1991 jyldyng basynda әueli “Qayt, qazaq Otanyna!” dep Qazaqstannyng ziyaly qauymy bas kóterse, el Preziydenti N.Nazarbaev “Alystaghy aghayyndargha aq tilek” atty әigili hatyn jariya­lady. Hatta: “Atamekenge kelemin deushilerge jol ashyq, ata-baba aruaghy aldarynnan jarylqasyn”, – degen aq tilek aitylghan. Osy hat onsyz da elpildep, elegizip otyrghan sheteldegi qazaq qauymyn ruhtandyrdy. 1992 jyldyng 28-qyrkýieginde preziydentimizding bastamasymen Almatyda Dýniyejýzi qazaqtarynyng qauymdastyghy qúryldy. Tәuelsizdik alghan tústa repatriasiya prosesin retteushi negizgi qúqyqtyq qújat - 1992 jylghy 26 mausymda qabyldanghan «Immigrasiya turaly» Qazaqstan Respublikasynyng Zany boldy. 

QR Ministrler Kabiyneti 1992 jyly 23 qyr­kýiekte qabyldaghan «Shet eldegi qazaq diasporasynyng ókilderin Qazaqstan Respub­likasynda bolghan kezinde әleumettik-ekonomikalyq jenildiktermen qamtamasyz etu turaly» әigili №791 qaulysy alystan aryp-sharshap jetken aghayynnyng osy topyraqta ósip-ónip ómir sýruine ontayly jaghdaylar jasady. Oralmandardyng kópshiligi ýi-jay jәne basqalay jenildikterge qol jetkizdi.

Birinshi Dýniyejýzi qazaqtarynyng qúryltayy 1992 jylghy 28 qyrqýiek pen 3 qazan aralyghynda Almaty qalasynda ótti. Qúryltaydyng basty maqsaty – býkil әlemdegi qazaq qauymynyng bolashaghy jóninde oilau, últymyzdyng tarihyndaghy osynau erekshe belesting túsynda endigi taghdyr-talayymyzdyng qalay óriletinin talqylau. Qúryltay barysynda әlem qazaqtarynyng úiytqysy bolatyn qauymdastyq qúryldy. Eng bastysy – túnghysh Qúryltay alystaghy aghayynnyng elge oralatyn úly kóshine qozghau salyp berdi. Osy qúryltayda sóilegen sózinde N.Á. Nazarbaev: “…Búl dýniyede bizding bir ghana Otanymyz bar, ol – tәuelsiz Qazaqstan. Biz tughan memleketimizding tәuelsizdigin bayandy etuge, quatyn arttyrugha, onyng iygiligine, halyqaralyq qoghamdastyqta abyroyynyng ósuine adal qyzmet etuge paryzdarmyz” – dep, «Bar qazaq - bir qazaq» degen saryndaghy jalyndy sóz sóiledi.

Preziydenti Jarlyghymen 1996 jyly qabyldanghan «Shet eldegi aghayyndargha qoldau kórsetu turaly mem­lekettik baghdarlama» jәne 1997 jyly qabyldanghan «2000 jylgha deyingi kóshi-qon sayasatynyng negizgi baghyt­tary» turaly quatty qújattar jasaldy.

1997 jyly Qazaqstan Preziydenti N.Á. Nazarbaevtyng «Qazaqstan-2030» joldauyndaghy «kýshti demografiyalyq sayasat – elding últtyq qauipsizdigining basymdyghy retinde» kórsetiluine say, 1997 jylghy 13 jeltoqsanda «Halyqtyng kóshi-qony turaly» Qazaqstan Respublikasy Zany qabyldandy. Búl zanda shetelde túratyn búrynghy otandastarmen jәne etnikalyq qazaqtarmen ózara qarym-qatynasty, onyng ishinde, mәdeny yntymaqtastyq pen aqparattyq qamtamasyz etu salasyndaghy ózara qarym-qatynasty qoldau men damytugha, etnikalyq qazaqtardyng tarihy otanyna qonys audaruyna jәrdemdesuge aitarlyqtay kónil bólindi. Alayda, atalghan zannyng 2011 jylghy 22 shildedegi «Halyqtyng kóshi-qony turaly» № 477-IV Zanmen kýshi joyyldy.

2002 jylghy 23 qazanda Týrkistan qalasynda Dýniyejýzi qazaqtarynyng ekinshi qúryltayy ótkizildi. Búl jiynda oralmandar ýshin ózekti  kóship kelu, bilim alu, enbek etu mәseleleri jan-jaqty qaraldy. Dýniyejýzi qazaqtarynyng ýshinshi qúryltayy 2005 jylghy 28-30 qyrqýiek aralyghynda Astana qalasynda ótkizildi. Búl qúryltayda Elbasy N.Á. Nazarbaev 1991-2005 jyldar aralyghynda elimizge barlyghy 110 myng 591 oralmandar otbasy qonys audarghandyghyn aita kelip, elimizdegi qazaqtardyng sany alty jýz myngha juyq adamgha kóbeygendigin atap ótti. Elbasy әlemdegi әrbir ýshinshi qazaq shet elderde túratynyn, qazaqtardy tarihy otangha jinap, biriktiruding manyzyn erekshe atap ótti. Sol kezendegi Kóshi-qon jәne demografiya agenttigining mәlimetteri boyynsha, 1991-2006 jyldary shet elderden kelgen oralmandardyng jalpy sany 143343 janúya  shamamen, 565757 adam bolghan.

Qazaqstan Respublikasy Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligining 2007 jylghy 27 qyrkýiektegi № 224 búiryghymen Oralman mәrtebesin beru erejesi bekitildi. Búl mәrtebe de, QR Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrining 22.07.2013 № 329-ó-m búiryghymen alynyp tastaldy.

 «Ýkimetting 2011 jylghy 22 jeltoqsandaghy qaulysymen 2011-2014 jyldary jyl sayyn 10 myng oralman otbasygha kvota bólinedi dep bekitilgen bolatyn. Ýkimet búl qaulyny keri qaytaryp aldy», – degen Kóshi-qon polisiyasynyng habarlamasy talay qazaqtyng ýmitin su sepkendey basty. 2012 jylghy 23 sәuirde Qazaqstan Ýkimeti búl qaulyny keri qaytaryp aldy. Elbasynyng aitqany nege iske asyrylmay qalghany beymәlim. Kóshi-qon organy qysqa ghana: «Kvota dúrys bólinbegen, aimaqtyq erekshelikter eskerilmegen. Olqylyq týzelgen song bәri qalpyna keledi» degen týsindirme berdi. Kvotagha qol jetkizu múng bolyp túrghanda, jyghylghangha júdyryqtay bolyp, oralmandargha azamattyq berudi 4 jylgha deyin sozatyn jana talap zandy týrde bekitilip ketti. Osylaysha, tәuelsizdik alghan kezennen beri bir izdi jýrgizilgen etnikalyq kóshi-qon sayasaty súiylyp, «Núrly kóshtin» sony siyr qúiymshaqtanyp, Ata júrtqa jol tartqan qandastarymyzdyn  kóshi daghdaryp qaldy. 

2014 jyly, 6 tamyzdaghy ýkimetting birikken otyrysynda Elbasy qazaq kóshining sayabyrlap qalghanyn aityp, kóshti jandandyrugha tapsyrma berdi. Osy otyrysta Elbasynyng aldynda QR Premier-Ministrining orynbasary Gýlshara  Ábdiqalyqova parlamentke sol jyly kýzde jana zang ótkizip, qabyldatar sóz aitqan. Alayda, әli nәtiyje joq.

Qandastarymyzdyng Qazaqstan aumaghyna qonystanuyndaghy materialdyq jәne qújattyq mәselelerin retteytin zang әli qabyldanbady. Búl mәseleni ishinara parlament deputattary, qazaq tildi BAQ, jurnalister men qogham qayratkerleri ýzdiksiz kóterip keledi. 

Oralman taghdyry — qazaq taghdyry, Qazaq taghdyry – Qazaq elining taghdyry ekeni aqiqat. Demografiyalyq mәselesi ótkir Qazaq qoghamynyng asa ýlken súranys talaby men qajettiligin bylay qoyghanda, Elbasynyng ózi ylghy da kónil bólip kele jatqan sheteldegi qandastarymyzdy tezirek otangha oraltu mәselesining tiyisti sheshimin әli taba almauyna qanday batpannyng kedergi ekenin týsinu qiyn. Qazaq adym attaghansha jeti ainalatyn jer jahannyng tósinde gýldengen Qazaq degen elding ataghy aspandauy ýshin qazaq júdyryqtay júmyluy kerek. Elbasynyng ózi aitqan әr ýshinshi qazaqtyng әli kýnge janary jәudirep shetelde jýrui bәrimizge de syn. Qanshalyqty keshiktirip alsaq ta, qajetti qadamymyz tezirek jasalsa dep biylikke telmirip kelemiz. Qazaq kóbeymey qazaqtyng mәselesin sheshilmeytinin bәrimizding de týsiner uaqytymyz jetti. Osy mәselede qolynan qaghaz ótkizip otyrghan mәnsapty jandar Elbasynyng qandatarymyz jayly aitqan altynday әr sózine zer salsa, Elbasy men elding tilegin tezirek oryndasa deymiz.

Abai.kz