Qazaq halqy býgingi kýnge basynda Az-Ata (Áz-Áke), Azaq, Azan, Azar, Azyq, Azau, Azauly, Aziya, Qaz, Qazaq, Qazan, Qazar, Qazyq (Týp qazyq), Qazaqiya, Qazaq SSR-i, Qazaqstan bolyp býgingi kýnge jettik. San myndaghan jyldardan beri qazaq halqy «myng ólip, myng tirilip» osy týp atasynyng atynan airylmay keledi. Ózderiniz kórip otyrghanday, Qazaq eli atauynyng sóz týbiri (óz týbi, óz atasy) «Az».  Qazaqtyng auyz-eki әngimelerinde olar «Áz әuliye» delinedi. Kýni býgindegi tarihta attary qalghan Az, Azauly eli men Azau (Azov) tenizining attary da solardan qaldy.

Álemdegi eng ýlken qúrylyqtyng Az-iya (IYә, Qazaqtyng úly qaghany  Shynghyshan shyqqan Qiyan (kópshe atauy Qiyat) ruy atauynyng sóz týbiri, búl jerde sonymen birge «IYә, dәl solay» degen maghynada qoldanylyp túr) ataluy da osydan. Ejelgi jyr-dastandardyng bәrinde de, tipti kýni býgingi jergilikti qazaqtardyng sózinde Manqystaudy mekendegen 360 әuliyening ishindegi eng erekshe qasterlisi osy «Áz әuliye» delinedi. Kýni býgingi sózdik qorymyzda da «Ol ne sonshama, Áz әulie me?», «Ol Áz Áulie emes qoy», «Nege sen ony sonshama, Áz әulie qylyp otyrsyn?», nemese «Tastashy әri, Áz әulie qylmay?» degen sóz tirkesterin jergilikti halyq jii qoldanady. Demek, osy әuliyelerding eng birinshisi de, eng úlysy da, eng qasiyettisi de, eng ardaqtysy da Qazaq degen atpen býgingi kýnge jetken elding negizin qalaghan, týp atamyz osy Áz әuliye. Qazaqta osy atamyzdyng esimi danyshpan, әziz (eng ayauly) jan degen maghyna da qoldanylady. Qazaqtyng asyl úldaryna halyqtyng qúrmettep bergen laqap (madaq) aty osy «ÁZ» atamyzdyng esimi. Mysaly, Áz Nauryz, Áz Týrik, Áz Jәnibek, Áz Tәuke, Ázireti Súltan (Qoja Ahmet Yassauiy), Ázireti Rasul (Múhammed Payghambar), Baba Týkti Shashty Áziyz, Ábdul Áziz Bab, Qarabura Áz әulie (Burahan Ázi) t. b. bolyp jalghasyp kete beredi. Áz atamyzdyng әuletteri kóbeyip el atalyp, әlemdik úly qaghanatqa ainalghan kezde olar ózderin endi «Az» emes «Qaz» dep atap osy sózge býkil eldin, memleketting negizgi airyqsha belgilerin syighyzdy. Al, Az-dyng aldynda túrghan «Qa» buyny Qar men Qara degen maghyna beredi. Sebebi,  birinshiden Qar (aqsha qar) Agha men Aqiqattyng (shyndyqtyn)  balama atauy, ekinshiden Qara (qar (aq) men qara) aralas, ala degen maghynada qoldanylady. Qazaqtyn  Alash, Alty Alash úghymdarynyng bastauy osy. Mine osylaysha, «Qazaq» degen bir auyz sózge osy sózdi oilap tauyp dýniyege әkelgen elding barlyq bolmysy, shejire-tarihy, memlekettik qúrylymy:

-      Qaz túru, qaz basu, qaz-qaz basu, qaza bolu (adam ómiri);

-      Qazyq (a. Qaghylghan ornynan qozghalmaytyn qazyq; ә. Ornynan qozghalmaytyn qazyq júrt, yaghny mәngi el);

-      Týp qazyq (Qazaq eli býkil әlem elderining týp qazyghy);

-    Temirqazyq – a. Ornynan qozghalmaytyn aspandaghy júldyz. Qaranghy týnde adasqan jandar osy júldyzgha qarap jol tabady. ә. Balama maghynasy, mәdeniyeti adasqan (azghan) elder qazyq júrtqa (qazaqqa) qarap jol tabady. Adamnyng (eldin) ústanghan baghyty (adam balasy birigip el bolugha tiyis. Maqal: «Jalghyz aghash orman emes»);

-     Qazy (memlekettegi (qaghanattaghy) әdil biylik). Adasqan elderge de, adamdargha da bizding atalarymyz ghana tórelik jasaugha qúqyly bolghan;

-     Qazi, qaziret (din, ar, iman);

-     Qaziyne (qúdiret);

-     Qazauat (Ghazauat, músylman dini ýshin jýrgiziletin qasiyetti soghys);

-     Qazyna (memleket mýlki, baylyghy);

-    Qazu (qúdyq qazu, aryq qazu yaghny eldi sumen qamtamasyz etu);

-    Qazba (jer asty baylyghy);

-    Qazbalau (ótken tariyhqa ýnilu);

-    Qazghanu (kýresu);

-   Qazir (uaqyt ólshemi, qazirge deyin (ótken shaq), qazir (osy shaq), qazirden keyin (keler shaq); Qaz bir, Qaz pir degen eki birikken sózden qúralghan.

-  Qaz-qatar (eng birinshi dýniyege kelgen qazaq elining artynan qaz-qatar tizilip ózge elderding dýniyege kelui, qatardyng basynda orys, orman, qyrym, qytay, arap, parsy siyaqty ózge elder emes Qazdyng túruy tek qana osyny bildiredi). Búl sózding basqa maghynasy joq;

-   Qaz-qalpynda (aynymaytyn alghashqy beynesinde. Qaz  elining memlekettik qúrylymy әu basta qalay boldy, kýni býginde de sol qalpynda, eshtene ózgergen joq);

-   Qazaqy (qazaq ýlgisi boyynsha jasalghan);

-  Qazar (a. Qaz – ar (Qaz ardyn, yaghny sóz týbirinde Ar degen úghymy bar barlyq rular, taypalar, elder men memleketterding atasy. Mysaly, Aq (agha) Arys, Jan Arys, Bek Arys, Arap, Armyan, Parsy, Qazar qaghanaty, Qazar (Qas bi) tenizi t.t. );

Týsinikteme: Adamnyng qorghaugha tiyis ary: Ar-imany (senimi), Atamekeni (Otany) jәne otbasy). Osy ýsh úghymdaghy kórsetilgen dýniyeler adamda týgel bolmasa, nemese ony qorghamasa ol adamdy Arsyz (imansyz) dep ataghan.

-   Qazan (a. Kýz aiy: eginning pisip, maldyng semirip qoymagha, qazangha týsetin mezgili, yaghny adamnyng da, memleketting de әl-auqaty, isher asy; ә. Otqa shydamdy as pisiretin ydys; b. el, júrt (Qazan qaghanaty, (handyghy));

-   Azan-Qazan – barlyq әlem elderi, yaghny Qazdyng inileri men úrpaqtary, bastau kezennen ghasyrlar (100 jyl) men dәuirler (1000 jyl) ótken sayyn aralary alshaqtap, tilderi bólektenip birin-biri týsinbey, u-shu bolyp ketken kezeni), Azan – a. tanertengi mezgil, balamasy bar dýniyening bastauy, ә. Azan shaqyru (namazgha shaqyru), b. Azan shaqyryp sәbiyge at qoiy;

-   Qazan-Qazan (óte kóp, mol);

-   Qazaq (Qaz aq (agha)- Álem elderining aghasy;

-   Qazaq (Qaz aq (aqiqat) – Qazaq eli Aqiqattyng atasy);

-   Qazaq – Qaz aq (Aq Qaz – synary ýshin janyn qiyatyn, eng aru, eng súlu, eng qasiyetti, kiyeli qús). Atam Qazaqtyng «Aq Qu menen Qaz, Aday menen Taz egiz» deytin maqaldarynyng syry osy. Qazaqtyng adamy qasiyeti osy aru qúsqa ylayyq bolghany ýshin qoyylghan. Avtorlyq qúqyq saqtalyp túr;

-   Ata Qaz – (Aq Qazdardy bastap úshatyn Ata Qaz, al elge baylanystysy Qazaq әlem elderining atasy);

-  Qapqaz (Kavkaz) – (a. Sóz týbiri Ap (apa) pen Az (Qaz), yaghny qazaqtyng apasy (anasy) men atasynyng atyndaghy tau. ә. Jerdi qorshap túrghan úly biyiktik, Qazaqtyng úly tauy; b. Qapy, Qazaqtyng qaqpasy) týgel syiyp túr. Sóz týsingen adamgha búdan asqan danalyq boluy mýmkin be?! Jer betindegi qay elding atauy dәl osynday mәn-maghynagha ie bola alady?! Jaraysyndar, Atalarym! Sóz jasasan, osylay jasa! Tarih jazsang osylay jaz!

-   Qaz bi. - a. Eng alghash tili shyghyp, óz tilderin Ana tili dep ataghan úly halyq. Búl tilde Adam Ata men Aua Ana sóilegen. Bizden jәne bizge eng jaqyn tuys elderden ózge elder tilderin Ana tili dep atamaydy. Olar tuysqan (rodnoy) nemese orys tili, arap tili, parsy tili, qytay tili t.t. dep últtarynyng atyna baylanysty ghana ataydy. Sebebi, Olardyng óz tilderin Ana tili dep ataularyna qúqyqtary joq.   Avtorlyq qúqyq tek qana qazaqta. Sondyqtan, Qazaqtyng Ana tili degeni, búl býkil әlem elderi tilderining anasy degen sóz; ә. – Adamzattyng rulyq shejiresin, yaghny ótken tarihty tolyq mengergen by adam; b. Adamdar, rular, taypalar, elder arasyndaghy daulargha biylik aitushy adam;   g. Biylik jasau (el biyleu); Sol ýshinde ghoy, ejelgi Qazaqtardy býkil әlem elderining Qaz by (Qas bi) dep atap jýrgenderi!

Týsinikteme: Kaspiy (Qas bi) tenizi atauynyng shyghu tegi osy.   

Búl jerde arnayy atap ótiluge tiyisti basty bir mәsele bar. Ol qazaq halqynyng óz elining ortalyghyn Astana, Astana júrt dep ataytyndyghy. Ózderiniz kórip otyrghanday, A-stan-a atauynyng qúramynda, yaghny qaq ortasynda Stan degen týbir sóz túr. Demek, «stan» bizding tól sózimiz. Búl atau kezinde qazaq dalasynyng ortalyghy, yaghny Ortalyq Qazaqstan oblysyndaghy Qazyghúrt (Qazyq júrt) tauynda dýniyege kelgen. Núq payghambardyng kemesi toqtaghan osy Qazyghúrt tauynyng (Judy dep te atalady) basy eng alghashqy «stan» (eki-ýsh kýrke jәne uaqytsha túraq)  boldy.

Qazaqta «Stan» degen týbir sóz tek qana ekinshi buynda qoldanylady. Astana, astan (auru astan, dau qaryndastan), dastan, jastan,  bastan (O, bastan-aq), oqystan, ústanu, ústanbau, bostandyq, lastanu t.t. bolyp kete beredi.  Yaghni, adam balasynyng mynau tirshiligi qaydan? bastaldy degen súraqqa Núq payghambardyng alghashqy túraghy «Stannan» - Týrkistannan bastaldy dep jauap beredi. Olardyng (Qosaylardyn) sol keme toqtaghan jerden keyingi qonystanghan jeri, yaghny qos-qostan ýy tikken jeri Qostanay. Sol qosty tikkender Qaz Adaydyng ýshinshi buyn úrpaghy jәne ekinshi nemeresi Qosaylar. Búl úghymdardyng barlyghynyng sóz týbiri (óz týbi, atasy) Os bolatyny osydan. Búl daugha da, kýmәngha da jatugha tiyis emes. Endi osynyng qasyna Qostanay qalasynyng ortasyn qaq jaryp ótetin ózen atauynyng Tobyl (Tobysh - Aday atanyng toghyzynshy buyn úrpaghy) jәne sol oblysta  Aday atty jer men Aday atty eldi meken bar ekenin qosyp qoyynyz.

Soghan sәikes, orys tilinde «stanisa» (ýy sany 2-3 ýiden túratyn kishkentay  eldi meken)  jәne uaqytsha túraq «stansiya» (poezdardyng 5-10 minut ayaldap ótetin jeri), polevoy stan (eginshilerding uaqytsha túraghy), «ohotnichiy stan» (andy bir jerde jatyp mәngi aulamaysyn), «senokosnyy stan» (bir jerding shóbin mәngi shappaysyn, 2-3 kýnnen keyin basqa jerge auyp qonasyn)  delinse, búl sóz parsy tilinde sol elding shet aimaghyndaghy kólemi kishkentay eldi meken (provinsiya) degendi bildiredi.

Osyghan sәikes eng alghashqy keme toqtap, kemedegilerding túraqtaghan jeri men eli Astana júrt dep atalyp keledi. Osy ýlgini basshylyqqa alghan býkil әlem elderi óz elderining basqaru jýiesi ornalasqan qalasyn Astana nemese Bas qala dep ataydy. Astanasy (bas qalasy) joq el bolmaydy.

Demek, keleshek te Qazaq elin, onyng Ana tilin, tendessiz Úly mәdeniyetin sol ejelgi Úly Atalarymyzday  býkil әlem elderining ruhany astanasyna ainaldyru jәne ony moyyndatu keler úrpaqtyng abyroyly boryshy bolmaq.

Qojyrbayúly Múhambetkәrim, Manghystaudan

Abai.kz