Qay zamanda, qay qoghamda bolsyn últty úiystyryp, eldi bir maqsatqa júmyldyratyn, memleket damuynyng ishki ózegine ainalatyn úly kýsh bar. Ol – últtyq iydeologiya.

Búl úghym keyde sayasatpen ghana baylanystyrylyp, resmy qújattar men minberlerding shenberinde qalyp qoyady. Alayda últtyq iydeologiya – tek biylikke nemese bir kezenge tәn týsinik emes. Ol – halyqtyng tarihy jadynan, ruhany bolmysynan, dýniyetanymynan bastau alatyn, últtyng ómir sýru filosofiyasy.

Últtyq iydeologiya degenimiz – әr halyqtyng ózin-ózi tanuy, kim ekenin, qaydan shyqqanyn, qayda bara jatqanyn aiqyndaytyn iydeyalar jýiesi. Ol últtyng ortaq qúndylyqtaryn, maqsat-mýddesin, arman-ansaryn biriktiredi. Últtyq iydeologiyasy berik el óz bolashaghyna senimdi qadam basady, al iydeologiyalyq ózegi әlsiz qogham syrtqy yqpalgha tez beriledi.

Tariyhqa kóz jýgirtsek, últtyq iydeologiyasyz memleket bolmaghan. Kóne týrki qaghanatynan bastap, Qazaq handyghyna deyingi dәuirde elding tútastyghyn saqtaghan basty kýsh – ortaq ruh pen ortaq múrat edi. «Mәngi el» iydeyasy, jerdi qorghau, eldi saqtau, úrpaqqa amanat etu siyaqty ústanymdar sol zamannyng últtyq iydeologiyasynyng ózegi boldy. Ol jazylghan zannan emes, halyqtyng jýregine singen senimnen túrdy.

Qazaq qoghamynda últtyq iydeologiya úrpaqtan-úrpaqqa auyz әdebiyeti, jyraular poeziyasy, salt-dәstýr, әdet-ghúryp arqyly berildi. Asan Qayghynyng jerúiyqty izdeui, Búqar jyraudyng el birligi turaly tolghaulary, Abylay han dәuirindegi azattyq ruh – barlyghy últtyq iydeyanyng kórinisi. Búl iydeologiya halyqty qiyn kezenderde biriktirip, el retinde saqtap qaldy.

Alayda otarshyldyq dәuirde últtyq iydeologiya әlsirey bastady. Til, din, dәstýr ekinshi qatargha yghystyrylyp, halyqtyng tarihy sanasyna soqqy jasaldy. Kenestik kezende últtyq iydeyanyng ornyna internasionalizm úrany qoyyldy. Keybir dengeyde qoghamdy biriktirgenimen, últtyq bolmysty kómeskilendirdi. Tәuelsizdik alghan song ghana últtyq iydeologiya problemasy qayta kýn tәrtibine shyqty.

Tәuelsiz Qazaqstan ýshin últtyq iydeologiya – jay úran emes, memlekettik qauipsizdik pen túraqtylyqtyng negizi. Jahandanu dәuirinde әr el ózin saqtap qalu ýshin aldymen ruhany tútastyghyn nyghaytuy kerek. Ekonomika men tehnologiya damyghanymen, eger halyqtyng sanasy bólshektense, elding irgesi sógiledi. Sondyqtan últtyq iydeologiya – tek mәdeny túrghyda demeyik, strategiyalyq jaghday.

Últtyq iydeologiyanyng basty tirekteri – til, tariyh, dәstýr, din jәne ortaq qúndylyqtar. Ana tili – últtyng jany. Til joghalsa, últtyng oilau jýiesi de ózgeredi. Sondyqtan memlekettik tilding qoghamdaghy naqty orny men mәrtebesi últtyq iydeologiyanyng ózeginde túruy tiyis. Búl ózge tilderdi shekteu emes, óz tilindi qúrmetteu, óz ýiinde ózinning iyesi ekenindi sezinu.

Tarih ta últtyq iydeologiyanyng manyzdy bóligi. Óz tarihyn bilmegen halyq bolashaghyn dúrys qúra almaydy. Tarih – tek ótkenning shejiresi demeyik, ol – sabaq. Últtyq tarihty búrmalausyz, óz kózqarasymyzben tanu últtyng ózin-ózi syilauyna jol ashady. Ókinishke qaray, keyde óz tarihymyzgha ózgening ólshemimen qarap, óz batyrlarymyzdy ózimiz tómendetetin jaghdaylar kezdesedi. Búl – últtyq sananyng әlsizdigining belgisi.

Dәstýr men әdet-ghúryp ta últtyq iydeologiyanyng ajyramas bóligi. Qazaqy tәrbiyening negizinde ýlkenge qúrmet, kishige izet, úyat, obal-sauap, namys siyaqty úghymdar jatyr. Búlar – qoghamdy ishten rettep túratyn moralidyq tetikter. Eger osy qúndylyqtar joyylsa, zang qansha qatal bolsa da, qoghamda tәrtip ornamaydy.

Últtyq iydeologiyany qalyptastyruda bilim men aqparattyng róli erekshe. Mektep pen joghary oqu oryndarynda tek pәndik bilim ghana emes, últtyq sana, otanshyldyq, jauapkershilik tәrbiyelenui kerek. Al búqaralyq aqparat qúraldary men әleumettik jelilerde últtyq mýddege say mazmún joghary boluy tiyis. Ózge mәdeniyetke elikteuden búryn, óz qúndylyqtarymyzdy zamanauy týrde úsynu – uaqyt talaby.

Ol ózge halyqtardy joqqa shygharu emes, ózindi tanu arqyly ózgelermen teng sóilesu. Naghyz últtyq iydeologiyasy bar el ghana әlemdik kenistikte óz ornyn tabady. Ózin qúrmettegen últty ózgeler de qúrmetteydi.

Qoryta aitqanda, últtyq iydeologiya – últtyng ruhany qazyghy. Ol joq jerde túraqty damu, úzaq merzimdi bolashaq turaly aitu qiyn. Últtyq iydeologiyany qalyptastyru bir kýnning nemese bir mekemening júmysy demeyik. Búl – memleket, qogham jәne әr azamattyng ortaq mindeti. Árkim óz tilin qúrmettep, óz tarihyn tanyp, óz dәstýrin baghalaghan kezde ghana últtyq iydeologiya ómirsheng bolady. Sonda ghana biz ótkennen sabaq alyp, býgindi túraqty etip, keleshekke nyq qadam jasay alamyz.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz