالىقتاردىڭ تەڭدiگiن قامتاماسىز ەتۋ دەگەن قاعيدا – بۇل تۇعىرنامانىڭ نەگiزگi وزەگi دەۋگە بولادى. سونداي-اق، پرەزيدەنتتiڭ: «بiزدiڭ ەرەكشەلiگiمiز بەن قيىندىعىمىز مىنادا: بiزگە دەيiن نارىققا كوشۋدi مەملەكەتتi قۇرۋ جانە دەموكراتيالاندىرۋ iسiمەن بiر مەزگiلدە ەشكiم دە جۇزەگە اسىرعان جوق» دەگەن پiكiرiمەن دە كەلiسپەۋ مۇمكiن ەمەس. بiزدiڭ بۇل جولعى ماقساتىمىز – پرەزيدەنت تۇعىرناماسىن باستان-اياق تالداۋ ەمەس، سول ەڭبەكتەن العان اسەرiمiزدi كوكەيدە جۇرگەن كەيبiر ويلارمەن ورايلاستىرا ورتاعا سالۋ بولماق.

ءيا، وتپەلi داۋiردە قازاق قاۋىمىنىڭ الدىندا اسا جاۋاپتى مiندەتتەر تۇر. اۋپiرiمدەپ ءجۇرiپ ازاتتىققا جەتكەن بiزدiڭ ۇرپاقتىڭ ماڭدايىنا تاعدىر: تاۋەلسiز مەملەكەت قۇرۋ، ەل باسقارۋ iسiن دەموكراتيالاندىرۋ، وسىمەن بiر مەزگiلدە بازارلى ەكونوميكا جۇيەسiنە كوشۋ باقىتىن جازىپتى. بۇگiنگi وتپەلi كەزەڭنiڭ ەڭ ماڭىزدى بەلگiلەرi دەپ، مiنە، وسى ۇشەۋiن اتار ەدiك. الايدا بiز ءۇشiن ءدال قازiر وسىلاردىڭ قايسىسى باستى ورىندا تۇرادى؟ ەگەر ءوزارا تىعىز بايلانىستى وسى ءۇش مۇراتتىڭ قالايدا بiرەۋiن تاڭداۋ قاجەت بولسا، بiز الدىمەن قايسىسىنا قول سوزار ەدiك؟ مۇنى اجىراتا بiلۋ قاشاندا ماڭىزدى. ويتكەنi مەملەكەت ساياساتىن دۇرىس سارالاۋ كوپ جاعدايدا زاماننىڭ باستى بەلگiسiن ءدال ايقىنداۋعا بايلانىستى.

بۇكپەلەمەي اشىعىن ايتار بولساق، جاڭاعى ءۇش مۇراتتىڭ بiز ءۇشiن ەڭ قىمباتى دا، ەش ويلانباستان الدىمەن قول سوزارىمىز دا تاۋەلسiزدiك ەكەنi داۋسىز. تەگiندە بۇل ۇعىمدى باسقا ەشنارسەمەن دە تەڭەستiرۋگە بولمايدى. ەركiندiك، تاۋەلسiزدiك دەگەن – بiز ءۇشiن ەل باسقارۋدىڭ جاي بiر فورماسى ەمەس، اتا-بابانىڭ عاسىرلار بويى اڭساپ كۇتكەن ارمانى، مەن جەتپەسەم سەن جەت دەپ ۇرپاققا قالدىرعان اماناتى. ءارi-بەرiدەن سوڭ، بiزدiڭ اتالارىمىز: «شiركiن-اي، بازارلى ەكونوميكاعا قاشان جەتەر ەكەنبiز» دەپ تە، «قاشان دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق قوعام قۇرار ەكەنبiز» دەپ تە، بالەندەي باس قاتىرماعان بولار. ال ەركiندiك، تاۋەلسiزدiك دەسە كوكiرەگi قارس ايىرىلىپ، بiر كەزدە قولدان شىعىپ كەتكەن ازاتتىق جولىندا باسىن بەرۋگە ارقاشان ءازiر بولدى. قازiر دە بiز ءۇشiن تاۋەلسiز مەملەكەت قۇرۋدان اسقان قاستەرلi مiندەت جوق. ەگەر جاڭا زامانعا لايىق قۇقىقتىق، دەموكراتيالىق قوعام قۇرۋدا الدەبiر كەم-كەتiك بولىپ جاتسا، وكiنiشi جوق، تۇزەتۋگە بولادى. ەگەر بازارلى ەكونوميكاعا كوشۋدە الدەقالاي اياعىمىزدى شالىس باسىپ الساق، ەشتەڭە ەتپەيدi, كەلەسi جىلى ەسەسiن قايىرامىز. تەك تاۋەلسiزدiككە قىلاۋ تۇسiرۋگە بولمايدى. ويتكەنi بۇل بوستاندىق بiزگە وسى جولى تىم تەگiن كەلگەندەي كورiنگەنiمەن، تاريح قويناۋىندا توگiلگەن قاننىڭ، اشىنعان جاننىڭ قايتپاس قارىمتاسى جاتىر.

وسى بiر اركiمگە ايان اقيقاتتى قايتالاپ وتىرعان سەبەبiمiز، سوڭعى كەزدە بiزدiڭ كەيبiر ازاماتتاردا تاۋەلسiزدiككە ءجۇردiم-باردىم قاراۋشىلىق بايقالادى. ماسەلەن، بيىلعى جىلى تمد ەلدەرiنiڭ بiرازى ەكونوميكالىق وداققا كiرiپ، قالايدا سوم ايماعىندا قالۋ كەرەك دەگەن بiر تۇسiنiكسiز قاربالاستىق تۋدى عوي. مiنە سول كەزدە بiزدiڭ ۇكiمەت باسشىلارىنىڭ اۋزىنان: «تولىق تاۋەلسiزدiككە جەتۋ ءۇشiن، ونىڭ بiر بولiگiنەن باس تارتپاساق بولمايدى» دەگەن دە سوزدەر شىعىپ قالدى. ارينە، شاراسىزدىقتان ايتىلعان ءسوز ەكەنi كورiنiپ تۇر. ايتسە دە: «قاپ، بالە-اي، وسىنى بەكەر ايتتى-اۋ!» دەپ سان سوققانىمىز راس. ويتكەنi تاۋەلسiزدiكتi ءبولiپ-جارۋعا بولمايدى عوي. ەگەر جانىمىز قىسىلعان سايىن تاۋەلسiزدiگiمiزدi اركiمگە بولشەكتەپ ۇلەستiرەتiن بولساق، بiراز جىلدان سوڭ وزiمiزدە نە قالادى؟!

تاۋەلسiزدiككە بايلانىستى بiزدەگi كەيبiر ساياسي پارتيالاردىڭ دا ۇستانعان باعىتىنا جiپ تاعۋ قيىنعا اينالىپ بارادى. ماسەلەن، «حالىق كونگرەسi» پارتياسىنىڭ ءالسiن-ءالi تاۋەلسiز قازاقستاندى رەسەي قۇزىرىنداعى كونفەدەراتسياعا كiرۋگە شاقىرعانىن قالاي تۇسiنۋگە بولادى؟ بiزدiڭ ويىمىزشا، بۇل ارەكەت بايىرعى حالىق اراسىندا بالەندەي بەدەلi جوق پارتيانىڭ الداعى پارلامەنت سايلاۋى قارساڭىندا كەلiمسەكتەردiڭ كوڭiلiن تابۋعا تىرىسۋىنان باسقا ەشتەڭە دە ەمەس. بiز ءۇشiن كونفەدەراتسيا – جاڭالىق پا ەكەن؟ ەستەرiڭiزدە بار ما: 1991-جىلدىڭ جازىندا، رەسپۋبليكالار تاۋەلسiزدiك جاريالاپ، جان-جاققا تاراپ كەتەر الدىندا، كرەملدە وتىرعاندار باعىنىشتى بودان ەلدەرگە سول كونفەدەراتسيانىڭ ءوزiن كوپ كورiپ، مۇنداي ۇسىنىسقا كەلiسپەي قويعان جوق پا ەدi. ەندi كەلiپ، «حالىق كونگرەسi» پارتياسىنىڭ، جەردەن جەتi التىن تاپقانداي، سول جاراپازاندى قايتا جاڭعىرتقانىنا جول بولسىن. بارiنەن دە وسىنداي قيسىنسىز سوزدەردiڭ تالانتتى اقىنىمىز ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ اۋزىنان شىققانى وكiنiشتi. ونىڭ وتكەندەگi «ورىس تiلiنە دە مەملەكەتتiك مارتەبە بەرiلسiن» دەگەن ۇسىنىسىن اقىندىق قىزبالىققا جورىعانبىز. ال مىنا ارەكەتiن ەشتەڭەمەن دە اقتاۋعا بولمايدى. ولجاستىڭ تالانتىن ءبارiمiز دە سىيلايمىز. ونىڭ اتوم پوليگونىنا قارسى «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنا سiڭiرگەن ەڭبەگi ەل-جۇرتتىڭ ەسiندە. ازامات اقىن سول بيiگiنەن تۇسپەۋi كەرەك ەدi. ابايلاماساڭ، بۇل زاماندا ءومiر بويى مىسقالداپ جيناعان ابىرويىڭدى بiر-اق ساتتە شەلەكتەپ توگiپ الۋىڭ وپ-وڭاي.

جالعىز «حالىق كونگرەسi» عانا ەمەس، قازiر الداعى سايلاۋدا بيلiكتiڭ بiر پۇشپاعىنا iلiنسەك-اۋ دەگەن جەگi قۇرت باسقا پارتيالاردى دا، جەكەلەگەن مەملەكەت قايراتكەرلەرiن دە ەكi ۇشتى، جالتاق جاعدايعا ءتۇسiرiپ وتىر. ولاردىڭ كەيبiرەۋi قازاقستاننىڭ كوپ ۇلتتىلىعىن، ەكونوميكالىق جاقتان بiرەۋلەرگە سۇيەنبەسە وزدiگiنەن كۇن كورە المايتىنىن تiلگە تيەك ەتەدi. ازاماتتىق قوعام قۇرۋ دەگەن ۇراندى كولدەنەڭ تارتىپ، ۇلتتاردىڭ تەڭ قۇقىقتىعىن، تىم قۇرىسا وزدەرi بيلiك باسىندا تۇرعاندا ەل iرگەسi تىنىش بولۋىن كوبiرەك ۋاعىزدايدى. دۇرىس-اق. دوستىق پەن تىنىشتىققا كiم قارسى بولادى؟ تاياۋدا عانا «ۇلتتار دوستىعىنىڭ لابوراتورياسىنان» وتكەن قازاقستاندىقتارعا بۇل ۇراننىڭ ەشقانداي جاڭالىعى جوق. الايدا ۇلتتار تەڭدiگi دە، ساياسي احۋالدىڭ ورنىقتىلىعى دا – تاۋەلسiزدiكتiڭ، قازاق حالقىنىڭ كونبiستiگiنiڭ ەسەبiنەن بولماۋى كەرەك.

جالپى، كورشi ەلدەرمەن ساناسۋ، ءوز iشiمiزدەگi وزگە ۇلت وكiلدەرiنiڭ قاباعىنا قاراۋ جاعىنان قازاقستانعا ەشكiمنiڭ دە وكپەسi بولماۋعا تيiس. رەسەي ۇكiمەتi باسقاشا ويلاپ قالماسىن، ارامىزداعى ورىس تiلدi اعايىنداردىڭ كوڭiلiنە قاياۋ تۇسپەسiن دەپ، باسقا رەسپۋبليكالار تاۋەلسiزدiگiن الىپ، جان-جاققا تاراپ كەتكەندە، ىدىراعان يمپەريانىڭ قۇلازىعان جۇرتىندا ەڭ سوڭىنا دەيiن وتىرعانىمىز وتiرiك ەمەس قوي. Iرگەلەس باۋىرلارىمىز قىرعىزستان مەن وزبەكستان تاۋەلسiزدiكتەرiن قوڭىر كۇزدە: بiرi 30-تامىزدا، ەكiنشiسi 1-قىركۇيەكتە جاريالاپ، ءوز وتاۋلارىن تiگiپ جاتقاندا، قازاقستان پارلامەنتi تاۋەلسiزدiك الۋعا اسىقپاي، 16-جەلتوقسانعا دەيiن ءۇش جارىم اي الدەنەنi كۇتۋمەن بولدى. ءسiرا، سول ءۇشiن دە كەلەر ۇرپاقتان كەشiرiم سۇراۋعا تۋرا كەلەر. ويتكەنi, ولار مەملەكەت مەيرامى سانالاتىن تاۋەلسiزدiك كۇنiن ءومiر بويى قاقاعان قىستا، توڭازىپ ءجۇرiپ تويلايتىن بولادى. ءاي، وسىدان كەيiن دە «قازاقتار وزiنەن باسقانى ويلامايدى، باسقاعا قىسىم جاسايدى» دەپ بiرەۋلەر كiنا تاعار ما ەكەن؟!

بiر بۇل ەمەس، بيىل ۇلتتىق اقشانى اۋىستىرۋ كەزiندە سول جاعداي تاعى قايتالاندى. ەكونوميكالىق وداق قۇرىپ، سوم ايماعىن ساقتاپ قالۋ جونiندە باستاما كوتەرگەن تاعى بiزدiڭ قازاقستان بولدى. نيەتiمiز حاق ەدi. نەگiزگi الىس-بەرiس رەسەيمەن ارادا جۇرەتiن بولعاندىقتان، ەجەلگi ۇردiستەردi ۇزبەۋگە تىرىستىق. ءتول تەڭگەمiزدi ساندىققا سالىپ قويىپ، سوم ايماعىندا ەڭ سوڭىنا دەيiن شىداپ وتىردىق. بiراق، امال نە، رەسەي ۇكiمەتi ول قادiرiمiزدi بiلمەدi. بانك يەلەرi ۋادەسiندە تۇرماي، بiزدi تاعى دا تاقىرعا وتىرعىزىپ كەتتi. ناتيجەدە، وتپەيتiن ەسكi اقشانىڭ تاسقىنى جان-جاقتان بiزگە قاراي اعىلىپ، تال تۇستە تونالا جازدادىق... ارينە، كورشiنiڭ ءوز ۋادەسiندە تۇرماۋى ادالدىققا جاتپايدى. سونىمەن بiرگە، ۇنەمi سان سوعىپ، الدانىپ قالا بەرۋ دە جاقسى اتاق اپەرمەيتiنi انىق. ءوز تۇرعىسىنان، رەسەي ۇكiمەتiن دە تۇسiنۋگە بولادى. ولار دا تiركەمەلi «ارتىق جۇكتi» قاشانعى سۇيرەي بەرسiن. «بولiنگەن ەكەنسiڭ، ەندi بiزگە يەك ارتپاي، ءوز كۇنiڭدi ءوزiڭ كور» دەۋگە قاقىسى بار عوي.

شۇكiر، قازاقستان ۇكiمەتi دە قامسىز ەمەس ەكەن. مiنە، ءتول تەڭگەمiزدi قولىمىزعا ۇستاپ، مارە-سارە بولدىق تا قالدىق. ءوز اقشامىز جوقتا تاۋەلسiز ەلمiز دەپ قالاي جۇرگەنبiز، شىنىندا؟ بiر-اق كۇندە مەملەكەتتiك نىشاندارىمىز تۇگەندەلiپ، كوڭiلiمiز ورنىققانداي بولدى. «ءوز ۇيiڭدە اسىڭ بولسا، كiسi ۇيiندە قاسىڭ بار ما» دەگەندەي، ءوز اقشامىز بولا تۇرىپ، بiرەۋلەرگە تەلمەڭدەپ نەسiنە الاقان جايدىق ەكەن دەگەن دە وي كەلەدi بiر جاعىنان. ايتكەنمەن، قازاق تەڭگەسiن قولىنا ۇستاعان ءار ادام ءوزiن ءار ءتۇرلi سەزiنۋi مۇمكiن. بiرەۋلەر ءۇشiن ول – جاي ايىرباس قۇرالى، تولەم بiرلiگi عانا. ال وسى ەلدiڭ بايىرعى پاتريوتى ءۇشiن، قازاق تەڭگەسi – تاۋەلسiزدiك تiرەگi, ۇلت ماقتانىشى، رەسپۋبليكا بايلىعىن جان-جاققا تاسىپ اكەتپەۋدiڭ قورعانىس-قامالى. ەڭ باستىسى، بۇدان بىلاي قازاق جەرiنە كەلگەندەر تابالدىرىعىمىزدان تايراڭداپ وتپەيدi, الدىمەن تەڭگەمiزگە تەڭگەرiلiپ، يبامەن يiلiپ وتەتiن بولادى.

پرەزيدەنت تۇعىرناماسىندا بiزدەگi يدەولوگيالىق قۇرىلىمداردىڭ باستاۋ كوزدەرiنiڭ بiرi – حالىقتىق داستۇردە، سالت-سانادا جاتقانى ورىندى ەسكەرiلگەن. بۇل ماسەلەنiڭ دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق قوعام قۇرۋعا دا تiكەلەي قاتىسى بار. ءاسiلi, قازاق حالقى – تابيعاتىنان دەموكرات حالىق. بiزدiڭ حالقىمىز پاتشالىق رەسەي مەن كەيiنگi قىزىل يمپەريا كەزiندە بولماسا، ديكتاتۋرا دەگەندi بiلگەن ەمەس. ەشكiمنiڭ جەرiن باسىپ الماعان، ەشكiمدi قۇل ەتپەگەن ەلمiز. باياعى قازاق حاندىعى تۇسىندا حاندار ءوز ەلiن حان كەڭەسi جانە بيلەر كەڭەسi ارقىلى باسقارىپ وتىردى. بۇل بۇگiنگi تiلمەن ايتقاندا، ەكi پالاتادان تۇراتىن پارلامەنت iسپەتتi. قانعا-قان الۋ، ءولiم جازاسىنا كەسۋ دەگەنiمiز سوناۋ ەسiم حاننىڭ كەزiندە تاركi ەتiلiپ، ونىڭ ورنىنا قۇن زاڭى ەنگiزiلگەن. تاۋكەنiڭ «جەتi جارعىسىندا» بۇل زاڭ تولىق كۇشiنە ەنiپ، ودان ارمان نىعايا ءتۇستi. حاندىق ءتۇزiم تاراعان سوڭ قازاققا ءولiم جازاسىن اكەلگەن رەسەي زاڭى مەن يسلام شاريعاتى.

ال قازاقتىڭ بارiنەن دە ار-ۇياتتى جوعارى قوياتىنى، ادامگەرشiلiك، يماندىلىق قاسيەتتەرi, تابيعاتتى قاستەر تۇتۋى، كەيiن ءار ءتۇرلi اسەرگە ۇشىراپ، كومەسكi تارتقانىمەن، جالپى قوناقجايلىعى، جات جۇرتتىق جولاۋشىنىڭ، نە قۇدايى قوناقتىڭ الدىنا بار ادال اسىن توسىپ، توبەسiنە كوتەرۋi بۇگiنگە دەيiن ساقتالىپ كەلەدi. ەگەر بiزدiڭ رەسپۋبليكامىز، دۇنيەدەگi تۇرلاۋلى، ورنىقتى، تىنىش ەلدەردiڭ بiرi سانالسا، ول – ەڭ الدىمەن، قازاق حالقىنىڭ وسى كەڭپەيiلدiلiگiنiڭ ارقاسى. ەگەر شەتتەن كەلگەن كiرمەلەردiڭ وزدەرi بۇلiك شىعارماسا، قازاق حالقى، پرەزيدەنتiمiز ايتقانداي، ءوزiنiڭ ەل يەسiنە لايىق ۇيىتقىلىق قىزمەتiن بۇدان كەيiن دە اتقارا بەرەرiندە كۇمان جوق...

ايتسە دە، كەلiمسەكتەر اراسىندا كەرiسiنشە ويلايتىندار دا بار ەكەن. مەن جاقىندا رەسپۋبليكالىق نەمiس قايتا دامۋ قوعامنىڭ توراعاسى، «دويچە الگەماينە» گازەتiنiڭ باس رەداكتورى كونستانتين ەرليحتىڭ 13-قاراشا كۇنi «قازاق مەملەكەتi» گازەتiنە بەرگەن سۇحباتىنان مىناداي جولداردى وقىپ قايران قالدىم: «بiزدiڭ قازاق حالقىنا ەشقانداي زيانىمىز جوق. قازاقستانداعى ەۋروپالىقتار ەل iشiندەگi تىنىشتىق ۇيىتقىسى دەپ بiلەمiن. مەنiڭ كامiل سەنiمiم بويىنشا، ەگەر قازاقستاندا باسقا حالىقتار بولماسا، قازاقتار رۋ-رۋعا، ءجۇز-جۇزگە ءبولiنiپ، ءوزارا قىرقىسىپ كەتۋi مۇمكiن» دەپتi بiر قوعامنىڭ بiلدەي توراعاسى. دەمەك، ونىڭ پايىمداۋىنشا، قازاقستانداعى بiرلەستiرۋشi, ۇيىتقى       ۇلت – قازاقتار ەمەس، ەۋروپالىقتار كورiنەدi. تەك، ولار بويلارىنداعى سول قاسيەتiن بiر ەمەس، دۇنيەجۇزiلiك ەكi سوعىستىڭ وشاعى بولعان، قازiر دە اتىس-شابىس توقتاماعان ەۋروپاعا بارىپ نەگە كورسەتپەي جۇرگەنi تۇسiنiكسiز.

تۇعىرنامادا سوتسياليستiك يدەيالاردىڭ دا ءتاۋiر جاقتارى بiزگە جات ەمەستiگi اتاپ كورسەتiلگەن. ايتتى-ايتپادى، بiز ءبارiمiز دە سوتسياليستiك قوعامدا تۋىپ وسكەن جاندارمىز عوي، ءوز تاريحىڭا توپىراق شاشقىڭ كەلمەيدi. ونىڭ ۇستiنە، بiز سوتسياليزمدi تازا كۇيiندە كورە دە المادىق. بiز بiلەتiن سوتسياليزمگە يمپەريالىق، وتارشىلدىق ساياساتتار ارالاسىپ وتىردى. ماسەلەن، 32-جىلعى گەنوتسيدتى، 37-جىلعى رەپرەسسيانى سوتسياليزمنەن كورەمiز بە، الدە ونىڭ ار جاعىندا بۇعىپ جاتقان تاعى بiر پالە بار ما؟ انىعىندا، وسىنىڭ ءبارi – قازاق حالقىن جەر بەتiنەن جويىپ جiبەرۋدi كوزدەگەن يمپەريانىڭ جوسپارلى ساياساتىنان تۋعان. ايتەۋiر، وتارشىلدىق پەن سوتسياليزمنiڭ شىققان جەرi, قورعايتىن قوجاسى بiرەۋ بولعاندىقتان، بiز بۇل ۇعىمداردى جيi شاتاستىرا بەرەمiز.

ال تازا سوتسياليستiك يدەيالارعا كەلسەك، ونىڭ الەۋمەتتiك تەڭدiك، ادام ەڭبەگiن قاناماۋ، قوعامداعى يگiلiكتەردi تەڭ پايدالانۋ، ادامداردىڭ تەڭ قۇقىقتىعى... مiنە، وسىلار جامان با؟ مىناۋ قاجەتسiز دەپ سىزىپ تاستايتىن بiرi جوق. ءاسiلi, بۇل يدەيالاردىڭ وتiمدiلiگi بiزگە جاستايىمىزدان جاتتالعاندىعىندا ەمەس، ومiرشەڭدiگiندە. ادامزات قوعامى بار جەردە ادiلدiك، تەڭدiك تۋرالى ۇعىمدار جاساي بەرەدi. ونىڭ ۇستiنە، بiز قازiر جەكە مەنشiكتi, بازارلى ەكونوميكانى نەگiز ەتكەن جاڭا قوعام قۇرعالى جاتىرمىز. بارشاعا تۇسiنiكتi تiلمەن ايتساق، ول قوعامنىڭ اتى – كاپيتاليزم. ەندەشە، تاياۋ بولاشاقتا ادامدار الەۋمەتتiك جiككە، تاپقا بولiنبەي تۇرا المايدى. بۇل كۇندە ەڭ دامىدى دەگەن كاپيتاليستiك ەلدە بايلار 5 پايىز، ورتاشالار 20-25 پايىزدان اسپايدى. ال حالىقتىڭ قالعان 70 پايىزى ورتادان تومەن، كەدەيلەر توبىن قۇراماسقا امالى جوق. ولاردىڭ سۇلباسى بiزدiڭ ەلدە دە كورiنە باستادى. دەمەك، قوعام الەۋمەتتiك جiككە بولiنگەن ەكەن، ولاردىڭ اراسىندا ۇنەمi «تاپ كۇرەسi» قىزىپ جاتپاعانىمەن، تومەنگi تاپ تەڭدiككە ۇمتىلماي، ءوز مۇددەسiن قورعاماي تۇرا المايدى. سوتسياليستiك يدەيالاردىڭ بiزگە جات بولمايتىن بiر سەبەبi وسىندا.

تۇعىرنامانىڭ ەكونوميكالىق رەفورمالار جايىن باياندايتىن تاراۋىندا وزiمiزدەن شىققان كاسiپكەرلەردi قولداۋ تۋرالى وتە ورىندى ايتىلعان. راسىندا دا، بولاشاق بانكيرلەر، ونەركاسiپ الپاۋىتتارى، ساۋدانىڭ سىرىن ۇعىپ، كiلتiن ۇستاعان iرi بيزنەسمەندەر وزiمiزدەن شىقپايىنشا، كوسەگەمiز كوگەرمەيتiنi انىق. بۇيىرسا، ول جاعى دا ورىندالار. تەك سول كاسiپكەرلەر قازiرگiدەي الدەكiمدەردiڭ جەتەگiمەن ەمەس، تابيعي تۇردە ءوسiپ شىقسا، شارۋانىڭ كوزiن تانيتىن ناعىز iسكەرلەرگە كەڭ جول اشىلىپ، تەڭ مۇمكiندiك جاسالسا دەگەن تiلەك بار. ال قازiرگi جولى بولىپ، جiلiكتiڭ مايلى باسىن ۇستاپ جۇرگەندەرگە قاراپ وتىرساڭىز، كوپشiلiگi – كەشەگi iس باسىنداعى تورەلەردiڭ iلiك-شاتىستارى، بۇگiنگi بيلiك باسىندا وتىرعانداردىڭ بالاسى، باجاسى، نە جيەنi بوپ شىعادى. بالەندەي وزگەرiس جوق، سول باياعى نومەنكلاتۋرا. بۇلاردىڭ كوبi – جەكەشەلەندiرۋ تۋرالى سىبىس شىقپاي تۇرىپ-اق، مەملەكەت مۇلكiن سۋ تەگiن باسىپ قالعاندار. باسقالار ماڭايىنا بارا المايتىن بانكiنiڭ ەسiگi – ولار ءۇشiن ايقارا اشىق. بۇل جاعداي قازiردiڭ وزiندە-اق جۇرتشىلىق اراسىندا نارازىلىق تۋدىرۋدا. بiرەۋدiڭ تىم تەز بايىعانىنا ەمەس، كوپە-كورiنەۋ جاسالىپ وتىرعان الەۋمەتتiك تەڭسiزدiككە نارازى. وسى قىجىلدىڭ ءتۇبi قياستىققا اينالماسىنا كiم كەپiل. ەگەر بiز شىن مانiندە قوعامنىڭ تۇبەگەيلi تىنىشتىعىن ويلايتىن بولساق، كەلiسپەۋشiلiكتi تەك ۇلتتاردىڭ اراسىنان عانا iزدەمەي، الەۋمەتتiك   توپتاردىڭ اراسىنداعى تۇيiندەردi دە دەر كەزiندە شەشiپ وتىرعان تەرiس بولمايدى.

ال مەملەكەتتiك قۇرىلىستى جەتiلدiرە ءتۇسۋ جونiندە بiزدiڭ ايتارىمىز كوپ ەمەس. الداعى ۋاقىتتا قازاقستان جوعارعى كەڭەسiنiڭ كاسiبي پارلامەنتكە اينالاتىنى، اتقارۋشى ۇكiمەت پەن زاڭ شىعارۋشى ورگاننىڭ ارا-جiگi ايقىندالاتىنى جايىندا از ايتىلىپ جۇرگەن جوق. تەك قازiرگi سايلاۋ جۇيەسiن قايتادان رەتتەۋ كەرەك بولار. بيىلعى iشiنارا سايلاۋ كەزiندە دەپۋتاتىققا ۇمiتكەرلەر اراسىندا مال شاشۋ جولىمەن داۋىستى ساتىپ الۋ فاكتiلەرi ۇشىراستى. ەگەر بۇعان دەر كەزiندە تيىم سالىنباسا، الاۋىزدىقتىڭ تاعى بiر وشاعى وسى ارادان ءورشۋi عاجاپ ەمەس. قازiر الماتى قالاسى مەن كوپتەگەن وبلىس، اۋدانداردا كەڭەستەر ءوز وكiلەتتiگiن مەرزiمiنەن بۇرىن توقتاتۋعا شەشiم قابىلدادى. كەڭەستەردiڭ بۇلايشا ءوز قىزمەتiن توقتاتۋى ونىڭ مۇلدە قاجەتسiزدiگiنەن ەمەس، قولدارىندا ەشقانداي بيلiك قالماعاندىعىنان دەپ ۇعىنۋىمىز كەرەك. ءيا، «بارلىق بيلiك كەڭەستەرگە بەرiلسiن» دەپ ۇرانداعانىمىزبەن، وسى بiر وكiلەتتi مەكەمەگە قاشان بيلiك تيiپ كورiپ ەدi?! كسرو كەزiندە ەكi تiزگiن، بiر شىلبىر كومپارتيانىڭ قولىندا بولسا، قازiر ول تۇگەلiمەن اكiمدەردiڭ قولىنا ءوتiپ كەتiپ وتىر. قايتا، بۇرىن پارتيا كوميتەتتەرi شارۋاشىلىقتى كەڭەستەردiڭ قولىمەن باسقارۋشى ەدi, قازiر ول مiندەتتەن دە بوساپ قالدى. مۇنداي جاعدايدا كەڭەستەردiڭ، شىنىندا دا، ارەنادان كەتپەسكە امالى جوق. دەمەك، بۇدان بىلاي جەرگiلiكتi ورىندا بيلiكتi بiر قولعا توپتاستىرعان ءجون بولار. بولاشاقتا ولاردى اكiم دەپ اتايمىز با، الدە توراعا دەيمiز بە، تەك كiم دە بولسا، جوعارىدان تاعايىندالماي، دەموكراتيالىق جولمەن سايلانۋى، حالىق الدىندا ءوز قىزمەتiنەن ەسەپ بەرۋi كەرەك. تەگiندە قۇقىقتىق قوعام تالابى دا، ەل تiلەگi دە وسىعان سايادى.

ايتپاي كەتۋگە بولمايتىن تاعى بiر ماسەلە – كەيiنگi ۋاقىتتا رۋشىلدىق، جەرشiلدiك پيعىلداردىڭ قايتادان باس كوتەرە باستاعانى. ءوز تۇعىرناماسىندا وسى بiر كەسiرلi جاعدايدى پرەزيدەنت تە اينالىپ وتە الماعان. ول سوڭعى كەزدە رۋلىق، تامىر-تانىستىقتىڭ، تۋىستىق پەن جەرگە ءبولiنۋدiڭ تiپتi وكiمەت قۇرىلىمدارىندا، قارجى جانە كوممەرتسيا سالالارىندا دا وركەن جايا باستاعانىن ايتا كەلiپ: «جالپى العاندا، قازiرگi رۋ-تايپالىق يدەولوگيا – ۇلتتىڭ iشتەي ىدىراۋى مەن باعداردان ايىرىلۋدىڭ وتە قاۋiپتi ءتۇرi. سوندىقتان، مەملەكەتتiك يدەولوگيانىڭ وزەكتi مiندەتi – وسى رۋلىق تاپتاۋرىندى جويۋ» ەكەنiن قايتالاپ ەسكەرتكەن.

پرەزيدەنتiمiز ايتسا ايتقانداي، ءوز ارامىزدا رۋعا، جۇزگە جiكتەلۋ قازاق حالقىن دۇنيەجۇزi الدىندا ۇياتقا قالدىراتىن، قازاقتى ورتا عاسىرلىق دەڭگەيiندەگi الدەبiر جابايى جۇرت ەتiپ كورسەتەتiن، ەڭ زياندى نارسەگە اينالىپ وتىر. ەگەر كەيبiر كەلiمسەكتەر: «بiز بولماساق، قازاقتار ءوزiن-ءوزi باسقارا الماي، بiرiنiڭ ەتiن بiرi جەيدi» دەسە، بiزدiڭ وسىنداي وسال جەرiمiزدi بiلگەندiكتەن ايتادى. رۋشىلدىق، جەرشiلدiك سەكiلدi جانى سiرi شىرماۋىقتىڭ قاشاندا پايدا تۇسەتiن جەردە، اقشا مەن مانساپتىڭ ماڭىندا جۇرەتiنi بەلگiلi. ول – ءاسiلi, زيالى قاۋىم مەن اتقامiنەرلەردiڭ «اۋرۋى». سوندىقتان، بۇل دەرتتەن ەڭ الدىمەن مەملەكەتتiڭ باسقارۋ اپپاراتى، ءباسپاسوز، يدەولوگيا مەكەمەلەرiنiڭ تازا بولۋىن تiلەر ەدiك.

بiراق بۇل تۋرالى دا الىپقاشپا اڭگiمەلەر از ەمەس. بiلەتiندەردiڭ ءتوندiرiپ ايتۋىنشا، قازiرگi مينيسترلەر كابينەتiنiڭ يدەولوگيا جونiندەگi ورىنباسارىنان باستاپ، ءباسپاسوز مينيسترi, قازاق تەلەراديو كومپانياسىنىڭ بۇكiل باسشىلىق قۇرامى، ۋنيۆەرسيتەتتەردiڭ رەكتورلارى، جەتەكشi گازەتتەردiڭ رەداكتورلارى مەن رەسپۋبليكالىق باسپالاردىڭ باسشىلارى – تۇگەلگە جۋىق بiر ءوڭiردiڭ ادامدارى كورiنەدi. تۇعىرنامادا: «رۋلىق تامىر-تانىستىق ۇكiمەت قۇرىلىمدارىندا دا وركەن جايا باستادى» دەگەندە، پرەزيدەنتتiڭ مەڭزەپ وتىرعانى وسىلار ەمەس پە ەكەن؟ باسقا سالاداي ەمەس، باسپاسوزدەگi جiكشiلدiك بادىرايىپ كورiنiپ تۇرادى. بۇل كۇندە جەلكەمiزدە ءتونiپ تۇرعان ارنايى تسەنزۋرا بولماعانىمەن، قازiر كەيبiر گازەت رەداكتورلارى بۇل مiندەتتi وزدەرi اتقارۋدا. ولار وزدەرiنە كورسەتiلگەن سەنiمدi اقتاۋدىڭ بiردەن-بiر جولى بالاما ۇسىنىستار مەن سىن پiكiرلەردi وتكiزبەۋ، اكiمشiلiككە شاڭ جۋىتپاۋ دەپ تۇسiنەتiن سەكiلدi. ەگەر بۇل جاعداي بۇدان بىلاي دا جالعاسا بەرەتiن بولسا، تۇبiندە قوعامدىق اقىل-ويدىڭ ەركiن دامۋىنا تۇساۋ سالا ما دەگەن قاۋiپ بار.

قازاق حالقى وتپەلi داۋiردە قانداي قيىنشىلىققا ۇشىراسا دا، ءبۇيiرiن توعايتىپ تۇرعان بiر اسىل قازىناسى بار. ول – زارىعىپ بارىپ قول جەتكiزگەن تاۋەلسiزدiگi. سول تاۋەلسiزدiگiنە قىلاۋ تۇسپەسە، ەلدiگiن ەشكiم قورلاماسا، باسقا تاۋقىمەتتiڭ بارiنە بiزدiڭ حالقىمىز شىدايدى. ال وعان شىداماعان، وزدەرiنە ءتاۋiر قونىس iزدەپ، ەسi باردا ەلiن تاپقىسى كەلگەندەردiڭ شىلبىرىنا ورالىپ، شاۋجايىنا جارماسۋدىڭ ەش ءجونi جوق. كەلگەندە كەكiلiنەن سىلاساق، كەتكەندە ساۋىرىنان سيپاپ، رازى-حوشتىقپەن شىعارىپ سالۋىمىز كەرەك. قازiر كەلiمسەكتەردiڭ كوبi قوس ازاماتتىققا ءۇمiت ارتىپ وتىر. جالپى بۇل ماسەلەنi دە كەيiنگە سوزباي، تولقۇجاتىمىزدى تاراتىپ، ءوز ازاماتتىعىمىزدى ايقىندايتىن مەزگiل جەتتi.

ازاتتىقتىڭ ابدەن ايى وتكەندiكتەن بولار، بiز قازiر كەيبiر ۇعىمداردى جيi قايتالاۋدى ۇناتامىز. ەكi ءسوزiمiزدiڭ بiرi – ەگەمەندiك، ءتورت ءسوزiمiزدiڭ بiرi – تاۋەلسiزدiك، قازاقستان اتالعان جەردە وسى ەكi ءسوز قالماي بiرگە جۇرەدi. «ەگە-
مەندi ەلiمiز»، «تاۋەلسiز قازاقستان...» ونىمىز سىرت ادامدارعا الدەبiر ماقتان سياقتى كورiنۋi دە مۇمكiن. ماسەلەن نەمiستەر، فرانتسۋزدار ءوز ەلدەرiن «ەگەمەندi گەرمانيا» نەمەسە «تاۋەلسiز فرانتسيا» دەپ اتاسا كۇلكiلi بوپ شىعار ەدi. بiز دە بۇدان بىلاي «ەگەمەندiك»، «تاۋەلسiزدiك» دەگەن سوزدەردi كوپ قايتالاپ ءدامiن كەتiرمەي، ونى ەندi iس جۇزiندە ورنىقتىرۋىمىز كەرەك. بiزدiڭ يدەيالىق مۇراتتارىمىزدىڭ ءتۇپ قازىعى دا، iشكi-سىرتقى ساياساتىمىزدىڭ بۇلجىماس باعىتى دا – سول تاۋەلسiزدiك بولۋعا تيiس.

قابدەش ءجۇمادىلوۆ

1993 جىل.

Abai.kz