1991 جىلدىڭ باسىندا اۋەلى “قايت، قازاق وتانىڭا!” دەپ قازاقستاننىڭ زيالى قاۋىمى باس كوتەرسە، ەل پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ “الىستاعى اعايىندارعا اق تىلەك” اتتى ايگىلى حاتىن جاريا­لادى. حاتتا: “اتامەكەنگە كەلەمىن دەۋشىلەرگە جول اشىق، اتا-بابا ارۋاعى الدارىڭنان جارىلقاسىن”، – دەگەن اق تىلەك ايتىلعان. وسى حات ونسىز دا ەلپىلدەپ، ەلەگىزىپ وتىرعان شەتەلدەگى قازاق قاۋىمىن رۋحتاندىردى. 1992 جىلدىڭ 28-قىركۇيەگىندە پرەزيدەنتىمىزدىڭ باستاماسىمەن الماتىدا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى قۇرىلدى. تاۋەلسىزدىك العان تۇستا رەپاترياتسيا پروتسەسىن رەتتەۋشى نەگىزگى قۇقىقتىق قۇجات - 1992 جىلعى 26 ماۋسىمدا قابىلدانعان «يمميگراتسيا تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى بولدى. 

قر مينيسترلەر كابينەتى 1992 جىلى 23 قىر­كۇيەكتە قابىلداعان «شەت ەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرىن قازاقستان رەسپۋب­ليكاسىندا بولعان كەزىندە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جەڭىلدىكتەرمەن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى» ايگىلى №791 قاۋلىسى الىستان ارىپ-شارشاپ جەتكەن اعايىننىڭ وسى توپىراقتا ءوسىپ-ءونىپ ءومىر سۇرۋىنە وڭتايلى جاعدايلار جاسادى. ورالمانداردىڭ كوپشىلىگى ءۇي-جاي جانە باسقالاي جەڭىلدىكتەرگە قول جەتكىزدى.

ءبىرىنشى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى 1992 جىلعى 28 قىرقۇيەك پەن 3 قازان ارالىعىندا الماتى قالاسىندا ءوتتى. قۇرىلتايدىڭ باستى ماقساتى – بۇكىل الەمدەگى قازاق قاۋىمىنىڭ بولاشاعى جونىندە ويلاۋ، ۇلتىمىزدىڭ تاريحىنداعى وسىناۋ ەرەكشە بەلەستىڭ تۇسىندا ەندىگى تاعدىر-تالايىمىزدىڭ قالاي ورىلەتىنىن تالقىلاۋ. قۇرىلتاي بارىسىندا الەم قازاقتارىنىڭ ۇيىتقىسى بولاتىن قاۋىمداستىق قۇرىلدى. ەڭ باستىسى – تۇڭعىش قۇرىلتاي الىستاعى اعايىننىڭ ەلگە ورالاتىن ۇلى كوشىنە قوزعاۋ سالىپ بەردى. وسى قۇرىلتايدا سويلەگەن سوزىندە ن.ءا. نازارباەۆ: “…بۇل دۇنيەدە ءبىزدىڭ ءبىر عانا وتانىمىز بار، ول – تاۋەلسىز قازاقستان. ءبىز تۋعان مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتۋگە، قۋاتىن ارتتىرۋعا، ونىڭ يگىلىگىنە، حالىقارالىق قوعامداستىقتا ابىرويىنىڭ وسۋىنە ادال قىزمەت ەتۋگە پارىزدارمىز” – دەپ، «بار قازاق - ءبىر قازاق» دەگەن سارىنداعى جالىندى ءسوز سويلەدى.

پرەزيدەنتى جارلىعىمەن 1996 جىلى قابىلدانعان «شەت ەلدەگى اعايىندارعا قولداۋ كورسەتۋ تۋرالى مەم­لەكەتتىك باعدارلاما» جانە 1997 جىلى قابىلدانعان «2000 جىلعا دەيىنگى كوشى-قون ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىت­تارى» تۋرالى قۋاتتى قۇجاتتار جاسالدى.

1997 جىلى قازاقستان پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ «قازاقستان-2030» جولداۋىنداعى «كۇشتى دەموگرافيالىق ساياسات – ەلدىڭ ۇلتتىق قاۋiپسiزدiگiنiڭ باسىمدىعى رەتىندە» كورسەتىلۋىنە ساي، 1997 جىلعى 13 جەلتوقساندا «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭى قابىلداندى. بۇل زاڭدا شەتەلدە تۇراتىن بۇرىنعى وتانداستارمەن جانە ەتنيكالىق قازاقتارمەن ءوزارا قارىم-قاتىناستى، ونىڭ ىشىندە، مادەني ىنتىماقتاستىق پەن اقپاراتتىق قامتاماسىز ەتۋ سالاسىنداعى ءوزارا قارىم-قاتىناستى قولداۋ مەن دامىتۋعا، ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ تاريحي وتانىنا قونىس اۋدارۋىنا جاردەمدەسۋگە ايتارلىقتاي كوڭىل ءبولىندى. الايدا، اتالعان زاڭنىڭ 2011 جىلعى 22 شىلدەدەگى «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» № 477-IV زاڭمەن كۇشى جويىلدى.

2002 جىلعى 23 قازاندا تۇركىستان قالاسىندا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ەكىنشى قۇرىلتايى وتكىزىلدى. بۇل جيىندا ورالماندار ءۇشىن وزەكتى  كوشىپ كەلۋ، ءبىلىم الۋ، ەڭبەك ەتۋ ماسەلەلەرى جان-جاقتى قارالدى. دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءۇشىنشى قۇرىلتايى 2005 جىلعى 28-30 قىرقۇيەك ارالىعىندا استانا قالاسىندا وتكىزىلدى. بۇل قۇرىلتايدا ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆ 1991-2005 جىلدار ارالىعىندا ەلىمىزگە بارلىعى 110 مىڭ 591 ورالماندار وتباسى قونىس اۋدارعاندىعىن ايتا كەلىپ، ەلىمىزدەگى قازاقتاردىڭ سانى التى ءجۇز مىڭعا جۋىق ادامعا كوبەيگەندىگىن اتاپ ءوتتى. ەلباسى الەمدەگى ءاربىر ءۇشىنشى قازاق شەت ەلدەردە تۇراتىنىن، قازاقتاردى تاريحي وتانعا جيناپ، بىرىكتىرۋدىڭ ماڭىزىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى. سول كەزەڭدەگى كوشى-قون جانە دەموگرافيا اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، 1991-2006 جىلدارى شەت ەلدەردەن كەلگەن ورالمانداردىڭ جالپى سانى 143343 جانۇيا  شامامەن، 565757 ادام بولعان.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ 2007 جىلعى 27 قىركۇيەكتەگى № 224 بۇيرىعىمەن ورالمان مارتەبەسىن بەرۋ ەرەجەسى بەكىتىلدى. بۇل مارتەبە دە، قر ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترىنىڭ 22.07.2013 № 329-ءو-م بۇيرىعىمەن الىنىپ تاستالدى.

 «ۇكىمەتتىڭ 2011 جىلعى 22 جەلتوقسانداعى قاۋلىسىمەن 2011-2014 جىلدارى جىل سايىن 10 مىڭ ورالمان وتباسىعا كۆوتا بولىنەدى دەپ بەكىتىلگەن بولاتىن. ۇكىمەت بۇل قاۋلىنى كەرى قايتارىپ الدى»، – دەگەن كوشى-قون پوليتسياسىنىڭ حابارلاماسى تالاي قازاقتىڭ ءۇمىتىن سۋ سەپكەندەي باستى. 2012 جىلعى 23 ساۋىردە قازاقستان ۇكىمەتى بۇل قاۋلىنى كەرى قايتارىپ الدى. ەلباسىنىڭ ايتقانى نەگە ىسكە اسىرىلماي قالعانى بەيمالىم. كوشى-قون ورگانى قىسقا عانا: «كۆوتا دۇرىس بولىنبەگەن، ايماقتىق ەرەكشەلىكتەر ەسكەرىلمەگەن. ولقىلىق تۇزەلگەن سوڭ ءبارى قالپىنا كەلەدى» دەگەن تۇسىندىرمە بەردى. كۆوتاعا قول جەتكىزۋ مۇڭ بولىپ تۇرعاندا، جىعىلعانعا جۇدىرىقتاي بولىپ، ورالماندارعا ازاماتتىق بەرۋدى 4 جىلعا دەيىن سوزاتىن جاڭا تالاپ زاڭدى تۇردە بەكىتىلىپ كەتتى. وسىلايشا، تاۋەلسىزدىك العان كەزەڭنەن بەرى ءبىر ءىزدى جۇرگىزىلگەن ەتنيكالىق كوشى-قون ساياساتى سۇيىلىپ، «نۇرلى كوشتىڭ» سوڭى سيىر قۇيىمشاقتانىپ، اتا جۇرتقا جول تارتقان قانداستارىمىزدىڭ  كوشى داعدارىپ قالدى. 

2014 جىلى، 6 تامىزداعى ۇكىمەتتىڭ بىرىككەن وتىرىسىندا ەلباسى قازاق كوشىنىڭ سايابىرلاپ قالعانىن ايتىپ، كوشتى جانداندىرۋعا تاپسىرما بەردى. وسى وتىرىستا ەلباسىنىڭ الدىندا قر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى گۇلشارا  ابدىقالىقوۆا پارلامەنتكە سول جىلى كۇزدە جاڭا زاڭ وتكىزىپ، قابىلداتار ءسوز ايتقان. الايدا، ءالى ناتيجە جوق.

قانداستارىمىزدىڭ قازاقستان اۋماعىنا قونىستانۋىنداعى ماتەريالدىق جانە قۇجاتتىق ماسەلەلەرىن رەتتەيتىن زاڭ ءالى قابىلدانبادى. بۇل ماسەلەنى ءىشىنارا پارلامەنت دەپۋتاتتارى، قازاق ءتىلدى باق، جۋرناليستەر مەن قوعام قايراتكەرلەرى ۇزدىكسىز كوتەرىپ كەلەدى. 

ورالمان تاعدىرى — قازاق تاعدىرى، قازاق تاعدىرى – قازاق ەلىنىڭ تاعدىرى ەكەنى اقيقات. دەموگرافيالىق ماسەلەسى وتكىر قازاق قوعامىنىڭ اسا ۇلكەن سۇرانىس تالابى مەن قاجەتتىلىگىن بىلاي قويعاندا، ەلباسىنىڭ ءوزى ىلعي دا كوڭىل ءبولىپ كەلە جاتقان شەتەلدەگى قانداستارىمىزدى تەزىرەك وتانعا ورالتۋ ماسەلەسىنىڭ ءتيىستى شەشىمىن ءالى تابا الماۋىنا قانداي باتپاننىڭ كەدەرگى ەكەنىن ءتۇسىنۋ قيىن. قازاق ادىم اتتاعانشا جەتى اينالاتىن جەر جاھاننىڭ توسىندە گۇلدەنگەن قازاق دەگەن ەلدىڭ اتاعى اسپانداۋى ءۇشىن قازاق جۇدىرىقتاي جۇمىلۋى كەرەك. ەلباسىنىڭ ءوزى ايتقان ءار ءۇشىنشى قازاقتىڭ ءالى كۇنگە جانارى جاۋدىرەپ شەتەلدە ءجۇرۋى بارىمىزگە دە سىن. قانشالىقتى كەشىكتىرىپ الساق تا، قاجەتتى قادامىمىز تەزىرەك جاسالسا دەپ بيلىككە تەلمىرىپ كەلەمىز. قازاق كوبەيمەي قازاقتىڭ ماسەلەسىن شەشىلمەيتىنىن ءبارىمىزدىڭ دە تۇسىنەر ۋاقىتىمىز جەتتى. وسى ماسەلەدە قولىنان قاعاز وتكىزىپ وتىرعان ءمانساپتى جاندار ەلباسىنىڭ قانداتارىمىز جايلى ايتقان التىنداي ءار سوزىنە زەر سالسا، ەلباسى مەن ەلدىڭ تىلەگىن تەزىرەك ورىنداسا دەيمىز.

Abai.kz