Birinshi bólim: Jyl qorytyndysy: Mәdeniyet salasynda ne isteldi?

Ekinshi bólim: Jyl qorytyndysy: Qazaq әdebiyetinde qanday janalyq?

Ýshinshi bólim: Jyl qorytyndysy: Qazaqstan ekonomikasy qanday kýide?

Tórtinshi bólim: Jyl qorytyndysy: Dýniyejýzilik dodagha týsken diplomatiya

Besinshi bólim: Jyl qorytyndysy: Qoghamda qazaqy konsensus qalyptasyp keledi

Árbir jyl qogham ómirine aituly bir ózgerister alyp kelip jatady... Keyde, zymyraghan uaqytta biz oghan  jetkilikti mәn bermey  qalamyz... Tarih qoynauyna ótkeli jatqan 2025 jylda mәdeny salada birqatar eleuli oqighalar oryn aldy. Onyng birshama bóligi elimizde, birshama bóligi halyqaralyq deygeyde ótti. Býgingi sholu soghan arnalady:

Qazaqstan Respublikasy tәuelsizdikke qol jetkizgen song әlemdegi barlyq eldermen derbes memleket retinde qarym‑qatynas ornatudy aldyna maqsat etip qoydy – ol kezen‑kezenmen jýzege asyp keledi.

Áriyne, sonyng bir manyzdy bóligi retinde Qazaqstannyng avtohtondy halqy – qazaq halqynyng mәdeniyeti men salt‑dәstýrin әlemge pash etu qarastyryldy. Óitkeni, әlemde memleketter arasyndaghy qatynas onyng ekonomikalyq potensialymen, tabys kózimen, ne bolmasa, qaru‑jaraghymen ghana emes, ol sondaghy halyqtyng mәdeny ereksheligimen, ruhany baghyt‑baghdarymen baylanysty qúrylady. Sonda ghana, әlemning bar halyqtary Qazaq Elin tanidy, oghan degen kózqarasy pozitivti baghytqa búrylady. Búl – elimizding ústanyp otyrghan beybit sayasatyna tolyq say keledi.

Endi, osy túrghyda, әrbir elder әlemge ózining tól mәdeniyeti men salt‑dәstýrin «úsynady». Búl sharalar YuNESKO jәne әr eldermen ózara qatynas jaghdayynda ýnemi jýzege asyryluda. Mysaly, ol «Qazaqstan kýnderi» dep atalatyn halyqaralyq is‑sharalar ayasynda ótkizilip keledi. Sonymen birge, bizding elde de «Ózge elder kýnderi» ótkizilip jatyr. Búl sharalardy  ózara dostyq qatynasty qalyptastyruda manyzy óte joghary.

Odan ózge, osy qatynas ayasynda әrbir halyq ózderining tarihy túlghalaryn әlemge tanystyrugha úmtylady. Álemdegi mәdeny tarihy bay elderding Úly danalary, Óner qayratkerleri býginde sol elderding ruhany simvolyna ainalghan. Mysaly, Neru men Gandy – ýndi halqynyn, Nauay men Úlyqbek – ózbek halqynyn, Ál Faraby men Ibn Sina – býkil Ortalyq Aziya halyqtarynyn, Balizak pen Mopassan, Voliter jәne t.t. – fransuzdardyn, Gete  men Gegeli jәne t.t. – alman (nemis) halqynyng jәne t.t túlghalar – qazirgi zamanda jer sharyn ruhany túrghyda biriktiretin, adamzattyng birtútastyghyn aiqyndaydy.

Mine, sol qatargha biz de aparyp Ál Farabiy men Abaydy qosyp otyrmyz...

Osy túrghyda, tarihy ólshemmen «kýni keshe» (tughanyna 180 jyl) ómir sýrgen Abay beynesi, onyng dana sózderi býgingi Qazaq Eline airyqsha qyzmet etude.

Biyl birneshe elderde Qazaqstanmen dostyq qarym qatynasty aishyqtaytyn eleuli is‑sharalar atqaryldy. Ol úly Abay atymen baylanysty boldy:

1. Rim (Úrym) qalasynda Abaygha eskertkish ashyldy.

Rim (Úrym) – kóne tarihtyng qalasy. Rim (Úrym) ‑ Europa jәne Álem mәdeniyetine óz ýlesin qosqan qala. Ol qalada býkil әlem mәdeniyetining jauharlaryna ainalghan eskertkishter mol. Onda aghylyp kelip jatqan sayahatshylar odan tek «Rim tarihyn» emes, «Álem tarihyn tanyp» qaytady. Endi, mine, osy «Riym» dep atalatyn aspan astyndaghy alyp «muzeydin» bir búryshynda ózimizding Abay da túratyn boldy. Quanyshty. Ótkende Rimde oqyp jatqan nemerem Syrym da «Ata, Rimde Abaygha eskertkish ashyldy» dep qatty quanyp jatyr. Oghan: «Balam, eldi saghynghanda Abay atannyng eskertkishine baryp túr» dedim... Qanday keremet.

2. Qyrghyzstannyng qiyr ontýstigindegi Osh qalasynda Abay atyndaghy kóshe, eskertkish jәne muzey ashyldy. Búl – elderimiz arasyndaghy berik baylanys pen qazaq oishylynyng ortaq mәdeny tarihtaghy orynyn aishyqtaydy.

3. Armeniyadaghy Qazaqstan mәdeniyeti kýnderi ayasynda Erevan qalasynda Abay Qúnanbayúly atyndaghy sayabaqtyng saltanatty ashyluy ótti. Búl oqigha Preziydentimizding Erevangha jasaghan resmy sapary barysynda memleket basshylary dengeyinde jasalghan kelisimderding nәtiyjesinde jýzege asty.

Búl óte manyzdy mәsele! Sebebi, osyghan deyin armyan halqy diny negizde jәne Resey yqpalymen ózin geografiyalyq túrghyda qorshaghan týrkilik eldermen shiyelenisti jaghdayda boldy. Sonyng qatarynda Ortalyq Aziya elderi de bar edi. Osydan birneshe jyl búryn Ázerbayjan qaruly jolmen Qarabaq mәselesin týbegeyli óz paydasyna sheshti. Sodan keyin, Armeniya da halyqaralyq dengeyde jan jaqty qatynastyng halqy ýshin, memleketi ýshin paydaly ekenin úghyp, Europamen, Týrkiyamen, Ázerbayjanmen AQSh elinde kelisimge keldi. Endigi kezek Qazaqstangha da kelip jetti. Armeniya óz elinde «Qazaqstan kýnderin» ótkizdi. Búl – eki el ýshin de bolashaghy bar mәdeny is shara.

4. Mәdeny oqighalardyng ishinen Núrghisa Tilendiyevting 100 jyldyq 2025 mereytoyyn erekshe atap ótken jón. Búl shara YuNESKO-nyng 2024–2025 jyldargha arnalghan halyqaralyq dengeyde atalyp ótetin mereytoylar tizimine engen. Búl – kompozitordyng әlemdik muzyka mәdeniyetine qosqan ýlesin aiqyndaytyn oqigha. YuNESKO qazaq kompozitorynyng qazaq dәstýrine, foliklorlyq múrany zamanauy muzykamen ýilestire bilgen kәsiby sheberligine joghary bagha berdi.

Jalpy, osy ghasyrda qazaq muzyka mәdeniyeti әlemge keng tanyla bastady. Ásirese, búghan «Dimash fenomeni» eleuli týrtki boldy desek – qatelespeymiz Ózining «kosmostyq dauysymen» әlemdi baghyndyrghan Dimash balamyz ózining darynymen qazaq әnin әlemge moyyndatty. Endi, mine, әnmen birgi kýilerimiz de moyyndaluda. Mәselen, AQSh‑taghy әlemdegi eng ýlken «biyshi fontannyn» biri tandy qazaqtyng әErke sylqym» kýiimen biylep atyratynyna kuә bolyp jatyrmyz. Qalaysha búghan quanbassyn!

Sondyqtan men osy oqighany jәne Dimash Qúdaybergenning osy jyly BÚÚ tarapynan «Álem elshisi» atanuyn da  biylghy aituly oqighalar qataryna jatqyzar edim (5‑oqigha).

5. Tamyz aiynda Qazaqstan men Qyrghyzstan preziydentteri qatysqan Múhtar Áuezov pen Shynghys Aytmatovqa arnalghan eskertkishting ashyluy ótti. Eskertkish Qazaqstan men Qyrghyzstan arasyndaghy ruhany dostyqtyng jәne әdeby birlikting simvolyna ainaldy.

Negizi, M.Áuezov pen Sh.Aytmatov arasyndaghy dostyq qatynasty qay jaghynan bolsyn ýlgi deuge bolady.

Áriyne, key jaghdayda mәselening bayybyna barmay jatyp, úshqyr sóileytin psevdotarihshylar,  urapatriottar aramyzda әli de kezdesedi. Olardyng kóteretin taqyryptary dostasugha emes «qastasugha» shaqyratynday әser qaldyrady. Ol turaly osy joldyng avtory yutubta súhbat berip, arnayy maqala da jazdym. Al, myna eskertkish sol pikirtalasqa nýkte qoydy dep sanaymyn. Aghaly‑inili eki alyptyng birligi – eki halyqtyng birligi!

6. Sonymen qatar, biyl Reseyde «Qazaqstan kýnderi» ótkenin de aytuly oqighalar qataryna qosugha bolady. Áriyne, әrbir derbes memleket syrtqy sayasatta da derbes bolatyny zandy.  Sondyqtan, Qazaqstan Resey men Ukraina arasyndaghy bolyp jatqan әskery qaqtyghysqa (soghysqa) qatysty beytarap sayasat ústanuda. Biraq, reseylik «urapatriottar» ózderining keybir sózderinde osy shiyelenisting Qazaqstangha eskalasiyalauy mýmkin ekenin aityp qalatyn.  Qazaqstan múnday qadamnyng eki el mýddesine say kelmeytinin notamen jәne basqa joldarmen eskertip keldi. Aqyr sonynda preziydent Q.K.Toqaev ózining Resey preziydentimen betpe‑bet kezdesuinde osy mәselege arnayy toqtalugha mәjbýr boldy. Al, onymen qatarlas ótkizilgen Qazaqsan kýnderi» Reseydegi «úlyimperiyalyq sanagha» birshama «týzetuler» engizdi dep sanaugha bolady.

7. Biyl Beyjing qalasynda Qazaqstannyng mәdeniyet ortalyghy ashyldy. Ortalyq óner, til jәne mәdeny almasugha jәne elimizding múrasyn tanystyrugha arnalghan eng iri alangha ainaldy. Mәdeniyet alany kórme, bilim beru jәne aghartushylyq baghytta júmys isteydi. Búl Memleket basshysynyng Qazaqstannyng mәdeny diplomatiyasyn nyghaytu jónindegi tapsyrmalaryna tolyq say keledi.

Qytay – Dimashtyng әnderinen keyin qazaq ónerine tәnti elder qataryna qosyldy. Qytayda qazir qazaq mәdeniyetine qatysty pozitivti órleu bar ekeni bayqalady. Endi, osy ýrdisti tek Dimashpen shektemey, әri qaray jan‑jaqty damyta týsu – Qazaqstan ýshin manyzdy bolyp tabylady. Óitkeni, Qytay әlemdik geosayasy ortadaghy alyp memleketting biri. Onyng yqpaly kóp elderge taraluda. Sonyng ishinde, Qazaqstan ekonomikasyna da enude. Olay bolsa, biz ózimzge degen qúrmetti qalyptastyrudy Qytaydyng óz ishinde jýzege asyra bastauymyz qajet. Elimizgi kelgen әrbir qytaylyq, tipten, kez kelgen sheteldik – shegaradan attaghanda «Búl el ‑ qúrmetke layyq mәdeniyeti men dәstýri bar el» degen oimen attauy tiyis dep sanaymyz.

8. Biyl Aqtau qalasyna Týrki әlemining mәdeny astanasy degen mәrtebe berildi. Búl mәrtebeni Halyqaralyq TÝRKSOY úiymy berdi. Aqtau jiyrmadan astam elding mәdeniyet maytalmandaryn qabyldap, festivali, kórmeler, konferensiyalar men shygharmashylyq jobalar úiymdastyruda.

Kóne Manghystau jeri ‑ Túran әlemining altyn besigi desek bolady. Múnda bizding tarihymyzgha tikeley qatysy bar talay Úly oqighalar dýbirlep ótken. Ortasynda Beket atanyng ózi túr. Sondyqtan, janadan jandana bastaghan «Úly Túran birligi» úiymynyng at túyaghy Aqtaugha kelip tirelgeni – әdiletti әri týrki әlemining dúrys sheshimi! 

9. Biylghy mәdeny oqighalar tek quanyshty boldy demeymiz. Múnda qayghyly jaghdaylar da oryn aldy – Elimizding birshama kórnekti túlghalary ómirden qaytty: Belgili jazushy, tarihy romandardyng avtory Múhtar Maghauin (9‑qantar 2025), dramaturg‑jazushy – Dulat Isabekov (21‑aqpan 2025), otty aqyn Temirhan Medetbek (9‑mamyr 2025) sýiikti aqynymyz Israil Saparbay (18‑shilde 2025), akademiyk‑filosof Jabayhan Abdilidiyn (3‑jeltoqsan 2025), Halyq әrtisi Asanali Áshimov (21 jeltoqsan 2025), «Mening atym Qoja» filimindegi Qoja rolin somdaghan akter Núrlan Segizbaev (26‑jeltoqsan 2025).

Jogharyda atalghan túlghalardyng bәri de aty Qazaq Eli tarihynda qalatyn, eli ýshin ayanbay enbek etken, ghylymda, ónerde, әdebiyette iz qaldyrghan kórnekti Túlghalar edi. Olardyng ómiri men shygharmashylyghy – bolashaq úrpaq arqyly jalghasatynyna senimdimiz. Jatqan jeri jayly bolsyn!

Avtordan: Mine, bizding bayqaudaghy mәdeniyet pen óner, ghylym salasyndaghy aituly oqighalar tizbegi osy boldy. Áriyne, biz búghan «tolyq tizim» dep talaspaymyz. Songhy jyldary Qazaqstan әlemdik kenistikke qarqyndy ene bastady. Ónirlik kóshbasshy memleket dengeyine kóterilude. Sondyqtan, eldegi ómir de qym‑quat bola týsti. Endeshe, onyng arasynan búdan da ózge «eleuli oqighalar» tabylary anyq. Bizding nazargha osy oqighalar týsti, oqynyzdar, bagha berinizder...

Ábdirashit Bәkirúly, filosof‑publisist

Abai.kz