Britandyq advokattardyng aituynsha, Týrkiya ýkimeti azamattardyng qúqyghyn shektep jatyr.

Angliya gazetterining arasyndaghy eng tanymal «Guardian» gazeti aghylshyn zangerlerinin  Týrkiyada bolyp jatqan adam qúqyqtarynyng búzyluyna qatysty 95 bettik mәlimdemesi  turaly habar taratty. Atalmysh mәlimdemege silteme jasay otyryp gazet, Týrkiyada BAQ, qúqyq qorghau organdarynan jәne  sot mekemelerinen 40 myngha juyq qyzmetkerding júmystan bosatylghanyn, oghan qosa birneshe adamnyng tútqyndalghanyn habarlady.  Habarlamada búl jaghday demokratiyanyng tómendegenining kórinisi retinde sipattalghan. Mәlimdemede oppozisiyalyq BAQ-tyn  ýn qatu mýmkindigi shektelgeni, týrli  mekemeler men kompaniyalardyng jabyluy, olardy qogham aldynda jekkórinishti etip kórsetu, jeke mýlikke zansyz qol súghu әreketterining oryn alghany aitylady. 

Mәlimdemeni dayyndaghandar — Angliya joghary sotynyng búrynghy basshysy Lord Vulif, Birmingem zang qaghidalary ortalyghynyng diyrektory jәne venesiyalyq komissiyanyng búrynghy mýshesi Ser JefriDjouel jәne Konservatorlar partiyasynyng Parlament mýshesi, Angliya men Uelisting búrynghy Bas solisitory (qúzyretti)  Ser Edvard Garnie jәne BAQ qúqyqtary salasyndaghy sarapshy advokat Sara Pelin qatarly belgili túlghalar.  Mәlimdeme boyynsha ÁDP-nyng (Ádilet jәne Damu Partiyasy) negizgi maqsaty: qoghamdaghy әleumettik toptar men BAQ ókilderin shettetu.

Búghan qosa mәlimdemede «jýieli týrde adam qúqyqtarynyng búzylghandyghyna» baylanysty Týrik Ýkimetining búl isin Europa Adam Qúqyqtary Sotynda jәne halyqaralyq dengeyde qarastyrudyng qajettigi  úsynylady.

Mәlimdemeni zerttegen gazetting tújyrymdamasynda ÁDP kezeninde konstitusiyagha óz mýddesine qaray ózgeris engizip, sottyng bedeli týskenin, ghalamtor resurstaryna senzura jasaghandyghyn, sóz bostandyghynyng shektelgendigin, sybaylas jemqorlyq boyynsha ýkimetke qarsy bastalghan qylmystyq isting jabylghandyghy jәne tútqyndalghan adamdargha qúrmetsizdik jasalghany aityldy.

40 MYNG ADAM QYZMETINEN BOSATYLDY

Mәlimdemede  40 myngha juyq adamnyng qyzmetinen alastatylghandyghy, kóptegen tútqyndau әreketterining bolghany turaly aitylady.

Komissiya 2013 jyly Týrkiyada oryn alghan sybaylas jemqorlyq dau-damaydan beri atalmysh mәsele tónireginde zerttep-baqylau júmystaryn jýrgizip keledi. «2005 jyly Europalyq Odaqpen resmy kelissózderding (Odaqqa kiru turaly) iske asuynan keyin, Týrkiyadaghy oqighalar kelissóz boyynsha bekitilgen reformalargha qayshy kelude», — dep bayandalady mәlimette.

«DEMOKRATIYaNY EDÁUIR ÁLSIRETTI»

«Guardian» gazeti atalmysh mәlimdemede biylikting Týrkiyanyng demokratiya úghymyna selkeu týsirgendigin ashyp aitty. Mәlimdemede әsirese BAQ pen qylmystyq qúqyq ólshemderine qysym jasalghany aitylady. Radio men telearnalardy kýmәndi dep tabu,  sottyng sheshiminsiz әleumettik jelilerdegi materialdy joi jәne ghalamtor resurstaryna bóget jasau sekildi birshama zanbúzushylyqtar atap ótilgen. Mysal retinde «Samanyolu» telearnasynyng bas diyrektory Hidaet Karajanyng ótken jyldan beri «kýdikti» dep tútqynda otyruy kórsetildi.

Mәlimdeme qúramynda «Zaman» gazetining bas redaktory Ekrem Dumanly, Hidaet Karajamen qosa bir top jurnalister, barlyghy 63 adam jayly «terrorlyq úiymgha qatysy bar» degen aiyppen is qozghalghan. Qúzyrly organdardyng tútqyndardy bosatu jayly sheshimine qaramastan, olardyng әli kýnge deyin qamauda otyrghandaryn tilge tiyek etti.

«Guardian» gazetine súhbat bergen memlekettik kenesting búrynghy basshysy Ser Edvard Garnie: «Týrik sot jýiesine ýlken ziyan kelude. Halyqtyng obektivti sotqa degen senimi azaida», — dedi. Sonymen qatar Garnie songhy ýmit Konstitusiyalyq sotta ekenin, alayda isting kóptiginen olardyng búl mәseleni sheshuge qauqarsyzdyghyn mәlimdedi.

Europa adam qúqyqtary soty Týrkiyagha  ýmit artpaydy

Ser Edvard Garnienyng aituynsha, qozghalghan isterding birtalayyna Europa adam qúqyqtary sotynan (EAQS) kenes alugha bolady. Alayda Týrkiyadaghy býgingi mәselege kóz jýgirtetin bolsaq, búl jaghdaydyng dúrystaluyna esh ýmit joq.

Tek ótken jyly Týrkiyadan EAQS-ta jalpy sany 101 is qaralghandyghyn, onyng kóbi Stambúlda 2013 jyly oryn alghan «Geziy» sayabaghy oqighasyna qatysty. EAQS-ta qozghalghan isterding sany boyynsha Týrkiya Reseyden keyin ekinshi oryngha shyghyp otyr.

Búghan qosa «Guardian» gazeti «Jurnalister men jazushylar odaghynyn» hatshysy Alip Aslandoghannyng sózin keltiredi: «Sot pen BAQ zandy belshesinen basty. Biylik ózining avtoritarlyq әreketterin aqtau ýshin «Qyzmet qozghalysyna» jala jauyp, kinәli etip kórsetude».

Baspasóz bostandyghyna qysym jasap jatqan Erdoghan biyligi halyqaralyq qoghamdastyqtar tarapynan jiti baqylanuda. Mәlimdemede «Vice News» aqparattyq gazetine qarasty eki jurnalisting tútqyndaluy jәne «Koza IYpek Grupp» holdingine jasalghan tintu sekildi birneshe oqighalardy dәiek retinde keltiredi.

Týrkiya ýkimeti EAQK (Europa adam qúqyqtyry kelisimi) jәne adam qúqyqtary turaly basqa kelisimderdi de búzuda. Mәlimdemede oppozisiyalyq BAQ-tyn  ýn qatu mýmkindigi shektelgeni, «Gýlen qozghalysyna» qatysty degen kýdikpen birneshe mekemeler men kompaniyalardyng jabyluy, jeke mýlikke zansyz qol súghu әreketterining oryn alghany aitylady.

Derekkóz: CIHAN HABER

Abai.kz