ءبىرىنشى ءبولىم: جىل قورىتىندىسى: مادەنيەت سالاسىندا نە ىستەلدى؟

ەكىنشى ءبولىم: جىل قورىتىندىسى: قازاق ادەبيەتىندە قانداي جاڭالىق؟

ءۇشىنشى ءبولىم: جىل قورىتىندىسى: قازاقستان ەكونوميكاسى قانداي كۇيدە؟

ءتورتىنشى ءبولىم: جىل قورىتىندىسى: دۇنيەجۇزىلىك دوداعا تۇسكەن ديپلوماتيا

بەسىنشى ءبولىم: جىل قورىتىندىسى: قوعامدا قازاقي كونسەنسۋس قالىپتاسىپ كەلەدى

ءاربىر جىل قوعام ومىرىنە ايتۋلى ءبىر وزگەرىستەر الىپ كەلىپ جاتادى... كەيدە، زىمىراعان ۋاقىتتا ءبىز وعان  جەتكىلىكتى ءمان بەرمەي  قالامىز... تاريح قويناۋىنا وتكەلى جاتقان 2025 جىلدا مادەني سالادا بىرقاتار ەلەۋلى وقيعالار ورىن الدى. ونىڭ ءبىرشاما بولىگى ەلىمىزدە، ءبىرشاما بولىگى حالىقارالىق دەيگەيدە ءوتتى. بۇگىنگى شولۋ سوعان ارنالادى:

قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن سوڭ الەمدەگى بارلىق ەلدەرمەن دەربەس مەملەكەت رەتىندە قارىم‑قاتىناس ورناتۋدى الدىنا ماقسات ەتىپ قويدى – ول كەزەڭ‑كەزەڭمەن جۇزەگە اسىپ كەلەدى.

ارينە، سونىڭ ءبىر ماڭىزدى بولىگى رەتىندە قازاقستاننىڭ اۆتوحتوندى حالقى – قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن ءسالت‑داستۇرىن الەمگە پاش ەتۋ قاراستىرىلدى. ويتكەنى، الەمدە مەملەكەتتەر اراسىنداعى قاتىناس ونىڭ ەكونوميكالىق پوتەنتسيالىمەن، تابىس كوزىمەن، نە بولماسا، قارۋ‑جاراعىمەن عانا ەمەس، ول سونداعى حالىقتىڭ مادەني ەرەكشەلىگىمەن، رۋحاني باعىت‑باعدارىمەن بايلانىستى قۇرىلادى. سوندا عانا، الەمنىڭ بار حالىقتارى قازاق ەلىن تانيدى، وعان دەگەن كوزقاراسى ءپوزيتيۆتى باعىتقا بۇرىلادى. بۇل – ەلىمىزدىڭ ۇستانىپ وتىرعان بەيبىت ساياساتىنا تولىق ساي كەلەدى.

ەندى، وسى تۇرعىدا، ءاربىر ەلدەر الەمگە ءوزىنىڭ ءتول مادەنيەتى مەن ءسالت‑داستۇرىن «ۇسىنادى». بۇل شارالار يۋنەسكو جانە ءار ەلدەرمەن ءوزارا قاتىناس جاعدايىندا ۇنەمى جۇزەگە اسىرىلۋدا. مىسالى، ول «قازاقستان كۇندەرى» دەپ اتالاتىن حالىقارالىق ءىس‑شارالار اياسىندا وتكىزىلىپ كەلەدى. سونىمەن بىرگە، ءبىزدىڭ ەلدە دە «وزگە ەلدەر كۇندەرى» وتكىزىلىپ جاتىر. بۇل شارالاردى  ءوزارا دوستىق قاتىناستى قالىپتاستىرۋدا ماڭىزى وتە جوعارى.

ودان وزگە، وسى قاتىناس اياسىندا ءاربىر حالىق وزدەرىنىڭ تاريحي تۇلعالارىن الەمگە تانىستىرۋعا ۇمتىلادى. الەمدەگى مادەني تاريحى باي ەلدەردىڭ ۇلى دانالارى، ونەر قايراتكەرلەرى بۇگىندە سول ەلدەردىڭ رۋحاني سيمۆولىنا اينالعان. مىسالى، نەرۋ مەن گاندي – ءۇندى حالقىنىڭ، ناۋاي مەن ۇلىقبەك – وزبەك حالقىنىڭ، ءال فارابي مەن يبن سينا – بۇكىل ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ، بالزاك پەن موپاسسان، ۆولتەر جانە ت.ت. – فرانسۋزداردىڭ، گەتە  مەن گەگەل جانە ت.ت. – المان (نەمىس) حالقىنىڭ جانە ت.ت تۇلعالار – قازىرگى زاماندا جەر شارىن رۋحاني تۇرعىدا بىرىكتىرەتىن، ادامزاتتىڭ بىرتۇتاستىعىن ايقىندايدى.

مىنە، سول قاتارعا ءبىز دە اپارىپ ءال فارابي مەن ابايدى قوسىپ وتىرمىز...

وسى تۇرعىدا، تاريحي ولشەممەن «كۇنى كەشە» (تۋعانىنا 180 جىل) ءومىر سۇرگەن اباي بەينەسى, ونىڭ دانا سوزدەرى بۇگىنگى قازاق ەلىنە ايرىقشا قىزمەت ەتۋدە.

بيىل بىرنەشە ەلدەردە قازاقستانمەن دوستىق قارىم قاتىناستى ايشىقتايتىن ەلەۋلى ءىس‑شارالار اتقارىلدى. ول ۇلى اباي اتىمەن بايلانىستى بولدى:

1. ريم (ۇرىم) قالاسىندا ابايعا ەسكەرتكىش اشىلدى.

ريم (ۇرىم) – كونە تاريحتىڭ قالاسى. ريم (ۇرىم) ‑ ەۋروپا جانە الەم مادەنيەتىنە ءوز ۇلەسىن قوسقان قالا. ول قالادا بۇكىل الەم مادەنيەتىنىڭ جاۋھارلارىنا اينالعان ەسكەرتكىشتەر مول. وندا اعىلىپ كەلىپ جاتقان ساياحاتشىلار ودان تەك «ريم تاريحىن» ەمەس، «الەم تاريحىن تانىپ» قايتادى. ەندى، مىنە، وسى «ريم» دەپ اتالاتىن اسپان استىنداعى الىپ «مۋزەيدىڭ» ءبىر بۇرىشىندا ءوزىمىزدىڭ اباي دا تۇراتىن بولدى. قۋانىشتى. وتكەندە ريمدە وقىپ جاتقان نەمەرەم سىرىم دا «اتا، ريمدە ابايعا ەسكەرتكىش اشىلدى» دەپ قاتتى قۋانىپ جاتىر. وعان: «بالام، ەلدى ساعىنعاندا اباي اتاڭنىڭ ەسكەرتكىشىنە بارىپ تۇر» دەدىم... قانداي كەرەمەت.

2. قىرعىزستاننىڭ قيىر وڭتۇستىگىندەگى وش قالاسىندا اباي اتىنداعى كوشە، ەسكەرتكىش جانە مۋزەي اشىلدى. بۇل – ەلدەرىمىز اراسىنداعى بەرىك بايلانىس پەن قازاق ويشىلىنىڭ ورتاق مادەني تاريحتاعى ورىنىن ايشىقتايدى.

3. ارمەنياداعى قازاقستان مادەنيەتى كۇندەرى اياسىندا ەرەۆان قالاسىندا اباي قۇنانبايۇلى اتىنداعى ساياباقتىڭ سالتاناتتى اشىلۋى ءوتتى. بۇل وقيعا پرەزيدەنتىمىزدىڭ ەرەۆانعا جاساعان رەسمي ساپارى بارىسىندا مەملەكەت باسشىلارى دەڭگەيىندە جاسالعان كەلىسىمدەردىڭ ناتيجەسىندە جۇزەگە استى.

بۇل وتە ماڭىزدى ماسەلە! سەبەبى، وسىعان دەيىن ارميان حالقى ءدىني نەگىزدە جانە رەسەي ىقپالىمەن ءوزىن گەوگرافيالىق تۇرعىدا قورشاعان تۇركىلىك ەلدەرمەن شيەلەنىستى جاعدايدا بولدى. سونىڭ قاتارىندا ورتالىق ازيا ەلدەرى دە بار ەدى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ازەربايجان قارۋلى جولمەن قاراباق ماسەلەسىن تۇبەگەيلى ءوز پايداسىنا شەشتى. سودان كەيىن، ارمەنيا دا حالىقارالىق دەڭگەيدە جان جاقتى قاتىناستىڭ حالقى ءۇشىن، مەملەكەتى ءۇشىن پايدالى ەكەنىن ۇعىپ، ەۋروپامەن، تۇركيامەن، ازەربايجانمەن اقش ەلىندە كەلىسىمگە كەلدى. ەندىگى كەزەك قازاقستانعا دا كەلىپ جەتتى. ارمەنيا ءوز ەلىندە «قازاقستان كۇندەرىن» وتكىزدى. بۇل – ەكى ەل ءۇشىن دە بولاشاعى بار مادەني ءىس شارا.

4. مادەني وقيعالاردىڭ ىشىنەن نۇرعيسا تىلەنديەۆتىڭ 100 جىلدىق 2025 مەرەيتويىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون. بۇل شارا يۋنەسكو-نىڭ 2024–2025 جىلدارعا ارنالعان حالىقارالىق دەڭگەيدە اتالىپ وتەتىن مەرەيتويلار تىزىمىنە ەنگەن. بۇل – كومپوزيتوردىڭ الەمدىك مۋزىكا مادەنيەتىنە قوسقان ۇلەسىن ايقىندايتىن وقيعا. يۋنەسكو قازاق كومپوزيتورىنىڭ قازاق داستۇرىنە، فولكلورلىق مۇرانى زاماناۋي مۋزىكامەن ۇيلەستىرە بىلگەن كاسىبي شەبەرلىگىنە جوعارى باعا بەردى.

جالپى، وسى عاسىردا قازاق مۋزىكا مادەنيەتى الەمگە كەڭ تانىلا باستادى. اسىرەسە، بۇعان «ديماش فەنومەنى» ەلەۋلى تۇرتكى بولدى دەسەك – قاتەلەسپەيمىز ءوزىنىڭ «كوسموستىق داۋىسىمەن» الەمدى باعىندىرعان ديماش بالامىز ءوزىنىڭ دارىنىمەن قازاق ءانىن الەمگە مويىنداتتى. ەندى، مىنە، انمەن بىرگى كۇيلەرىمىز دە مويىندالۋدا. ماسەلەن، اقش‑تاعى الەمدەگى ەڭ ۇلكەن «ءبيشى فونتاننىڭ» ءبىرى تاڭدى قازاقتىڭ اەركە سىلقىم» كۇيىمەن بيلەپ اتىراتىنىنا كۋا بولىپ جاتىرمىز. قالايشا بۇعان قۋانباسسىڭ!

سوندىقتان مەن وسى وقيعانى جانە ديماش قۇدايبەرگەننىڭ وسى جىلى بۇۇ تاراپىنان «الەم ەلشىسى» اتانۋىن دا  بيىلعى ايتۋلى وقيعالار قاتارىنا جاتقىزار ەدىم (5‑وقيعا).

5. تامىز ايىندا قازاقستان مەن قىرعىزستان پرەزيدەنتتەرى قاتىسقان مۇحتار اۋەزوۆ پەن شىڭعىس ايتماتوۆقا ارنالعان ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋى ءوتتى. ەسكەرتكىش قازاقستان مەن قىرعىزستان اراسىنداعى رۋحاني دوستىقتىڭ جانە ادەبي بىرلىكتىڭ سيمۆولىنا اينالدى.

نەگىزى، م.اۋەزوۆ پەن ش.ايتماتوۆ اراسىنداعى دوستىق قاتىناستى قاي جاعىنان بولسىن ۇلگى دەۋگە بولادى.

ارينە، كەي جاعدايدا ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارماي جاتىپ، ۇشقىر سويلەيتىن پسەۆدوتاريحشىلار،  ۋراپاتريوتتار ارامىزدا ءالى دە كەزدەسەدى. ولاردىڭ كوتەرەتىن تاقىرىپتارى دوستاسۋعا ەمەس «قاستاسۋعا» شاقىراتىنداي اسەر قالدىرادى. ول تۋرالى وسى جولدىڭ اۆتورى يۋتۋبتا سۇحبات بەرىپ، ارنايى ماقالا دا جازدىم. ال، مىنا ەسكەرتكىش سول پىكىرتالاسقا نۇكتە قويدى دەپ سانايمىن. اعالى‑ىنىلى ەكى الىپتىڭ بىرلىگى – ەكى حالىقتىڭ بىرلىگى!

6. سونىمەن قاتار، بيىل رەسەيدە «قازاقستان كۇندەرى» وتكەنىن دە ايتۋلى وقيعالار قاتارىنا قوسۋعا بولادى. ارينە، ءاربىر دەربەس مەملەكەت سىرتقى ساياساتتا دا دەربەس بولاتىنى زاڭدى.  سوندىقتان، قازاقستان رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى بولىپ جاتقان اسكەري قاقتىعىسقا (سوعىسقا) قاتىستى بەيتاراپ ساياسات ۇستانۋدا. بىراق، رەسەيلىك «ۋراپاتريوتتار» وزدەرىنىڭ كەيبىر سوزدەرىندە وسى شيەلەنىستىڭ قازاقستانعا ەسكالاتسيالاۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتىپ قالاتىن.  قازاقستان مۇنداي قادامنىڭ ەكى ەل مۇددەسىنە ساي كەلمەيتىنىن نوتامەن جانە باسقا جولدارمەن ەسكەرتىپ كەلدى. اقىر سوڭىندا پرەزيدەنت ق.ك.توقاەۆ ءوزىنىڭ رەسەي پرەزيدەنتىمەن بەتپە‑بەت كەزدەسۋىندە وسى ماسەلەگە ارنايى توقتالۋعا ءماجبۇر بولدى. ال، ونىمەن قاتارلاس وتكىزىلگەن قازاقسان كۇندەرى» رەسەيدەگى «ۇلىيمپەريالىق ساناعا» ءبىرشاما «تۇزەتۋلەر» ەنگىزدى دەپ ساناۋعا بولادى.

7. بيىل بەيجىڭ قالاسىندا قازاقستاننىڭ مادەنيەت ورتالىعى اشىلدى. ورتالىق ونەر، ءتىل جانە مادەني الماسۋعا جانە ەلىمىزدىڭ مۇراسىن تانىستىرۋعا ارنالعان ەڭ ءىرى الاڭعا اينالدى. مادەنيەت الاڭى كورمە، ءبىلىم بەرۋ جانە اعارتۋشىلىق باعىتتا جۇمىس ىستەيدى. بۇل مەملەكەت باسشىسىنىڭ قازاقستاننىڭ مادەني ديپلوماتياسىن نىعايتۋ جونىندەگى تاپسىرمالارىنا تولىق ساي كەلەدى.

قىتاي – ديماشتىڭ اندەرىنەن كەيىن قازاق ونەرىنە ءتانتى ەلدەر قاتارىنا قوسىلدى. قىتايدا قازىر قازاق مادەنيەتىنە قاتىستى ءپوزيتيۆتى ورلەۋ بار ەكەنى بايقالادى. ەندى، وسى ءۇردىستى تەك ديماشپەن شەكتەمەي، ءارى قاراي جان‑جاقتى دامىتا ءتۇسۋ – قازاقستان ءۇشىن ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. ويتكەنى، قىتاي الەمدىك گەوساياسي ورتاداعى الىپ مەملەكەتتىڭ ءبىرى. ونىڭ ىقپالى كوپ ەلدەرگە تارالۋدا. سونىڭ ىشىندە، قازاقستان ەكونوميكاسىنا دا ەنۋدە. ولاي بولسا، ءبىز وزىمزگە دەگەن قۇرمەتتى قالىپتاستىرۋدى قىتايدىڭ ءوز ىشىندە جۇزەگە اسىرا باستاۋىمىز قاجەت. ەلىمىزگى كەلگەن ءاربىر قىتايلىق، تىپتەن، كەز كەلگەن شەتەلدىك – شەگارادان اتتاعاندا «بۇل ەل ‑ قۇرمەتكە لايىق مادەنيەتى مەن ءداستۇرى بار ەل» دەگەن ويمەن اتتاۋى ءتيىس دەپ سانايمىز.

8. بيىل اقتاۋ قالاسىنا تۇركى الەمىنىڭ مادەني استاناسى دەگەن مارتەبە بەرىلدى. بۇل مارتەبەنى حالىقارالىق تۇركسوي ۇيىمى بەردى. اقتاۋ جيىرمادان استام ەلدىڭ مادەنيەت مايتالماندارىن قابىلداپ، فەستيۆال، كورمەلەر، كونفەرەنتسيالار مەن شىعارماشىلىق جوبالار ۇيىمداستىرۋدا.

كونە ماڭعىستاۋ جەرى ‑ تۇران الەمىنىڭ التىن بەسىگى دەسەك بولادى. مۇندا ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا تىكەلەي قاتىسى بار تالاي ۇلى وقيعالار دۇبىرلەپ وتكەن. ورتاسىندا بەكەت اتانىڭ ءوزى تۇر. سوندىقتان، جاڭادان جاندانا باستاعان «ۇلى تۇران بىرلىگى» ۇيىمىنىڭ ات تۇياعى اقتاۋعا كەلىپ تىرەلگەنى – ادىلەتتى ءارى تۇركى الەمىنىڭ دۇرىس شەشىمى! 

9. بيىلعى مادەني وقيعالار تەك قۋانىشتى بولدى دەمەيمىز. مۇندا قايعىلى جاعدايلار دا ورىن الدى – ەلىمىزدىڭ ءبىرشاما كورنەكتى تۇلعالارى ومىردەن قايتتى: بەلگىلى جازۋشى، تاريحي رومانداردىڭ اۆتورى مۇحتار ماعاۋين (9‑قاڭتار 2025), دراماتۋرگ‑جازۋشى – دۋلات يسابەكوۆ (21‑اقپان 2025), وتتى اقىن تەمىرحان مەدەتبەك (9‑مامىر 2025) سۇيىكتى اقىنىمىز يسرايل ساپارباي (18‑شىلدە 2025), اكادەميك‑فيلوسوف جابايحان ابديلدين (3‑جەلتوقسان 2025), حالىق ءارتىسى ءاسانالى ءاشىموۆ (21 جەلتوقسان 2025), «مەنىڭ اتىم قوجا» فيلمىندەگى قوجا ءرولىن سومداعان اكتەر نۇرلان سەگىزباەۆ (26‑جەلتوقسان 2025).

جوعارىدا اتالعان تۇلعالاردىڭ ءبارى دە اتى قازاق ەلى تاريحىندا قالاتىن، ەلى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتكەن، عىلىمدا، ونەردە، ادەبيەتتە ءىز قالدىرعان كورنەكتى تۇلعالار ەدى. ولاردىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى – بولاشاق ۇرپاق ارقىلى جالعاساتىنىنا سەنىمدىمىز. جاتقان جەرى جايلى بولسىن!

اۆتوردان: مىنە، ءبىزدىڭ بايقاۋداعى مادەنيەت پەن ونەر، عىلىم سالاسىنداعى ايتۋلى وقيعالار تىزبەگى وسى بولدى. ارينە، ءبىز بۇعان «تولىق ءتىزىم» دەپ تالاسپايمىز. سوڭعى جىلدارى قازاقستان الەمدىك كەڭىستىككە قارقىندى ەنە باستادى. وڭىرلىك كوشباسشى مەملەكەت دەڭگەيىنە كوتەرىلۋدە. سوندىقتان، ەلدەگى ءومىر دە قىم‑قۋات بولا ءتۇستى. ەندەشە، ونىڭ اراسىنان بۇدان دا وزگە «ەلەۋلى وقيعالار» تابىلارى انىق. ءبىزدىڭ نازارعا وسى وقيعالار ءتۇستى، وقىڭىزدار، باعا بەرىڭىزدەر...

ءابدىراشيت باكىرۇلى، فيلوسوف‑پۋبليتسيست

Abai.kz